JEHOVA

[ang causative form, ang imperfect state, sa Heb. nga berbong ha·wahʹ (mamao); nagkahulogang “Siya Nagpahinabo nga Mamao”].

Ang personal nga ngalan sa Diyos. (Isa 42:8; 54:5) Bisan tuod gitawag sa Kasulatan pinaagi sa mahubitong mga titulo sama sa “Diyos,” “Soberanong Ginoo,” “Maglalalang,” “Amahan,” “ang Labing Gamhanan,” ug “ang Labing Hataas,” ang iyang personalidad ug mga hiyas​—kon kinsa ug unsa siya​—bug-os nga gilangkob ug gipahayag pinaagi lamang niining personal nga ngalan.​—Sal 83:18.

Hustong Paglitok sa Ngalan sa Diyos. Ang “Jehova” mao ang labing iladong paglitok sa ngalan sa Diyos diha sa Cebuano, bisan tuod ang “Yahweh” gipalabi sa kadaghanang Hebreohanong mga eskolar. Sa labing karaan nga mga manuskrito nga Hebreohanon, kini nga ngalan gipaila pinaagi sa upat ka konsonante, nga sagad gitawag ug Tetragrammaton (gikan sa Grego nga te·tra-, nga nagkahulogang “upat,” ug gramʹma, “letra”). Kining upat ka letra (nga gisulat gikan sa tuo paingon sa wala) mao ang יהוה ug matumbasan sa Cebuano sa mga letra nga YHWH (o, JHVH).

Busa ang Hebreohanong mga konsonante niini nga ngalan nahibaloan. Ang pangutana mao, Unsang mga bokales ang ikombinar niana nga mga konsonante? Ang mga marka para sa bokales gisugdan lamang sa paggamit diha sa Hebreohanon niadtong ikaduhang katunga sa unang milenyo K.P. (Tan-awa ang HEBREOHANON, II [Hebreohanong Alpabeto ug Sinulatan].) Dugang pa, tungod sa usa ka relihiyosong patuotuo nga nagsugod kasiglohan una pa niana, ang mga marka para sa bokales nga makita diha sa Hebreohanong mga manuskrito wala maghatag ug ideya sa pagtino kon unsa nga mga bokales ang angayng gamiton diha sa ngalan sa Diyos.

Ang patuotuo nagtago sa ngalan. Sa usa ka yugto sa panahon ang usa ka patuotuo mitungha taliwala sa mga Hudiyo nga kuno sayop bisan ang paglitok sa ngalan sa Diyos (nga gihawasan sa Tetragrammaton). Dili matino kon unsa gayod sa sinugdan ang pasukaranan sa paghunong sa paggamit sa maong ngalan. Ang uban nagtuo nga ang ngalan giisip nga sagrado kaayo aron litokon sa dili hingpit nga mga ngabil. Apan walay makitang ebidensiya sa Hebreohanong Kasulatan nga may si bisan kinsa sa tinuod nga mga alagad sa Diyos nga nagpanuko sa paglitok sa iyang ngalan. Ang dili-Biblikanhong mga dokumento nga Hebreohanon, sama sa gitawag nga Mga Sulat sa Lakis, nagpakita nga ang ngalan gigamit sa naandang pagpakigkomunikar pinaagig mga sulat didto sa Palestina sa panahon sa ulahing bahin sa ikapitong siglo W.K.P.

Ang laing panglantaw mao nga ang tuyo maoy aron nga ang dili-Hudiyong katawhan dili makaila sa ngalan ug basin mogamit niini sa dili-hustong paagi. Apan, si Jehova mismo miingon nga buot niyang ‘ang iyang ngalan ipahayag sa tibuok yuta’ (Ex 9:16; itandi ang 1Cr 16:​23, 24; Sal 113:3; Mal 1:​11, 14), aron mailhan bisan sa iyang mga kaaway. (Isa 64:2) Gani ang ngalan nailhan ug gigamit sa paganong mga nasod sa wala pa ang Komong Panahon ug sa unang mga siglo sa Komong Panahon. (The Jewish Encyclopedia, 1976, Tomo XII, p. 119) Ang laing pangangkon mao ang katuyoan nga protektahan ang ngalan aron dili magamit sa mga rituwal sa salamangka. Kon mao, kini maoy huyang nga katarongan, sanglit tataw nga kon mas misteryoso ang ngalan tungod sa dili paggamit niini, kini mas mohaom sa mga katuyoan sa mga salamangkero.

Kanus-a naugmad ang patuotuo? Maingon nga ang orihinal nga rason o mga rason sa paghunong sa paggamit sa ngalan sa Diyos dili matino, sa ingon usab dili matino kon kanus-a kini nga patuotuo sa pagkatinuod naugmad. Ang pipila nagtuo nga kini nagsugod human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya (607-537 W.K.P.). Apan, kini nga teoriya mitungha tungod kay gituohan nga ang ulahing mga magsusulat sa Hebreohanong Kasulatan wala na kaayo mogamit niini nga ngalan, usa ka panglantaw nga walay lig-ong pasukaranan. Pananglitan, ang Malaquias dayag nga mao ang usa sa kataposang mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan nga gisulat (sa ulahing katunga nga bahin sa ikalimang siglo W.K.P.), ug kini sa makadaghan migamit sa ngalan sa Diyos.

Daghang reperensiyang mga basahon ang nag-ingon nga ang ngalan wala na gamita niadtong mga 300 W.K.P. Ang pamatuod nga kini mao ang petsa lagmit gipasukad sa pagkawala sa Tetragrammaton (o ang paghulip ug katumbas nga mga letra niini) diha sa Gregong Septuagint nga hubad sa Hebreohanong Kasulatan, nga nagsugod sa mga 280 W.K.P. Tinuod nga ang labing kompleto nga mga kopya sa manuskrito sa Septuagint nga nailhan karon padayong nagsunod sa batasan sa pagpuli sa Tetragrammaton pinaagi sa Gregong mga pulong nga Kyʹri·os (Ginoo) o The·osʹ (Diyos). Apan kining pangunang mga manuskrito nagsukad lamang sa ikaupat ug ikalimang mga siglo K.P. May nakaplagang mas karaang mga kopya, bisan tuod mga tipik na lamang, nga nagpamatuod nga ang kinaunahang mga kopya sa Septuagint naundan gayod sa ngalan sa Diyos.

Ang usa niini mao ang nahibiling mga tipik sa linukot nga papiro sa usa ka bahin sa Deuteronomio, nga gitala ingong P. Fouad Inventory Num. 266. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 326) Kanunayng gipakita niini ang Tetragrammaton, nga gisulat sa kuwadrado nga Hebreohanong mga karakter, sa matag higayon nga kini makaplagan diha sa Hebreohanong teksto nga gihubad. Gipetsahan sa mga eskolar kini nga papiro nga sukad pa sa unang siglo W.K.P., ug busa kini gisulat upat o lima ka siglo nga mas una pa kay sa mga manuskrito nga nahisgotan na.​—Tan-awa ang apendise sa Rbi8, pp. 1562-1564.

Kanus-a sa katibuk-an mihunong ang mga Hudiyo sa paglitok sa personal nga ngalan sa Diyos?

Busa, labing menos diha sa mga sinulat, walay lig-ong pamatuod nga nawala o wala na gamita ang ngalan sa Diyos sa W.K.P. nga yugto. Sa unang siglo K.P., mitungha ang unang pipila ka pamatuod sa usa ka matuotuohong tinamdan labot niana nga ngalan. Si Josephus, usa ka Hudiyong historyador nga gikan sa usa ka saserdotehanong banay, sa dihang nag-asoy bahin sa pagpadayag sa Diyos ngadto kang Moises didto sa nagdilaab nga tanom, nag-ingon: “Dayon gipadayag sa Diyos ngadto kaniya ang Iyang ngalan, nga una pa niana wala pa madungog sa mga tawo, ug nga bahin niana ako gidid-an sa pagsulti.” (Jewish Antiquities, II, 276 [xii, 4]) Apan, ang pahayag ni Josephus, gawas nga dili tukma labot sa kahibalo sa ngalan sa Diyos una pa sa panahon ni Moises, maoy lubog ug wala magpadayag nga tin-aw sa katibuk-ang tinamdan sa unang siglo bahin sa paglitok o paggamit sa ngalan sa Diyos.

Ang Hudiyohanong Mishnah, usa ka koleksiyon sa rabbinikong mga pagtulon-an ug mga tradisyon, daw mas tin-aw. Ang paghugpong niini gipasidungog ngadto sa usa ka rabbi nga nailhang si Juda nga Prinsipe, nga nabuhi sa ikaduha ug ikatulong siglo K.P. Ang pipila sa mga basahon sa Mishnah tin-aw nga nag-asoy sa mga panghitabo una pa sa kalaglagan sa Jerusalem ug sa templo niini niadtong 70 K.P. Apan, bahin sa Mishnah, ang usa ka eskolar nag-ingon: “Lisod kaayo ang paghukom kon unsang makasaysayanhong bili ang atong ikalangkit sa bisan unsang tradisyon nga natala sa Mishnah. Ang paglabay sa panahon nga lagmit nagpalubog o nagtuis sa mga handomanan sa mga panahon nga lahi kaayo; ang politikanhong mga kagubot, mga kausaban, ug mga kaguliyang nga gipahinabo tungod sa duha ka pag-alsa ug sa duha ka Romanhong mga pagpanakop; ang mga sukdanan nga gitamod sa pundok sa mga Pariseo (kansang mga opinyon gitala sa Mishnah) nga lahi sa iya sa pundok sa mga Saduseo . . .​—kini maoy mga butang nga angayng hatagan ug gibug-aton sa paghukom sa matang sa mga pahayag sa Mishnah. Dugang pa, kadaghanan sa mga kaundan sa Mishnah maoy alang lamang sa akademikong panaghisgot, ug diyutay lamang (aron mopatim-aw) nga nagtala kini ug makasaysayanhong mga kostumbre.” (The Mishnah, gihubad ni H. Danby, London, 1954, pp. xiv, xv) Ang pipila sa mga tradisyon sa Mishnah mahitungod sa paglitok sa ngalan sa Diyos mao ang mosunod:

Maylabot sa tinuig nga Adlaw sa Pagtabon-sa-Sala, ang hubad ni Danby sa Mishnah nag-ingon: “Ug sa dihang ang mga saserdote ug ang katawhan nga nagbarog diha sa Sawang sa Templo makadungog sa Gilitok nga Ngalan nga mogula gikan sa baba sa Hataas nga Saserdote, sila moluhod ug moyukbo ug mohapa ug moingon, ‘Bulahan ang ngalan sa kahimayaan sa iyang gingharian hangtod sa kahangtoran!’” (Yoma 6:2) Labot sa adlaw-adlaw nga saserdotehanong mga pagpanalangin, ang Sotah 7:6 nag-ingon: “Diha sa Templo ilang litokon ang Ngalan sumala sa pagkasulat niini, apan sa mga lalawigan pinaagig kapuli nga pulong.” Ang Sanhedrin 7:5 nag-ingon nga ang usa ka mapasipalahon dili sad-an ‘gawas kon iyang gilitok ang Ngalan,’ ug nga sa usa ka husay labot sa sumbong sa pagpasipala ang usa ka kapuli nga ngalan ang gamiton hangtod nga ang tanang ebidensiya madungog; dayon ang pangunang saksi hangyoon sa pribado nga ‘tin-aw niyang isulti kon unsay iyang nadungog,’ nga lagmit gayod nga gamiton ang ngalan sa Diyos. Ang Sanhedrin 10:​1, sa pagtala niadtong “walay bahin sa umaabot nga kalibotan,” nag-ingon: “Si Abba Saul miingon: Siya usab nga naglitok sa Ngalan pinaagi sa hustong mga letra niini.” Apan, bisan pa niining negatibo nga mga panglantaw, makaplagan usab diha sa unang seksiyon sa Mishnah ang positibong sugo nga “ang usa ka tawo kinahanglang mangatahoran sa iyang isigkatawo pinaagi sa [paggamit sa] Ngalan [sa Diyos],” dayon ang pananglitan ni Boaz (Ru 2:4) gipunting.​—Berakhot 9:5.

Busa pinasukad niana, kining tradisyonal nga mga panglantaw mahimong magpadayag sa usa ka matuotuohong tendensiya sa paglikay sa paggamit sa ngalan sa Diyos sa panahon sa wala pa malaglag ang templo sa Jerusalem niadtong 70 K.P. Bisan pa niana, sa panguna ang mga saserdote ang tatawng giingon nga migamit ug kapuli nga ngalan alang sa ngalan sa Diyos, ug nga kini gihimo lamang didto sa mga lalawigan. Dugang pa, ang makasaysayanhong bili sa mga tradisyon sa Mishnah maoy kuwestiyonable, sama sa atong nakita na.

Busa, walay lig-ong pasukaranan sa pagtakda ug bisan unsang panahon nga mas sayo pa kay sa una ug ikaduhang siglo K.P. labot sa pagkaugmad sa matuotuohong panglantaw nga nag-awhag sa paghunong sa paggamit sa ngalan sa Diyos. Apan, miabot ang panahon nga sa dihang basahon ang Hebreohanong Kasulatan diha sa orihinal nga pinulongan, ipuli sa Hudiyong magbabasa ang ʼAdho·naiʹ (Soberanong Ginoo) o kaha ang ʼElo·himʹ (Diyos) imbes nga litokon ang ngalan sa Diyos nga gihawasan sa Tetragrammaton. Kini nahitabo kay sa dihang ang mga marka para sa bokales gisugdan paggamit niadtong ikaduhang katunga sa unang milenyo K.P., ang Hudiyong mga magkokopya nagsal-ot sa mga marka para sa bokales alang sa ʼAdho·naiʹ o kaha sa ʼElo·himʹ ngadto sa Tetragrammaton, lagmit aron ipaalinggat sa magbabasa nga litokon kining mga pulonga inay nga litokon ang ngalan sa Diyos. Kon gamiton ang ulahing mga kopya sa Gregong Septuagint nga hubad sa Hebreohanong Kasulatan, siyempre, ang magbabasa makakaplag nga bug-os nang gipulihan ug Kyʹri·os ug The·osʹ ang Tetragrammaton.​—Tan-awa ang GINOO.

Ang mga hubad ngadto sa laing mga pinulongan, sama sa Latin nga Vulgate, misunod sa panig-ingnan niining ulahi nga mga kopya sa Gregong Septuagint. Busa, ang Katolikong Douay Version (sa 1609-1610) sa Iningles, nga gipasukad sa Latin nga Vulgate, wala mogamit sa ngalan sa Diyos, samtang ang King James Version (1611) naggamit sa GINOO o DIYOS (sa kapital ug sa gagmayng kapital nga mga letra) sa paghawas sa Tetragrammaton diha sa Hebreohanong Kasulatan, gawas sa upat ka higayon.

Unsa ang hustong paglitok sa ngalan sa Diyos?

Sa ikaduhang katunga sa unang milenyo K.P., ang Hudiyong mga eskolar nagmugna ug usa ka sistema sa mga marka sa paghawas sa nawalang mga bokales diha sa mga konsonante sa Hebreohanong teksto. Apan kon bahin sa ngalan sa Diyos, imbes nga isal-ot ang hustong mga marka sa bokales alang niini, ilang gibutang ang laing mga marka sa bokales aron pahinumdoman ang magbabasa nga siya angayng moingon nga ʼAdho·naiʹ (nagkahulogang “Soberanong Ginoo”) o ʼElo·himʹ (nagkahulogang “Diyos”).

Ang Codex Leningrad B 19^A, sa ika-11 nga siglo K.P., nagbutang ug mga marka para sa bokales diha sa Tetragrammaton aron mabasa nga Yehwahʹ, Yehwihʹ, ug Yeho·wahʹ. Ang edisyon ni Ginsburg sa Masoretikong teksto nagbutang ug mga marka para sa bokales diha sa ngalan sa Diyos aron mabasa nga Yeho·wahʹ. (Gen 3:​14, ftn sa Rbi8) Ang Hebreohanong mga eskolar sa katibuk-an mipabor sa “Yahweh” nga lagmit mao gayod ang paglitok. Sila mipunting nga ang pinamubo nga porma sa ngalan maoy Yah (Jah sa Latin), sama sa Salmo 89:8 ug diha sa ekspresyon nga Ha·lelu-Yahʹ (nagkahulogang “Dayega ninyo si Jah!”). (Sal 104:35; 150:​1, 6) Dugang pa, ang mga porma nga Yehohʹ, Yoh, Yah, ug Yaʹhu, nga makaplagan diha sa Hebreohanong espeling sa mga ngalan nga Jehosapat, Josapat, Sepatias, ug uban pa, tanan mahimong naggikan sa Yahweh. Ingon usab niini ang makita sa Gregong katumbas nga mga letra niini nga ngalan nga gihimo sa unang Kristohanong mga magsusulat nga migamit ug mga espeling nga sama sa I·a·beʹ ug I·a·ou·eʹ, nga kon litokon diha sa Grego, kaamgid sa Yahweh. Bisan pa niana, wala gihapon magkahiusa ang mga eskolar bahin niini, ug ang pipila mipabor sa lain pang mga paglitok, sama sa “Yahuwa,” “Yahuah,” o “Yehuah.”

Sanglit dili na matino karon kon unsaon paglitok kini nga ngalan, walay rason nga isalikway diha sa Cebuano ang paggamit sa iladong porma nga “Jehova” pabor sa ubang gisugyot nga paglitok. Kon himoon ang maong kausaban, nan aron magkapareho ang tanan, usbon usab ang espeling ug paglitok sa daghang ubang mga ngalan nga makaplagan sa Kasulatan: ang Jeremias ilisdan ug Yir·meyahʹ, ang Isaias mahimong Yeshaʽ·yaʹhu, ug ang Jesus mahimong Yehoh·shuʹaʽ (sama sa paglitok niini sa Hebreohanon) o I·e·sousʹ (sama sa paglitok niini sa Grego). Ang katuyoan sa mga pulong mao ang pagpasa ug mga ideya; sa Cebuano ang ngalang Jehova nagpaila sa matuod nga Diyos, nga nagpasa niana nga ideya sa mas masabtan nga paagi karong adlawa kay sa bisan unsang gisugyot nga mga kapuli.

Kahinungdanon sa Ngalan. Daghang modernong mga eskolar ug mga maghuhubad sa Bibliya ang mipabor sa pagsunod sa tradisyon sa pagtangtang sa talagsaong ngalan sa Diyos. Sila wala lamang moingon nga ang pagkadili-matino sa paglitok niini igo nang katarongan sa dili paggamit niini kondili nangatarongan usab nga tungod sa pagkalabaw ug pagkatalagsaon sa matuod nga Diyos dili na kinahanglan nga siya magbaton pa ug partikular nga ngalan. Ang maong panglantaw wala gayod paluyohi sa inspiradong Kasulatan, sa wala pa ang Kristohanong kapanahonan o kaha sa Kristohanon Gregong Kasulatan.

Ang Tetragrammaton makaplagan sa 6,828 ka higayon diha sa Hebreohanong teksto nga napatik sa Biblia Hebraica ug sa Biblia Hebraica Stuttgartensia. Diha sa Hebreohanong Kasulatan ang Bag-ong Kalibotang Hubad naundan sa ngalan sa Diyos sa 6,979 ka higayon, tungod kay gihatagag pagtagad sa mga maghuhubad, lakip sa ubang mga butang, ang kamatuoran nga sa ubang mga teksto gipulihan sa mga eskriba ug ʼAdho·naiʹ o ʼElo·himʹ ang ngalan sa Diyos. (Tan-awa ang apendise sa Rbi8, pp. 1561, 1562.) Ang kanunay nga paggamit sa ngalan diha sa Kasulatan nagpamatuod sa kahinungdanon niana alang sa Awtor sa Bibliya, kinsa naghupot sa maong ngalan. Ang paggamit niini sa tibuok Kasulatan mas daghan kay sa bisan unsang mga titulo, sama sa “Soberanong Ginoo” o “Diyos,” nga gipadapat kaniya.

Makaiikag usab ang kahinungdanon sa mga ngalan diha sa Hebreohanong Kasulatan ug taliwala sa Semitikanhong katawhan. Si Propesor G. T. Manley nagpunting: “Ang pagtuon sa pulong nga ‘ngalan’ diha sa D[aang] T[ugon] nagpadayag sa kahinungdanon niini sa Hebreohanon. Ang ngalan dili lamang usa ka identipikasyon, kondili nagpaila kini sa tinuod nga personalidad sa nagbaton niini. . . . Sa dihang ang usa ka tawo magbutang sa iyang ‘ngalan’ nganha sa usa ka butang o sa laing tawo, ang maong tawo mailalom sa iyang impluwensiya ug proteksiyon.”​—New Bible Dictionary, giedit ni J. D. Douglas, 1985, p. 430; itandi ang Everyman’s Talmud, ni A. Cohen, 1949, p. 24; Gen 27:36; 1Sa 25:25; Sal 20:1; Pr 22:1; tan-awa ang NGALAN.

Ang “Diyos” ug “Amahan” dili personal nga ngalan. Ang titulong “Diyos” lahi kay sa personal nga ngalan (mahimo ganing himoon nga diyos sa usa ka tawo ang iyang tiyan; Flp 3:19). Diha sa Hebreohanong Kasulatan ang samang pulong (ʼElo·himʹ) gipadapat kang Jehova, ang matuod nga Diyos, ug usab ngadto sa bakak nga mga diyos, sama sa Filistehanong diyos nga si Dagon (Huk 16:​23, 24; 1Sa 5:7) ug sa Asiryanhong diyos nga si Nisrok. (2Ha 19:37) Ang pagsulti sa usa ka Hebreohanon ngadto sa usa ka Filistehanon o sa usa ka Asiryanhon nga siya misimba sa “Diyos [ʼElo·himʹ]” dayag nga dili pa igo aron ipaila ang Persona nga iyang gisimba.

Sa mga artikulo niini labot kang Jehova, ang The Imperial Bible-Dictionary naghulagway pag-ayo sa kalainan tali sa ʼElo·himʹ (Diyos) ug kang Jehova. Bahin sa ngalang Jehova, kini nag-ingon: “Kini sa bisan diin maoy usa ka personal nga ngalan, nga nagtumong sa Diyos mismo ug kaniya lamang; samtang ang Elohim adunay ideya nga nagpunting ilabina sa kinaiya sa usa ka komon nga nombre, nga sagad nagtumong, apan dili gayod sa matag higayon, sa Supremo. . . . Ang usa ka Hebreohanon mahimo nga moingong ang Elohim, ang matuod nga Diyos, nga lahi sa tanang bakak nga mga diyos; apan dili gayod siya moingong ang Jehova, kay ang Jehova mao ang ngalan nga iya lamang sa matuod nga Diyos. Siya sublisubling moingon nga akong Diyos . . . ; apan dili gayod moingon nga akong Jehova, kay sa dihang siya moingon nga akong Diyos, siya nagpasabot kang Jehova. Siya maghisgot bahin sa Diyos sa Israel, apan dili gayod maghisgot bahin kang Jehova sa Israel, kay walay laing Jehova. Siya maghisgot bahin sa buhi nga Diyos, apan dili maghisgot bahin sa buhi nga Jehova, sanglit siya nagtuo nga si Jehova buhi gayod.”​—Giedit ni P. Fairbairn, London, 1874, Tomo I, p. 856.

Kini tinuod usab bahin sa Gregong termino alang sa Diyos, ang The·osʹ. Kini parehong gigamit alang sa matuod nga Diyos ug sa paganong mga diyos sama ni Zeus ug Hermes (Romanhong Jupiter ug Mercury). (Itandi ang Buh 14:11-15.) Ang mga pulong ni Pablo sa 1 Corinto 8:4-6 nagpakita sa tinuod nga kahimtang: “Kay bisan tuod adunay gipanagtawag nga mga ‘diyos,’ sa langit man o sa yuta, ingon nga adunay daghang ‘diyos’ ug daghang ‘ginoo,’ alang kanato sa pagkatinuod adunay usa lamang ka Diyos nga Amahan, nga gikan kaniya ang tanang butang, ug kita alang kaniya.” Ang pagtuo sa daghang diyos, nga tungod niana kinahanglang mapalahi ang matuod nga Diyos gikan kanila, nagpadayon bisan niining ika-21 nga siglo.

Ang paghisgot ni Pablo sa “Diyos nga Amahan” wala magkahulogan nga ang ngalan sa matuod nga Diyos maoy “Amahan,” kay ang pulong nga “amahan” mapadapat usab sa tanang tawhanong lalaki nga ginikanan ug naghubit sa mga lalaki sa uban pang mga relasyon. (Rom 4:​11, 16; 1Co 4:15) Ang Mesiyas gihatagan sa titulo nga “Amahang Walay Kataposan.” (Isa 9:6) Gitawag ni Jesus si Satanas nga “amahan” sa pipila ka mamumunong mga magsusupak. (Ju 8:44) Ang termino gigamit usab alang sa mga diyos sa kanasoran, diin ang Gregong diyos nga si Zeus gihulagway ingong bantogang amahan nga diyos diha sa mga balak ni Homer. Gipakita sa daghang teksto nga ang “Diyos nga Amahan” adunay ngalan nga lahi gikan sa ngalan sa iyang Anak. (Mat 28:19; Pin 3:12; 14:1) Si Pablo nahibalo nga Jehova ang personal nga ngalan sa Diyos ingon sa makita sa mga asoy sa paglalang diha sa Genesis, nga gikan niana mikutlo si Pablo sa iyang mga sinulat. Kining ngalan nga Jehova nagpaila sa “Diyos nga Amahan” (itandi ang Isa 64:8), sa ingon dili mahimong isipon nga usa ra o ikalangkit ang iyang pagkapersona nianang sa uban kang kinsa mahimong ikapadapat ang titulo nga “diyos” o “amahan.”

Dili usa ka tribonhong diyos. Si Jehova gitawag nga “ang Diyos sa Israel” ug ‘ang Diyos sa ilang mga katigulangan.’ (1Cr 17:24; Ex 3:16) Apan kining suod nga pagkalangkit uban sa mga Hebreohanon ug sa Israelinhong nasod wala maghatag ug rason nga ipadapat lamang kini nga ngalan sa usa ka tribonhong diyos, sama sa gihimo sa uban. Ang Kristohanong apostol nga si Pablo misulat: “Siya ba Diyos sa mga Hudiyo lamang? Dili ba siya Diyos usab sa katawhan sa kanasoran? Oo, sa katawhan sa kanasoran usab.” (Rom 3:29) Si Jehova dili lamang “ang Diyos sa tibuok yuta” (Isa 54:5) kondili ang Diyos usab sa uniberso, “ang Magbubuhat sa langit ug sa yuta.” (Sal 124:8) Ang pakigsaad ni Jehova kang Abraham, halos 2,000 ka tuig una pa sa adlaw ni Pablo, misaad ug mga panalangin alang sa katawhan sa tanang kanasoran, nga nagpakita sa interes sa Diyos sa tanang katawhan.​—Gen 12:1-3; itandi ang Buh 10:​34, 35; 11:18.

Sa kataposan si Jehova nga Diyos misalikway sa dili-matinumanong nasod sa unodnong Israel. Apan ang iyang ngalan magapadayon taliwala sa bag-ong nasod sa espirituwal nga Israel, ang Kristohanong kongregasyon, bisan sa dihang ang bag-ong nasod misagop sa dili-Hudiyo nga mga tawo ingong mga membro niini. Sa ingon, sa dihang nagdumala sa usa ka Kristohanong panagkatigom didto sa Jerusalem, ang tinun-ang si Santiago naghisgot bahin sa Diyos nga ‘miliso sa iyang pagtagad ngadto sa dili-Hudiyohanong mga nasod aron sa pagkuha gikan kanila ug usa ka katawhan alang sa iyang ngalan.’ Dayon ingong pamatuod nga kini gitagna, si Santiago mikutlo sa usa ka tagna diha sa basahon ni Amos diin ang ngalan ni Jehova makaplagan.​—Buh 15:​2, 12-14; Am 9:​11, 12.

Diha sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Tungod niini nga ebidensiya daw imposible gayod nga ang naglungtad pa nga mga kopya sa manuskrito sa orihinal nga teksto sa Kristohanon Gregong Kasulatan wala maglakip sa ngalan sa Diyos diha sa tibuok nga porma niini. Sa ingon ang ngalan dili usab makaplagan diha sa kadaghanang hubad sa gitawag nga Bag-ong Tugon. Apan ang ngalan makita diha niini nga mga hubad sa pinamubo nga porma diha sa Pinadayag 19:​1, 3, 4, 6, sa ekspresyon nga “Aleluya” o “Hallelujah” (KJ, Dy, JB, AS, RS). Ang pag-awhag nga gitala diha niana nga gisulti sa espiritung mga anak sa Diyos nga ‘Dayegon ninyo si Jah!’ (NW) nagpatin-aw nga ang ngalan sa Diyos gigamit pa gihapon; kini mahinungdanon ug angayng gamiton sama kaniadto sa wala pa ang Kristohanong yugto. Busa, nganong dili makaplagan ang tibuok nga porma niini diha sa Kristohanon Gregong Kasulatan?

Nganong ang ngalan sa Diyos sa tibuok nga porma niini dili makaplagan sa bisan unsang mabatonang karaan nga manuskrito sa Kristohanon Gregong Kasulatan?

Ang argumento nga dugay nang gipresentar mao nga ang inspiradong mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan mikutlo gikan sa Hebreohanong Kasulatan pinasukad sa Septuagint, ug tungod kay niini nga bersiyon ang Tetragrammaton gipulihan man ug Kyʹri·os o The·osʹ, kini nga mga magsusulat wala mogamit sa ngalan nga Jehova. Sumala sa gipakita na, kini nga argumento dili na balido. Sa pagkomento nga ang labing karaang mga tipik sa Gregong Septuagint naundan gayod sa ngalan sa Diyos diha sa Hebreohanong porma niini, si Dr. P. Kahle nag-ingon: “Kita karon nahibalo nga ang Gregong teksto sa Bibliya [ang Septuagint] nga gisulat sa mga Hudiyo alang sa mga Hudiyo wala maghubad sa ngalan sa Diyos ingong kyrios, apan ang Tetragrammaton nga gisulat sa Hebreohanon o Gregong mga letra gipabilin diha sa maong MSS [mga manuskrito]. Ang mga Kristohanon mao ang nagpuli ug kyrios sa Tetragrammaton, sa dihang ang ngalan sa Diyos nga gisulat diha sa Hebreohanong mga letra wala na masabti.” (The Cairo Geniza, Oxford, 1959, p. 222) Kanus-a nahitabo kini nga kausaban sa Gregong mga hubad sa Hebreohanong Kasulatan?

Kini dayag nga nahitabo sulod sa mga siglo human sa kamatayon ni Jesus ug sa iyang mga apostoles. Sa Gregong bersiyon ni Aquila, nga sukad pa sa ikaduhang siglo K.P., ang Tetragrammaton makaplagan gihapon diha sa Hebreohanong mga karakter. Sa mga 245 K.P., ang iladong eskolar nga si Origen migama sa iyang Hexapla, usa ka unom-ug-lindog nga reproduksiyon sa inspiradong Hebreohanong Kasulatan: (1) sa orihinal nga Hebreohanon ug Aramaiko, inubanan sa (2) gigamit nga katumbas nga mga letra diha sa Grego, ug sa Gregong mga bersiyon (3) ni Aquila, (4) ni Symmachus, (5) sa Septuagint, ug (6) ni Theodotion. Labot sa ebidensiya gikan sa tipik nga mga kopya nga nailhan karon, si Propesor W. G. Waddell nag-ingon: “Sa Hexapla ni Origen . . . ang Gregong mga bersiyon ni Aquila, Symmachus, ug sa LXX [Septuagint] tanan naghawas sa JHWH pinaagi sa ΠΙΠΙ; sa ikaduhang lindog sa Hexapla ang Tetragrammaton gisulat diha sa Hebreohanong mga karakter.” (The Journal of Theological Studies, Oxford, Tomo XLV, 1944, pp. 158, 159) Ang uban nagtuo nga ang orihinal nga teksto sa Hexapla ni Origen migamit ug Hebreohanong mga karakter alang sa Tetragrammaton sa tanang lindog niini. Si Origen mismo, sa iyang mga komento bahin sa Salmo 2:​2, nag-ingon nga “sa labing tukma nga mga manuskrito ANG NGALAN makaplagan diha sa Hebreohanong mga karakter, apan dili sa Hebreohanon [nga mga karakter] karong adlawa, kondili sa labing karaang mga karakter.”​—Patrologia Graeca, Paris, 1862, Tomo XII, lin. 1104.

Sa ikaupat nga siglo K.P., si Jerome, ang maghuhubad sa Latin nga Vulgate, nag-ingon diha sa iyang pasiuna sa mga basahon ni Samuel ug sa Mga Hari: “Ug among nakaplagan ang ngalan sa Diyos, ang Tetragrammaton [nga mao, יהוה], sa pipila ka Gregong mga tomo bisan karong adlawa nga gisulat diha sa karaang mga letra.” Sa usa ka sulat nga gisulat didto sa Roma niadtong 384 K.P., si Jerome nag-ingon: “Ang ikasiyam [ang ngalan sa Diyos] mao ang Tetragrammaton, nga ilang giisip nga [a·nek·phoʹne·ton], buot ingnon, dili mahimong litokon, ug kini gisulat pinaagi niini nga mga letra, Iod, He, Vau, He. Ang pipila ka walay-alamag, tungod sa pagkaamgid sa mga karakter, sa dihang ilang makita kini diha sa Gregong mga libro, naanad sa pagbasa nga ΠΙΠΙ [Gregong mga letra nga katumbas sa Romanhong mga letra nga PIPI].”​—Papyrus Grecs Bibliques, ni F. Dunand, Cairo, 1966, p. 47, ftn 4.

Busa, ang gitawag nga mga Kristohanon nga “nagpuli ug kyrios sa Tetragrammaton” diha sa mga kopya sa Septuagint dili ang unang mga tinun-an ni Jesus. Sila maoy mga tawo sa ulahing mga siglo, sa dihang ang gitagnang apostasya naugmad na pag-ayo ug nakadaot sa kaputli sa Kristohanong mga pagtulon-an.​—2Te 2:3; 1Ti 4:1.

Gigamit ni Jesus ug sa iyang mga tinun-an. Busa, sa mga adlaw ni Jesus ug sa iyang mga tinun-an ang ngalan sa Diyos tinong makita diha sa mga kopya sa Kasulatan, sa Hebreohanong mga manuskrito ug sa Gregong mga manuskrito. Gigamit ba ni Jesus ug sa iyang mga tinun-an ang ngalan sa Diyos diha sa pagpakigsulti ug sa pagsulat? Tungod sa pagkondenar ni Jesus sa mga tradisyon sa mga Pariseo (Mat 15:1-9), dili gayod makataronganong ihinapos nga gitugotan ni Jesus ug sa iyang mga tinun-an nga ang mga hunahuna sa mga Pariseo (sama sa narekord diha sa Mishnah) mogahom kanila niining butanga. Ang ngalan mismo ni Jesus nagkahulogang “Si Jehova Maoy Kaluwasan.” Siya miingon: “Mianhi ako sa ngalan sa akong Amahan” (Ju 5:43); iyang gitudloan ang iyang mga sumusunod sa pag-ampo: “Amahan namo nga anaa sa mga langit, pagabalaanon unta ang imong ngalan” (Mat 6:9); labot sa iyang mga buhat, siya miingon nga kini iyang gihimo “sa ngalan sa akong Amahan” (Ju 10:25); ug, diha sa pag-ampo sa gabii una pa sa iyang kamatayon, siya miingon nga iyang gipadayag ang ngalan sa iyang Amahan ngadto sa iyang mga tinun-an ug mihangyo, “Amahan nga Balaan, bantayi sila tungod sa imong ngalan” (Ju 17:​6, 11, 12, 26). Tungod niining tanan, sa dihang gikutlo ni Jesus ang Hebreohanong Kasulatan o mibasa gikan niini siya tinong migamit sa ngalan sa Diyos nga Jehova. (Itandi ang Mat 4:​4, 7, 10 sa Deu 8:3; 6:16; 6:13; usab ang Mat 22:37 sa Deu 6:5; ug ang Mat 22:44 sa Sal 110:1; ingon man ang Luc 4:16-21 sa Isa 61:​1, 2.) Dayag nga ang mga tinun-an ni Jesus, lakip ang inspiradong mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan, mosunod sa iyang panig-ingnan labot niini.

Nan, nganong ang ngalan dili makita diha sa nahibiling mga manuskrito sa Kristohanon Gregong Kasulatan o sa gitawag nga Bag-ong Tugon? Dayag nga tungod kay sa panahon nga gihimo kining nahibiling mga kopya (sukad sa ikatulong siglo K.P.) nausab na ang orihinal nga mga teksto sa mga sinulat sa mga apostoles ug sa mga tinun-an. Busa ang ulahing mga magkokopya sa walay duhaduha nagpuli sa Tetragrammaton nga porma sa ngalan sa Diyos pinaagig Kyʹri·os ug The·osʹ. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 324) Kini mao gayod ang gipakita sa mga kamatuoran nga gibuhat sa ulahing mga kopya sa Septuagint nga hubad sa Hebreohanong Kasulatan.

Pagpasig-uli sa ngalan sa Diyos diha sa hubad. Kay nahibalo nga kini mao gayod ang nahitabo, gilakip sa pipila ka maghuhubad ang ngalang Jehova diha sa ilang mga hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Sa The Emphatic Diaglott, usa ka hubad sa ika-19 nga siglo ni Benjamin Wilson, makaplagan sa daghang higayon ang ngalang Jehova, ilabina sa mga teksto diin ang Kristohanong mga magsusulat mikutlo gikan sa Hebreohanong Kasulatan. Apan sukad pa sa 1533, diha sa usa ka hubad ni Anton Margaritha, ang Tetragrammaton makita na diha sa mga hubad sa Kristohanong Kasulatan ngadto sa Hebreohanon. Human niadto, diha sa daghan nianang maong mga hubad sa Hebreohanon, gigamit sa mga maghuhubad ang Tetragrammaton diha sa mga teksto diin ang inspiradong magsusulat mikutlo ug teksto gikan sa Hebreohanong Kasulatan nga naundan sa ngalan sa Diyos.

Labot sa pagkahusto niini nga lakang, matikdi ang mosunod nga pag-admitir ni R. B. Girdlestone, ang kanhing prinsipal sa Wycliffe Hall, sa Oxford. Ang pahayag gihimo sa wala pa madiskobrehi ang ebidensiya gikan sa mga manuskrito nga nagpamatuod nga ang Gregong Septuagint sa orihinal naundan sa ngalang Jehova. Siya miingon: “Kon gipabilin pa sa maong [Septuagint] bersiyon ang pulong [Jehova], o migamit pa unta sa usa lamang ka Gregong pulong alang sa Jehova ug laing pulong alang sa Adonai, ang maong paggamit sa walay duhaduha magpabilin unta diha sa mga pahayag ug sa mga argumento sa B. T. Busa ang atong Ginoo, sa pagkutlo sa ika-110 nga Salmo, imbes moingon, ‘Ang Ginoo miingon sa akong Ginoo,’ lagmit miingon gayod, ‘Si Jehova miingon sa Adoni.’”

Pinasukad niining susamang pasukaranan (nga gipakita sa ebidensiya karon ingong aktuwal nga kamatuoran) siya midugang: “Pananglitan kon ang usa ka Kristohanong eskolar maghubad sa Gregong Testamento ngadto sa Hebreohanon, iyang tagdon gayod sa matag higayon nga makita ang pulong nga Κύριος kon aduna bay makaplagan diha sa konteksto nga magpaila sa tinuod nga katumbas niini sa Hebreohanon; ug kini mao ang suliran nga motungha sa paghubad sa B. T. ngadto sa tanang pinulongan kon ang titulo nga Jehova gipabilin diha sa [Septuagint nga hubad sa] D. T. Ang Hebreohanong Kasulatan maoy usa ka giya sa daghang teksto: busa, sa matag higayon nga makita ang ekspresyong ‘ang manulonda sa Ginoo,’ kita nahibalo nga ang pulong nga Ginoo naghawas kang Jehova; ingon usab niini ang atong hunahunaon sa ekspresyon nga ‘ang pulong sa Ginoo,’ kon sundon ang gihimo sa D. T.; maingon man usab ang bahin sa titulong ‘ang Ginoo sa mga Panon.’ Sa kasukwahi, sa bisan diin sa mga teksto nga makita ang ekspresyong ‘Akong Ginoo’ o ‘Atong Ginoo,’ angay natong hibaloan nga ang pulong nga Jehova dili haom nga gamiton, ug hinunoa ang Adonai o Adoni mao ang gamiton.” (Synonyms of the Old Testament, 1897, p. 43) Tungod niana nga katarongan nga mitungha ang mga hubad sa Gregong Kasulatan (nga gihisgotan dili pa dugay) nga naundan sa ngalang Jehova.

Apan, talagsaon labot niini mao ang Bag-ong Kalibotang Hubad, nga gigamit niining tibuok nga basahon, diin ang ngalan sa Diyos sa porma nga “Jehova” makita sa 237 ka higayon diha sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Ingon sa gipakita na, adunay maayong katarongan sa pagbuhat niini.

Unang Paggamit sa Ngalan ug ang Kahulogan Niini. Ang Exodo 3:13-16 ug 6:3 sagad sayop nga gipadapat aron ipasabot nga ang ngalang Jehova unang gipadayag ngadto kang Moises sa wala pa ang Pagpanggula gikan sa Ehipto. Tinuod, gisukna ni Moises ang pangutana: “Pananglit atua na ako karon sa mga anak sa Israel ug ako moingon kanila, ‘Ang Diyos sa inyong mga katigulangan nagpadala kanako nganhi kaninyo,’ ug sila moingon kanako, ‘Unsay iyang ngalan?’ Unsay akong isulti kanila?” Apan kini wala magpasabot nga siya o ang mga Israelinhon wala mahibalo sa ngalan ni Jehova. Ang ngalan mismo sa inahan ni Moises nga si Jokebed lagmit nagkahulogang “Si Jehova Maoy Himaya.” (Ex 6:20) Ang pangutana ni Moises lagmit maylabot gayod sa mga kahimtang nga nasinati sa mga anak sa Israel. Sila nailalom sa grabeng pagkaulipon sulod sa daghang dekada nga walay timailhan alang sa kahupayan. Ang pagduhaduha, pagkawala sa kadasig, ug kaluya sa pagtuo sa gahom ug sa katuyoan sa Diyos sa pagluwas kanila lagmit gayod nga ilang gibati. (Matikdi usab ang Eze 20:​7, 8.) Busa ang pag-ingon lamang ni Moises nga siya mianhi sa ngalan sa “Diyos” (ʼElo·himʹ) o sa “Soberanong Ginoo” (ʼAdho·naiʹ) lagmit dili gayod makatabang sa nag-antos nga mga Israelinhon. Sila nahibalo nga ang mga Ehiptohanon adunay ilang kaugalingong mga diyos ug mga ginoo ug walay duhaduha nakadungog ug mga pagyubit gikan sa mga Ehiptohanon nga ang ilang mga diyos mas labaw kay sa Diyos sa mga Israelinhon.

Dayon, angay natong hinumdoman nga ang mga ngalan niadto adunay tinuod nga mga kahulogan ug dili lamang “mga identipikasyon” sa pagpaila sa usa ka tawo sama karong adlawa. Si Moises nahibalo nga ang ngalan ni Abram (nagkahulogang “Ang Amahan Maoy Hataas (Binayaw)”) giilisdan ug Abraham (nagkahulogang “Amahan sa Panon (Daghan)”), ug kini nga kausaban gihimo tungod sa katuyoan sa Diyos labot kang Abraham. Mao man usab ang ngalan ni Sarai giusab ngadto sa Sara ug ang ngalan ni Jacob ngadto sa Israel; sa matag kahimtang ang kausaban nagbutyag ug usa ka butang nga hinungdanon ug matagnaon labot sa katuyoan sa Diyos bahin kanila. Lagmit si Moises naghunahuna gayod kon ipaila ni Jehova karon ang iyang kaugalingon ubos sa usa ka bag-ong ngalan aron ipadayag ang iyang katuyoan alang sa Israel. Ang pag-adto ni Moises sa mga Israelinhon pinaagi sa “ngalan” sa Usa nga nagpadala kaniya nagkahulogan nga siya maoy hawas niana nga Usa, ug ang pagkadako sa awtoridad nga pinaagi niana mosulti si Moises mahimong matino pinasukad nianang ngalana o mahimong katumbas sa maong ngalan ug sa kon unsay gihawasan niini. (Itandi ang Ex 23:​20, 21; 1Sa 17:45.) Busa, ang pangutana ni Moises maoy usa ka makahuloganong pangutana.

Ang tubag sa Diyos diha sa Hebreohanon mao: ʼEh·yehʹ ʼAsherʹ ʼEh·yehʹ. Ang pipila ka hubad naghubad niini ingong “AKO MAO ANG MAO AKO.” Apan, angayng matikdan nga ang Hebreohanong berbo nga ha·yahʹ, nga gikan niana gikuha ang pulong nga ʼEh·yehʹ, dili lamang nagkahulogang “mao.” Hinunoa, kini nagkahulogang “mahimo,” o “mamao.” Ang gipunting dinhi dili mao ang kaugalingong paglungtad sa Diyos kondili kon unsay anaa sa iyang hunahuna nga ipahinabo alang sa uban. Busa, ang Bag-ong Kalibotang Hubad hustong naghubad sa maong Hebreohanong ekspresyon ingong “AKO MAMAO KON UNSAY MAMAO AKO.” Human niadto si Jehova midugang: “Kini ang imong isulti sa mga anak sa Israel, ‘Si AKO MAMAO nagpadala kanako nganhi kaninyo.’”​—Ex 3:​14, ftn sa Rbi8.

Ang pamatuod nga kini wala magkahulogan ug kausaban sa ngalan sa Diyos, apan naghatag lamang ug dugang pagsabot sa personalidad sa Diyos, makita diha sa iyang dugang mga pulong: “Kini ang imong isulti sa mga anak sa Israel, ‘Si Jehova nga Diyos sa inyong mga katigulangan, ang Diyos ni Abraham, ang Diyos ni Isaac ug ang Diyos ni Jacob, nagpadala kanako nganhi kaninyo.’ Kini ang akong ngalan hangtod sa panahong walay tino, ug kini ang handomanan kanako hangtod sa sunodsunod nga mga kaliwatan.” (Ex 3:15; itandi ang Sal 135:13; Os 12:5.) Ang ngalang Jehova naggikan sa Hebreohanong berbo nga nagkahulogang “mahimong,” ug ang pipila ka eskolar nagsugyot nga ang ngalan nagkahulogang “Iyang Ipahinabo nga Mahimong.” Haom ang maong kahulogan sa papel ni Jehova ingong Maglalalang sa tanang butang ug Tigtuman sa iyang katuyoan. Ang matuod nga Diyos lang ang may katungod ug takos nga magbaton sa maong ngalan.

Kini motabang sa usa ka tawo sa pagsabot sa kahulogan sa ulahing gipahayag ni Jehova ngadto kang Moises: “Ako si Jehova. Ug ako nagpakita kang Abraham, kang Isaac ug kang Jacob ingong Diyos nga Labing Gamhanan, apan labot sa akong ngalan nga Jehova ako wala magpaila sa akong kaugalingon ngadto kanila.” (Ex 6:​2, 3) Sanglit ang ngalang Jehova gigamit sa makadaghan sa mga patriarka nga katigulangan ni Moises, dayag nga gipasabot sa Diyos nga iyang gipaila ang iyang kaugalingon ngadto kanila ingong Jehova diha sa limitadong paagi lamang. Sa pag-ilustrar niini, kadtong nakaila sa tawong si Abram dili gayod makaingon nga nakaila pag-ayo kaniya ingong si Abraham (nagkahulogang “Amahan sa Panon (Daghan)”) samtang siya may usa lamang ka anak nga lalaki, si Ismael. Sa dihang natawo si Isaac ug ang ubang mga anak nga lalaki ug nagpatunghag kaugalingong mga anak, ang ngalang Abraham nakabaton ug mas dakong kahulogan. Busa, ingon usab niana ang ngalang Jehova, nga nakabaton na karon ug mas lapad nga kahulogan alang sa mga Israelinhon.

Busa, ang “pagkaila” dili lamang magkahulogan sa pagkasinati o sa pagkabaton ug kahibalo bahin sa usa ka butang o sa usa ka tawo. Ang buangbuang nga si Nabal nahibalo sa ngalan ni David apan sa gihapon nangutana, “Kinsa ba si David?” nga sa diwa nangutana, “Hinungdanong tawo ba siya?” (1Sa 25:9-11; itandi ang 2Sa 8:13.) Mao man usab, si Paraon miingon kang Moises: “Kinsa ba si Jehova, aron ako mamati sa iyang tingog sa pagpalakaw sa Israel? Wala gayod ako makaila kang Jehova ug, dugang pa, dili ko palakton ang Israel.” (Ex 5:​1, 2) Pinaagi niana, dayag nga gipasabot ni Paraon nga siya wala makaila kang Jehova ingong ang matuod nga Diyos o ingong adunay awtoridad sa hari sa Ehipto ug sa iyang mga kalihokan, ni adunay gahom aron ipatuman ang Iyang kabubut-on ingon sa gipahibalo ni Moises ug Aaron. Apan karon si Paraon ug ang tanan sa Ehipto, lakip sa mga Israelinhon, makaila sa tinuod nga kahulogan sa maong ngalan, ang persona nga gihawasan niini. Ingon sa gipakita ni Jehova kang Moises, kini mosangpot sa pagpatuman sa Diyos sa Iyang katuyoan alang sa Israel, sa pagpagawas kanila, sa paghatag kanila sa Yutang Saad, ug sa ingon magtuman sa Iyang pakigsaad uban sa ilang mga katigulangan. Niini nga paagi, ingon sa gisulti sa Diyos, “Kamo makaila gayod nga ako si Jehova nga inyong Diyos.”​—Ex 6:4-8; tan-awa ang LABING GAMHANAN.

Busa ang propesor sa Hebreohanon nga si D. H. Weir hustong miingon nga kadtong mipahayag nga ang Exodo 6:​2, 3 mao ang unang mga teksto nga nagpaila sa ngalang Jehova, “wala magtuon [niini nga mga bersikulo] pinaagi sa pagkonsiderar sa ubang mga teksto; kay kon mao pa, masabtan unta nila nga ang ngalan nga gipasabot dinhi dili ang duha ka silaba nga gilangkoban sa pulong nga Jehova, kondili ang ideya nga gipahayag niini. Sa dihang atong basahon ang Isaias, kap. lii. 6, ‘Busa ang akong katawhan makaila sa akong ngalan;’ o ang Jeremias, kap. xvi. 21, ‘Sila makaila nga ang akong ngalan maoy Jehova;’ o ang Salmo, Sal. ix. [10, 16], ‘Sila nga nakaila sa imong ngalan magbutang sa ilang pagsalig kanimo;’ masabtan dayon nato nga ang pagkaila sa ngalan ni Jehova maoy lahi gayod gikan sa pagkahibalo sa upat ka letra nga naglangkob niini. Kini maoy pagkaila pinasukad sa kasinatian kon kinsa si Jehova sumala sa kahulogan sa iyang ngalan. (Itandi usab ang Isa. xix. 20, 21; Eze. xx. 5, 9; xxxix. 6, 7; Sal. lxxxiii. [18]; lxxxix. [16]; 2 Cr. vi. 33.)”​—The Imperial Bible-Dictionary, Tomo I, pp. 856, 857.

Nailhan sa unang tawhanong paris. Ang ngalang Jehova dili unang gipadayag ngadto kang Moises, kay tinong nailhan gayod kini sa unang tawo. Ang ngalan unang makita diha sa balaang Rekord sa Genesis 2:4 human sa asoy sa mga buhat sa Diyos sa paglalang, ug niana nga teksto gipaila ang Maglalalang sa mga langit ug sa yuta ingong “si Jehova nga Diyos.” Makataronganon ang pagtuo nga si Jehova nga Diyos nagpahibalo kang Adan bahin niini nga asoy sa paglalang. Ang rekord sa Genesis wala maghisgot nga iyang gibuhat kana, ni kini dayag nga naghisgot nga gibutyag ni Jehova sa nahigmatang si Adan kon diin gikan si Eva. Bisan pa niana, ang mga pulong ni Adan sa pagdawat kang Eva nagpakita nga siya gisultihan sa Diyos kon sa unsang paagi iyang gipatungha ang babaye gikan sa kaugalingong lawas ni Adan. (Gen 2:21-23) Sa walay duhaduha diha gayoy kanunayng komunikasyon tali kang Jehova ug sa iyang yutan-ong anak nga wala ilakip sa mubong asoy sa Genesis.

Si Eva mao ang unang tawo nga espesipikong giasoy nga migamit sa ngalan sa Diyos. (Gen 4:1) Dayag nga iyang nahibaloan ang maong ngalan gikan sa iyang bana ug ulo, si Adan, nga gikan kaniya iyang nasayran usab ang sugo sa Diyos bahin sa kahoy sa kahibalo sa maayo ug sa daotan (bisan tuod ang rekord wala usab direktang maghisgot bahin sa pagpasa ni Adan niining impormasyona ngadto kaniya).​—Gen 2:​16, 17; 3:​2, 3.

Ingon sa gipakita sa artikulong ENOS, ang pagsugod sa “pagtawag sa ngalan ni Jehova” sa adlaw sa apong lalaki ni Adan nga si Enos dayag nga wala buhata tungod sa pagtuo ug sa paagi nga giuyonan sa Diyos. Sanglit tali kang Abel ug kang Noe, si Enoc (dili si Enos) lamang nga anak nga lalaki ni Jared ang giasoy nga ‘naglakaw uban sa matuod nga Diyos’ diha sa pagtuo. (Gen 4:26; 5:​18, 22-24; Heb 11:4-7) Pinaagi kang Noe ug sa iyang pamilya, ang kahibalo sa ngalan sa Diyos nagpadayon hangtod sa yugto human sa Lunop, bisan hangtod sa panahon sa pagkatibulaag sa katawhan didto sa Torre sa Babel, ug gipasa ngadto sa patriarka nga si Abraham ug sa iyang mga kaliwat.​—Gen 9:26; 12:​7, 8.

Ang Persona nga Gipaila sa Ngalan. Si Jehova mao ang Maglalalang sa tanang butang, ang dakong Unang Nagpahinabo; busa siya wala lalanga, walay sinugdanan. (Pin 4:11) “Ang gidaghanon sa iyang mga tuig dili matukib.” (Job 36:26) Imposible ang pagtino sa iyang pangedaron, sanglit walay tinong sinugdanan nga gikan niana magsugod ang pag-ihap. Bisan tuod dili matino ang pangedaron, siya hustong gitawag nga ang “Karaan sa mga Adlaw” sanglit ang iyang paglungtad maoy sukad pa sa dili matukib nga kapanahonan. (Dan 7:​9, 13) Walay kataposan usab ang iyang umaabot (Pin 10:6), ingong dili madunot, dili mamatay. Busa siya gitawag nga “Hari nga walay kataposan” (1Ti 1:17), nga kaniya ang usa ka libo ka tuig maoy samag pagtukaw lamang sa pipila ka oras.​—Sal 90:​2, 4; Jer 10:10; Hab 1:12; Pin 15:3.

Bisan pa sa iyang pagkawalay-sinugdanan ug pagkawalay-kataposan, sa panguna si Jehova maoy usa ka Diyos nga nailhan sa katawhan, nga nagpaila sa iyang kaugalingon diha sa espesipikong mga panahon, mga dapit, mga tawo, ug mga hitabo. Sa iyang mga pagpakiglabot sa katawhan siya milihok sumala sa tukmang eskedyul. (Gen 15:​13, 16; 17:21; Ex 12:6-12; Gal 4:4) Sanglit ang iyang walay kataposang paglungtad dili kaduhaduhaan ug maoy labing hinungdanong kamatuoran sa uniberso, siya nagpahayag niini nga may panumpa, nga nag-ingon, “Ingon nga ako buhi,” sa ingon nagpasalig sa pagkatino gayod sa iyang mga saad ug mga tagna. (Jer 22:24; Sof 2:9; Num 14:​21, 28; Isa 49:18) Ang mga tawo usab nanumpa sumala sa kamatuoran nga si Jehova naglungtad. (Huk 8:19; Ru 3:13) Ang mga walay salabotan lamang ang nag-ingon: “Walay Jehova.”​—Sal 14:1; 10:4.

Mga kahubitan sa iyang presensiya. Sanglit siya Espiritu nga dili makita sa mga tawo (Ju 4:24), ang bisan unsang kahubitan sa iyang panagway sumala sa panglantaw sa tawo maoy pagbanabana lamang sa iyang dili ikatandi nga himaya. (Isa 40:​25, 26) Bisan tuod wala gayod makakita sa ilang Maglalalang (Ju 1:18), ang pipila sa iyang mga alagad gihatagan ug inspiradong mga panan-awon labot sa iyang langitnong puloy-anan. Ang ilang kahubitan sa iyang presensiya naghulagway dili lamang sa dakong dignidad ug talagsaong pagkahalangdon kondili usab sa kalinaw, kahapsay, katahom, ug pagkamaayo.​—Ex 24:9-11; Isa 6:1; Eze 1:26-28; Dan 7:9; Pin 4:1-3; tan-awa usab ang Sal 96:4-6.

Ingon sa mamatikdan, kini nga mga kahubitan migamit ug mga metapora ug mga simile, nga nagpakasama sa panagway ni Jehova sa mga butang nga nailhan sa mga tawo​—mga mutya, kalayo, balangaw. Siya gihubit gani nga daw siya adunay tawhanong hitsura. Bisan tuod ang pipila ka eskolar mihimog dakong isyu bahin sa giingong mga ekspresyon nga naghulagway sa Diyos diha sa tawhanong hitsura nga makita sa Bibliya​—sama sa paghisgot sa “mga mata,” “mga igdulungog,” “nawong” (1Pe 3:12), “kamot” (Eze 20:33), “tuong kamot” (Ex 15:6) sa Diyos, ug uban pa—​dayag nga ang maong mga ekspresyon gikinahanglan alang sa paghubit aron daling masabtan sa tawo. Kon hubiton ni Jehova nga Diyos ang iyang kaugalingon alang kanato ginamit ang mga terminong espirituhanon, sama ra kini sa paghatag ug komplikado kaayong mga sulbaronon sa algebra ngadto sa mga tawong diyutay ra kaayog kahibalo sa matematika, o sama ra kini sa pagpaningkamot nga ipatin-aw ang mga kolor ngadto sa usa ka tawong gipanganak nga buta.​—Job 37:​23, 24.

Busa, ang giingong mga ekspresyon nga naghubit sa Diyos diha sa tawhanong mga hitsura dili gayod sabton nga literal, sama sa ubang mahulagwayong mga paghubit sa Diyos ingong usa ka “adlaw,” “taming,” o “Bato.” (Sal 84:11; Deu 32:​4, 31) Ang panan-aw ni Jehova (Gen 16:13), nga dili sama sa mga tawo, wala magdepende sa mga bidlisiw sa kahayag, ug ang mga buhat nga gihimo bisan diha sa tuman nga kangitngit iyang makita. (Sal 139:​1, 7-12; Heb 4:13) Ang iyang mga mata makatan-aw sa tanang dapit sa yuta (Pr 15:3), ug siya wala magkinahanglan ug linaing mga kasangkapan sa pagtan-aw sa nagtubong binhi sulod sa tagoangkan sa inahan. (Sal 139:​15, 16) Ni ang iyang igdulungog nagdepende sa mga balod sa tunog diha sa atmospera, kay siya “makadungog” sa mga gipamulong bisag gibungat nga hilom diha sa kasingkasing. (Sal 19:14) Ang tawo dili gani makasukod sa dakong pisikal nga uniberso; bisan pa niana, ang pisikal nga mga langit dili makapaigo o makalukop sa dapit nga puy-anan sa Diyos, ug labaw na gayod ang usa ka yutan-ong balay o templo. (1Ha 8:27; Sal 148:13) Pinaagi kang Moises, si Jehova espesipikong nagpasidaan sa nasod sa Israel sa dili pagbuhat ug larawan Niya sa dagway man sa usa ka lalaki o sa bisan unsang matang sa linalang nga butang. (Deu 4:15-18) Busa, bisan tuod ang asoy ni Lucas naghisgot kang Jesus nga naghingilin ug mga demonyo “pinaagi sa tudlo sa Diyos,” ang asoy ni Mateo nagpakita nga si Jesus nagpunting niana ingong ang “espiritu [o, aktibong puwersa] sa Diyos.”​—Luc 11:20; Mat 12:28; itandi ang Jer 27:5 ug Gen 1:2.

Kaugalingong mga hiyas gipadayag sa kalalangan. Ang pipila ka bahin sa personalidad ni Jehova gipadayag pinaagi sa iyang mga kalalangan bisan sa wala pa niya lalanga ang tawo. (Rom 1:20) Ang paglalang mismo nagpadayag sa iyang gugma. Kini maoy tungod kay si Jehova independente, kompleto. Busa, bisag gilalang niya ang gatosan ka minilyong espiritung mga anak, walay usa kanila ang makadugang sa iyang kahibalo o makaamot ug pipila ka tilinguhaong mga hiyas sa emosyon o personalidad nga wala pa Niya mabatoni sa mas labaw nga sukod.​—Dan 7:​9, 10; Heb 12:22; Isa 40:​13, 14; Rom 11:​33, 34.

Siyempre, kini wala magpasabot nga si Jehova wala malipay sa iyang mga linalang. Sanglit gibuhat ang tawo diha “sa larawan sa Diyos” (Gen 1:27), dayag nga siya mibati ug kalipay sama sa bation sa usa ka tawhanong amahan nganha sa iyang anak, ilabina kon kini ingong anak magpakitag gugma sa iyang amahan ug molihok nga may kaalam, nga magbanaag sa kalipay nga bation ni Jehova diha sa iyang intelihenteng mga linalang nga nahigugma ug maalamong nag-alagad Kaniya. (Pr 27:11; Mat 3:17; 12:18) Kini nga kalipay dili maoy tungod sa bisan unsang materyal o pisikal nga kaayohan, kondili tungod sa pagkakita nga ang iyang mga linalang kinabubut-ong nagasubay sa iyang matarong nga mga sukdanan ug nagpakitag pagkadili-mahakogon ug pagkamahinatagon. (1Cr 29:14-17; Sal 50:7-15; 147:​10, 11; Heb 13:16) Sa kasukwahi, kadtong misubay sa sayop nga dalan ug nagyubit sa gugma ni Jehova, nga nagpakaulaw sa iyang ngalan ug sa walay kokaluoy nagpaantos sa uban, ‘nagpasakit kang Jehova diha sa iyang kasingkasing.’​—Gen 6:5-8; Sal 78:36-41; Heb 10:38.

Si Jehova malipay usab sa paggamit sa iyang mga gahom, sa paglalang o kaha sa ubang mga paagi, ug ang iyang mga buhat kanunay nga may tinuod nga katuyoan ug maayong tinguha. (Sal 135:3-6; Isa 46:​10, 11; 55:​10, 11) Ingong Madagayaong Maghahatag sa “matag maayong gasa ug matag hingpit nga regalo,” siya malipay nga gantihan ug mga panalangin ang iyang matinumanong mga anak nga lalaki ug babaye. (San 1:​5, 17; Sal 35:27; 84:​11, 12; 149:4) Apan, bisan tuod siya usa ka Diyos nga nagpakitag pagkamainiton ug pagbati, ang iyang kalipay tin-awng wala mag-agad sa iyang mga linalang, ni isakripisyo niya ang matarong nga mga prinsipyo tungod sa emosyon.

Gipakita usab ni Jehova ang gugma pinaagi sa paghatag sa iyang unang gilalang nga espiritung Anak sa pribilehiyo nga makig-ambit uban kaniya sa tanang uban pang mga buhat sa paglalang, espirituhanon man ug pisikal, nga madagayaong nagpahibalo niini nga kamatuoran nga miresultag kadungganan alang sa iyang Anak. (Gen 1:26; Col 1:15-17) Sa ingon siya wala mobatig kahadlok sa posibleng panag-indig apan nagpakita hinuon ug bug-os nga pagsalig sa iyang kaugalingong katungod sa Pagkasoberano (Ex 15:11) ingon man sa pagkamaunongon ug pagkamahinalaron sa iyang Anak. Iyang gihatagan ug relatibong kagawasan ang iyang espiritung mga anak sa pagtuman sa ilang mga katungdanan, nga may higayon pa gani nga nagtugot kanila sa pagtanyag sa ilang mga ideya kon unsaon nila pagtuman ang partikular nga mga buluhaton.​—1Ha 22:19-22.

Ingon sa gipasiugda ni apostol Pablo, ang dili-makitang mga hiyas ni Jehova gipadayag usab diha sa iyang materyal nga kalalangan. (Rom 1:​19, 20) Ang iyang dakong gahom makapahingangha gayod sa handurawan, ang dagko kaayong mga galaksiya nga adunay binilyong mga bituon mao lamay ‘buhat sa iyang mga tudlo’ (Sal 8:​1, 3, 4; 19:1), ug pagkadagaya gayod sa kaalam nga iyang gipasundayag sa pagkaagi nga, bisan human sa kaliboan ka tuig nga panukiduki ug pagtuon, ang nasabtan sa tawo bahin sa pisikal nga uniberso maoy sama lamang sa usa ka “hunghong” kon itandi sa gamhanan nga dalugdog. (Job 26:14; Sal 92:5; Ecc 3:11) Ang paglalang ni Jehova sa planetang Yuta adunay lohikal nga pagkahapsay, nagsubay sa usa ka tinong programa (Gen 1:2-31), nga naghimo sa yuta​—ingon sa pagtawag niini sa mga astronot sa ika-20 nga siglo​—usa ka mutya sa kawanangan.

Ingon sa gipaila ngadto sa tawo didto sa Eden. Unsang matanga sa persona ang gipaila ni Jehova bahin sa iyang kaugalingon ngadto sa iyang unang tawhanong mga anak? Tinong si Adan tungod sa iyang pagkahingpit mouyon gayod sa ulahing mga pulong sa salmista: “Pagadayegon ko ikaw tungod kay sa makalilisang nga paagi ako katingalahan nga pagkabuhat. Ang imong mga buhat katingalahan, ingon sa nasayran pag-ayo sa akong kalag.” (Sal 139:14) Gikan sa iyang kaugalingong lawas​—nga daghan kaayo ug katakos kon itandi sa ubang yutan-ong mga linalang​—hangtod sa mga butang nga iyang makita sa iyang palibot, ang tawo adunay daghang katarongan nga mobatig hilabihang pagtahod sa iyang Maglalalang. Ang matag langgam, hayop, ug isda; ang matag nagkalainlaing tanom, bulak, ug kahoy; ug ang matag kapatagan, kalasangan, kabungtoran, kawalogan, ug kasapaan nga bag-ong makita sa tawo magpatisok diha kaniya sa giladmon ug sa gilapdon sa kaalam sa iyang Amahan ug sa mabulokong personalidad ni Jehova ingon sa gipakita sa hilabihang panagkadaiya sa iyang mga kalalangan. (Gen 2:​7-9; itandi ang Sal 104:8-24.) Ang tanang sentido sa tawo​—panan-aw, pandungog, panlami, panimhot, ug panghikap​—magpasa ngadto sa iyang madinawatong hunahuna sa ebidensiya sa labing mahinatagon ug mahunahunaon nga Maglalalang.

Wala usab kalimti ang intelektuwal nga mga panginahanglan ni Adan, ang iyang panginahanglan nga adunay ikasulti ug ikauban, sanglit ang iyang Amahan naghatag kaniyag intelihenteng babaye nga kapikas. (Gen 2:18-23) Silang duha makahimo gayod unta sa pag-awit kang Jehova, sama sa gibuhat sa salmista: “Anaa sa imong atubangan ang pagmaya hangtod sa pagkatagbaw; adunay kahimuot diha sa imong tuong kamot hangtod sa kahangtoran.” (Sal 16:​8, 11) Kay gipakitaan ug dakong gugma, si Adan ug Eva angay gayod untang mahibalo nga “ang Diyos gugma,” ang tinubdan ug kinalabwan nga panig-ingnan sa gugma.​—1Ju 4:​16, 19.

Labing hinungdanon, gitagana ni Jehova nga Diyos ang espirituwal nga mga panginahanglan sa tawo. Ang Amahan ni Adan nagpaila sa iyang kaugalingon ngadto sa iyang tawhanong anak, nakigkomunikar kaniya, naghatag kaniyag balaang mga buluhaton sa pag-alagad, nga ang masinugtanong pagtuman niini mahimong usa ka dakong bahin sa pagsimba sa tawo ngadto sa Diyos.​—Gen 1:27-30; 2:15-17; itandi ang Am 4:13.

Usa ka Diyos sa moral nga mga sukdanan. Ang tawo unang nakaila kang Jehova dili lamang ingong usa ka maalamon ug dagayang Tigtagana kondili usab ingong usa ka Diyos sa moral, usa nga naghupot ug tinong mga sukdanan kon unsa ang matarong ug kon unsa ang daotan nga panggawi ug batasan. Kon, ingon sa gipaila, si Adan nahibalo sa asoy sa paglalang, nan siya nahibalo usab nga si Jehova adunay balaang mga sukdanan, kay ang asoy nag-ingon bahin sa iyang kalalangan nga nakita ni Jehova nga “kadto maayo kaayo,” busa nakaabot sa iyang hingpit nga sukdanan.​—Gen 1:​3, 4, 12, 25, 31; itandi ang Deu 32:​3, 4.

Kon walay mga sukdanan walay paagi sa pagtino o sa paghukom sa maayo ug sa daotan o sa pagsukod ug sa pag-ila sa pagkatukma ug pagkaekselente. Niining bahina, ang mosunod nga mga obserbasyon gikan sa Encyclopædia Britannica (1959, Tomo 21, pp. 306, 307) mohatag ug katin-awan:

“Ang mga nahimo sa tawo [sa pag-establisar ug mga sukdanan] . . . balewala ra kon itandi sa mga sukdanan sa kinaiyahan. Ang mga konstelasyon, ang mga agianan o orbito sa mga planeta, ang pagkawalay kausaban sa normal nga mga kinaiyahan sa pagdala sa elektrisidad, pagkamalubayon, pagkamaunaton, pagkatig-a, pagkadaling-matuhopan, pagbanda sa kahayag, kalig-on, o pagkalapot sa mga materyales sa kinaiyahan, . . . o sa pagkagama sa mga selula, maoy pipila sa mga pananglitan sa kahibulongang pagkapopareho sa mga kahulmahan diha sa kinaiyahan.”

Nagpakita sa kahinungdanon sa pagkapopareho sa mga kahulmahan sa materyal nga kalalangan, ang samang reperensiya miingon: “Pinaagi lamang sa pagkapopareho sa mga kahulmahan nga makita diha sa kinaiyahan nga posible ang pag-ila ug pagklasipikar . . . sa daghang matang sa mga tanom, isda, langgam o mga hayop. Taliwala niini nga mga matang, ang matag usa halos kaamgid sa usag usa diha sa kinagamyang detalye sa pagkagama, pag-obra ug mga kinaiya nga iya lamang gayod sa matag usa. [Itandi ang Gen 1:​11, 12, 21, 24, 25.] Kon dili pa tungod niining pagkapopareho sa mga kahulmahan diha sa tawhanong lawas, ang mga doktor dili mahibalo kon ang usa ka tawo nagbaton bag tinong mga sangkap sa lawas, kon asa kini pangitaon . . . Ngani, kon walay mga sukdanan sa kinaiyahan, wala poy organisadong katilingban, walay edukasyon ug walay mga doktor; ang matag usa mag-agad lamang sa paninugdan, ikatandi nga mga kaamgiran.”

Nakita ni Adan ang kawalay kausaban sa mga kalalangan ni Jehova, ang regular nga siklo sa adlaw ug sa gabii, ang kanunay nga pag-agos sa tubig sa suba sa Eden tungod sa puwersa sa grabidad, ug ang dili maihap nga uban pang mga butang nga nagpamatuod nga ang Maglalalang sa Yuta dili usa ka Diyos sa kasamok kondili sa kahusay. (Gen 1:16-18; 2:10; Ecc 1:5-7; Jer 31:​35, 36; 1Co 14:33) Tinong nakatabang kini sa tawo sa pagtuman sa iyang tinudlong buluhaton ug mga kalihokan (Gen 1:28; 2:15), ug siya makahimo sa pagplano ug sa pagbuhat nga masaligon, nga dili mabalaka sa pagkawalay katinoan.

Tungod niining tanan, ang intelihenteng tawo dili gayod angayng matingala nga si Jehova adunay mga sukdanan nga maggiya sa panggawi sa tawo ug sa iyang pagpakiglabot sa iyang Maglalalang. Ang talagsaong mga katakos ni Jehova sa paglalang naghatag ug panig-ingnan kang Adan sa iyang pag-ugmad ug pag-atiman sa Eden. (Gen 2:15; 1:31) Si Adan nasayod usab sa sukdanan sa Diyos labot sa kaminyoon, nga mao ang monogamiya o pagbaton ug usa ka kapikas lamang, ug labot sa pamilyahanong relasyon. (Gen 2:24) Ilabinang gipasiugda nga ang kinahanglanon sa kinabuhi mao ang sukdanan sa pagkamasinugtanon sa mga instruksiyon sa Diyos. Sanglit si Adan hingpit nga tawo, ang hingpit nga pagkamasinugtanon maoy sukdanan nga gilatid ni Jehova alang kaniya. Gihatagan ni Jehova ug higayon ang iyang yutan-ong anak nga ipasundayag ang gugma ug pagkamahinalaron pinaagi sa pagkamasinugtanon sa Iyang sugo sa dili pagkaon sa bunga sa usa sa daghang mga bungahoy sa Eden. (Gen 2:​16, 17) Kadto maoy usa lamang ka yanong butang. Apan ang mga kahimtang ni Adan niadtong higayona yano ra usab, nga nahigawas sa pagkakomplikado ug kasamok nga naugmad sukad niadto. Ang kaalam ni Jehova diha niining yanong pagsulay gipasiugda sa mga pulong ni Jesu-Kristo mga 4,000 ka tuig sa ulahi: “Ang tawo nga kasaligan sa labing gamay kasaligan usab sa dako, ug ang tawo nga dili-matarong sa gamay dili-matarong usab sa dako.”​—Luc 16:10.

Kini nga pagkahapsay ug ang gilatid nga mga sukdanan dili makapakunhod sa kalipay sa tawo sa iyang kinabuhi kondili makaamot pa alang niini. Sama sa giingon sa artikulo sa ensiklopedia bahin sa mga sukdanan, nga gihisgotan dili pa dugay, labot sa materyal nga kalalangan: “Bisan pa niining nagbuntaog nga ebidensiya sa mga sukdanan walay tawong makaingon nga sum-ol ang kinaiyahan. Bisan tuod ang nigpis nga mga balod sa kahayag mao ang pundasyon, ang mga panagkadaiya ug mga kombinasyon sa bulok nga makapahimuot sa mata sa tumatan-aw wala gayoy limitasyon. Sa susama, ang tanang maanindot nga pagkatagik nga musika madunggan sa igdulungog pinaagi sa laing gamay nga grupo sa mga balod sa tingog.” (Tomo 21, p. 307) Sa ingon usab, ang mga kinahanglanon sa Diyos alang sa tawhanong magtiayon nagtugot kanila sa tanang kagawasan nga mahimong tinguhaon sa matarong nga kasingkasing. Dili na kinahanglang han-okan pa sila sa daghang balaod ug mga lagda. Ang mahigugmaong panig-ingnan nga gipakita kanila sa ilang Maglalalang ug ang ilang pagtahod ug gugma kaniya manalipod kanila nga dili mosaylo sa hustong mga utlanan sa ilang kagawasan.​—Itandi ang 1Ti 1:​9, 10; Rom 6:15-18; 13:8-10; 2Co 3:17.

Busa, pinaagi sa iya mismong Persona, sa iyang mga dalan, ug sa iyang mga pulong, si Jehova nga Diyos kanhi ug karon mao ang Kinalabwang Sukdanan sa tibuok uniberso, ang kahubitan ug ang kabug-osan sa tanang pagkamaayo. Tungod niana ang iyang Anak sa dinhi pa sa yuta nakaingon ngadto sa usa ka tawo: “Nganong gitawag mo ako nga maayo? Walay bisan kinsa nga maayo, gawas sa usa, ang Diyos.”​—Mar 10:​17, 18; usab ang Mat 19:17; 5:48.

Ang Pagkasoberano Ibindikar ug ang Ngalan Balaanon. Ang tanang butang nga nalangkit sa pagkapersona sa Diyos maoy balaan; ang iyang personal nga ngalang Jehova maoy balaan ug busa pagabalaanon. (Lev 22:32) Ang pagbalaan nagkahulogang “himoong balaan, ilain o huptan nga sagrado,” ug busa dili gamiton ingong usa ka butang nga komon, o ordinaryo. (Isa 6:1-3; Luc 1:49; Pin 4:8; tan-awa ang PAGKABALAAN, PAGBALAAN.) Tungod sa Persona nga gihawasan niini, ang ngalan ni Jehova maoy “dako ug makalilisang” (Sal 99:​3, 5), ‘halangdon,’ ug “hataas uyamot” (Sal 8:1; 148:13), takos tamdon uban ang kataha (Isa 29:23).

Pagpasipala sa ngalan. Gipakita sa ebidensiya nga ingon niini ang pagtamod sa ngalan sa Diyos hangtod sa panahon nga kini napasipad-an tungod sa mga panghitabo didto sa tanaman sa Eden. Ang kadungganan sa Diyos gikuwestiyon tungod sa pagrebelde ni Satanas. Ngadto kang Eva, siya nangangkong namulong alang sa Diyos sa pagsulti kaniya kon unsay ‘nasayran sa Diyos,’ samtang sa samang higayon siya nagpatunghag pagduhaduha sa sugo sa Diyos nga gipahayag ngadto kang Adan mahitungod sa kahoy sa kahibalo sa maayo ug sa daotan. (Gen 3:1-5) Sanglit gisugo sa Diyos ug maoy yutan-ong ulo nga pinaagi kaniya ang Diyos naghatag ug mga instruksiyon ngadto sa tawhanong banay, si Adan kaniadto mao ang hawas ni Jehova dinhi sa yuta. (Gen 1:​26, 28; 2:15-17; 1Co 11:3) Kadtong nag-alagad sa maong katungdanan ikaingong ‘nag-alagad sa ngalan ni Jehova’ ug ‘nagsulti sa iyang ngalan.’ (Deu 18:​5, 18, 19; San 5:10) Busa, bisan tuod ang iyang asawang si Eva nakapasipala na sa ngalan ni Jehova pinaagi sa iyang pagkadili-masinugtanon, ang pagbuhat ni Adan sa ingon maoy usa gayod ka salawayong buhat sa pagkawalay pagtahod sa ngalan nga iyang gihawasan.​—Itandi ang 1Sa 15:​22, 23.

Ang kinalabwang isyu maoy usa ka moral nga isyu. Dayag nga ang espiritung anak nga nahimong Satanas nakaila kang Jehova ingong usa ka Diyos sa moral nga mga sukdanan, dili ingong usa ka madalidalion, mabalhinon nga persona. Kon nailhan pa niya si Jehova ingong usa ka Diyos nga walay pagpugong sa pagsilaob sa kasuko, siya makadahom gayod unta sa hinanali, dihadiha nga paglaglag kaniya tungod sa buhat nga iyang gihimo. Busa, ang isyu nga gibangon ni Satanas didto sa Eden dili kay usa ka pagsulay lamang sa pagkagamhanan o sa gahom ni Jehova sa paglaglag. Hinunoa, kadto maoy usa ka moral nga isyu: maylabot sa moral nga katungod sa Diyos sa paggamit sa iyang unibersohanong soberanya ug sa pagpangayog bug-os nga pagkamasinugtanon ug pagkamahinalaron gikan sa tanan niyang linalang sa tanang dapit. Ang taktika nga gigamit ni Satanas kang Eva nagpadayag niini. (Gen 3:1-6) Sa susama, ang basahon ni Job nag-asoy kon sa unsang paagi gihikyad ni Jehova atubangan sa tanan niyang nagkatigom nga manulondang mga anak ang kagrabe sa gibuhat sa iyang Kaaway. Gipangangkon ni Satanas nga ang pagkamaunongon ni Job (ug, sa dili direktang paagi, ang pagkamaunongon usab sa bisan kinsang intelihenteng mga linalang sa Diyos) kang Jehova maoy dili bug-os kasingkasing, dili pinasukad sa tinuod nga pagkamahinalaron ug tiunay nga gugma.​—Job 1:6-22; 2:1-8.

Busa, ang isyu sa integridad sa intelihenteng mga linalang sa Diyos maoy segundaryong isyu nga mitungha gikan sa pangunang isyu maylabot sa katungod sa Diyos sa unibersohanong pagkasoberano. Kini nga mga isyu nagkinahanglag panahon aron ikapasundayag ang pagkatinuod o pagkabakak sa mga sumbong, aron matino ang tinamdan sa kasingkasing sa mga linalang sa Diyos, ug sa ingon mahusay ang isyu nga walay bisan unsang pagduhaduha. (Itandi ang Job 23:10; 31:​5, 6; Ecc 8:11-13; Heb 5:7-9; tan-awa ang INTEGRIDAD; PAGKADAOTAN.) Busa wala dayon laglaga ni Jehova ang rebelyosong tawhanong paris ni ang espiritung anak nga nagbangon sa isyu, ug sa ingon milungtad ang duha ka gitagnang ‘mga binhi,’ nga naghawas sa magkaatbang nga mga pundok labot sa isyu.​—Gen 3:15.

Ang ebidensiya nga kining isyuha nagpadayon pa gihapon sa dihang si Jesu-Kristo dinhi sa yuta makita gikan sa iyang pagpakigharong kang Satanas didto sa kamingawan human sa 40-ka-adlaw nga pagpuasa ni Jesus. Ang mga taktika nga sama nianang sa halas nga gigamit sa Kaaway ni Jehova sa iyang mga paningkamot sa pagtental sa Anak sa Diyos susama ra sa gigamit didto sa Eden mga 4,000 ka tuig una pa niana, ug ang pagtanyag ni Satanas sa pagmando ibabaw sa yutan-ong mga gingharian tin-awng nagpadayag nga ang isyu maylabot sa unibersohanong pagkasoberano wala mausab. (Mat 4:1-10) Ang basahon sa Pinadayag nagbutyag sa pagpadayon sa isyu hangtod sa panahon nga ipahayag ni Jehova nga Diyos nga ang kaso natapos na (itandi ang Sal 74:​10, 22, 23) ug ipahamtang ang matarong nga paghukom batok sa tanang magsusupak pinaagi sa iyang matarong nga pagmando sa Gingharian nga magpahinabo sa bug-os nga pagbindikar sa iyang pagkasoberano ug busa magabalaan sa iyang ngalan.​—Pin 11:​17, 18; 12:17; 14:​6, 7; 15:​3, 4; 19:1-3, 11-21; 20:1-10, 14.

Nganong ang pagbalaan sa ngalan sa Diyos mao ang labing hinungdanon?

Ang katibuk-ang asoy sa Bibliya nasentro sa pagbindikar sa pagkasoberano ni Jehova, ug kini nagpadayag sa pangunang katuyoan ni Jehova nga Diyos: ang pagbalaan sa iyang kaugalingong ngalan. Aron mabalaan kini, kinahanglang hanawon ang tanang pagpakaulaw sa ngalan sa Diyos. Apan, labaw pa niana, gikinahanglan usab nga pasidunggan kanang ngalana ingong sagrado sa tanang intelihenteng mga linalang sa langit ug sa yuta. Kini nagkahulogan nga ilang ilhon ug tahoron ang posisyon ni Jehova ingong soberano, nga magabuhat niana nga kinabubut-on, matinguhaong moalagad kaniya ug malipay nga mobuhat sa kabubut-on sa Diyos, tungod sa gugma alang kaniya. Ang pag-ampo ni David kang Jehova diha sa Salmo 40:5-10 tukmang nagpahayag sa maong tinamdan ug sa tinuod nga pagbalaan sa ngalan ni Jehova. (Matikdi ang pagpadapat sa apostol sa mga bahin niini nga salmo ngadto kang Kristo Jesus diha sa Heb 10:5-10.)

Busa, ang kahapsay, pakigdait, ug kaayohan sa tibuok uniberso ug sa mga molupyo niini nagdepende sa pagbalaan sa ngalan ni Jehova. Ang Anak sa Diyos nagpakita niini, sa samang higayon nagpunting sa paagi ni Jehova sa pagpalampos sa iyang katuyoan, sa dihang iyang gitudloan ang iyang mga tinun-an sa pag-ampo sa Diyos: “Pagabalaanon unta ang imong ngalan. Paanhia ang imong gingharian. Matuman unta ang imong kabubut-on, maingon sa langit, mao man usab sa yuta.” (Mat 6:​9, 10) Kining pangunang katuyoan ni Jehova nagtaganag yawi sa pagsabot sa katarongang nagpaluyo sa mga buhat sa Diyos ug sa iyang mga pagpakiglabot uban sa iyang mga linalang sumala sa gilatid sa tibuok Bibliya.

Busa, atong makita nga ang nasod sa Israel, kansang kasaysayan nahimong dakong bahin sa rekord sa Bibliya, gipili aron mahimong ‘katawhan nga magdala sa ngalan’ ni Jehova. (Deu 28:​9, 10; 2Cr 7:14; Isa 43:​1, 3, 6, 7) Ang pakigsaad sa Balaod ni Jehova uban kanila nagpasiugda sa kahinungdanon gayod sa ilang paghatag ug bug-os nga pagkamahinalaron kang Jehova ingong Diyos ug dili magagamit sa iyang ngalan sa walay kapuslanan, “kay dili pasagdan ni Jehova nga dili masilotan ang magagamit sa iyang ngalan sa walay kapuslanan.” (Ex 20:1-7; itandi ang Lev 19:12; 24:10-23.) Pinaagi sa pagpasundayag sa iyang gahom sa pagluwas ug sa iyang gahom sa paglaglag sa dihang gipagula ang Israel gikan sa Ehipto, ang ngalan ni Jehova ‘gipahayag sa tibuok yuta,’ ug ang kabantog niini nabaniog na samtang ang Israel nagpanaw pa paingon sa Yutang Saad. (Ex 9:​15, 16; 15:1-3, 11-17; 2Sa 7:23; Jer 32:​20, 21) Sumala sa gipahayag ni manalagnang Isaias: “Sa ingon gitultolan mo ang imong katawhan aron sa paghimog usa ka matahom nga ngalan alang sa imong kaugalingon.” (Isa 63:11-14) Sa dihang ang Israel nagpakitag rebelyosong tinamdan didto sa kamingawan, si Jehova nakiglabot nga maluluy-on kanila ug wala mobiya kanila. Apan, siya nagpadayag sa iyang pangunang katarongan sa pag-ingon: “Ako milihok alang sa akong kaugalingong ngalan aron kini dili mapasipalahan atubangan sa mga mata sa kanasoran.”​—Eze 20:8-10.

Sa tibuok kasaysayan sa maong nasod, si Jehova padayong nagpasiugda sa kahinungdanon sa iyang sagradong ngalan sa ilang atubangan. Ang kaulohang siyudad, ang Jerusalem, uban ang Bukid sa Zion niini, mao ang dapit nga gipili ni Jehova ‘aron butangan sa iyang ngalan, aron kini magpuyo didto.’ (Deu 12:​5, 11; 14:​24, 25; Isa 18:7; Jer 3:17) Ang templo nga gitukod niana nga siyudad mao ang ‘balay alang sa ngalan ni Jehova.’ (1Cr 29:13-16; 1Ha 8:15-21, 41-43) Kon unsa ang gibuhat diha niana nga templo o niana nga siyudad, maayo man o daotan, nakaapektar gayod sa ngalan ni Jehova ug pagahatagan niyag pagtagad. (1Ha 8:29; 9:3; 2Ha 21:4-7) Ang pagpasipala sa ngalan ni Jehova didto magpadangat ug tinong kalaglagan nganha sa siyudad ug motultol sa pagsalikway sa templo mismo. (1Ha 9:6-8; Jer 25:29; 7:8-15; itandi ang mga buhat ug mga pulong ni Jesus diha sa Mat 21:​12, 13; 23:38.) Tungod niini nga mga kamatuoran, ang masulub-ong mga pangamuyo ni Jeremias ug Daniel alang sa ilang katawhan ug siyudad nag-awhag kang Jehova nga maluoy ug motabang ‘tungod sa iyang kaugalingong ngalan.’​—Jer 14:9; Dan 9:15-19.

Sa pagtagna sa iyang pagpasig-uli sa iyang katawhan nga gitawag sumala sa iyang ngalan ngadto sa Juda ug sa paghinlo kanila, gipatin-aw pag-usab ni Jehova ngadto kanila ang iyang pangunang hatagan ug pagtagad, nga nag-ingon: “Ug pagakaluy-an ko ang akong balaang ngalan.” “‘Dili tungod kaninyo nga ako magbuhat niini, Oh balay sa Israel, kondili tungod sa akong balaang ngalan, nga inyong gipasipalahan taliwala sa kanasoran diin kamo miadto.’ ‘Ug balaanon ko ang akong dakong ngalan, nga gipasipalahan . . . ; ug ang kanasoran makaila gayod nga ako mao si Jehova,’ mao ang giingon sa Soberanong Ginoong Jehova, ‘sa diha nga ako pagabalaanon sa inyong taliwala atubangan sa ilang mga mata.’”​—Eze 36:20-27, 32.

Kini ug ang ubang mga teksto nagpakita nga wala hatagi ni Jehova ug sobrang pagtagad ang kahinungdanon sa tawo. Tungod kay ang tanang tawo mga makasasala, sila takos gayod sa kamatayon, ug pinaagi lamang sa dili-takos nga kalulot ug kaluoy sa Diyos nga ang si bisan kinsa makabaton ug kinabuhi. (Rom 5:​12, 21; 1Ju 4:​9, 10) Si Jehova wala makautang ug bisan unsa gikan sa katawhan, ug ang kinabuhing walay kataposan alang niadtong makabaton niini maoy usa ka gasa, dili suhol nga madawat. (Rom 5:15; 6:23; Tit 3:​4, 5) Tinuod, siya nagpasundayag ug dili-hitupngang gugma alang sa katawhan. (Ju 3:16; Rom 5:​7, 8) Apan sukwahi sa Kasulatanhong kamatuoran ug sayop nga hunahunaon nga ang tawhanong kaluwasan daw mao ang labing hinungdanong isyu o ang pasukaranan nga pinaagi niana mahimong sukdon ang hustisya, pagkamatarong, ug pagkabalaan sa Diyos. Gipahayag sa salmista ang tukmang panglantaw sa mga butang sa dihang siya mapainubsanon ug madayegon nga mipatugbaw: “Oh Jehova nga among Ginoo, pagkahalangdon sa imong ngalan sa tibuok nga yuta, ikaw kansang dignidad ginasaysay sa ibabaw sa kalangitan! . . . Sa dihang makakita ako sa imong mga langit, ang mga buhat sa imong mga tudlo, sa bulan ug sa mga bituon nga imong giandam, unsa ba ang may-kamatayong tawo nga ikaw nagahunahuna man kaniya, ug ang anak sa yutan-ong tawo nga ikaw nagaatiman man kaniya?” (Sal 8:​1, 3, 4; 144:3; itandi ang Isa 45:9; 64:8.) Ang pagbalaan sa ngalan ni Jehova nga Diyos nagkahulogan gayod ug labaw pa kay sa kinabuhi sa tanang katawhan. Busa, ingon sa gipakita sa Anak sa Diyos, ang tawo kinahanglang mahigugma sa iyang silingan sama sa paghigugma niya sa iyang kaugalingon, apan siya kinahanglang mahigugma sa Diyos uban sa tibuok niyang kasingkasing, kaisipan, kalag, ug kusog. (Mar 12:29-31) Kini nagkahulogan ug paghigugma kang Jehova nga Diyos labaw pa sa mga paryente, mga higala, o sa kinabuhi mismo.​—Deu 13:6-10; Pin 12:11; itandi ang tinamdan sa tulo ka Hebreohanon sa Dan 3:16-18; tan-awa ang ABUGHOAN, PANGABUGHO.

Kining Kasulatanhong panglantaw sa mga butang dili angayng magpahigawad sa mga tawo kondili angayng mag-aghat kanila nga labaw pa gayong pabilhan ang matuod nga Diyos. Sanglit si Jehova, pinaagi sa bug-os nga hustisya, makahimo sa pagtapos sa tanang makasasalang katawhan, natuboy pa gayod niini ang kadako sa iyang kaluoy ug sa iyang dili-takos nga kalulot sa pagluwas sa pipila sa katawhan alang sa kinabuhi. (Ju 3:36) Siya dili mahimuot sa kamatayon sa daotan (Eze 18:​23, 32; 33:11), bisan pa niana dili niya tugotan nga ang daotan makaikyas sa pagpahamtang sa iyang paghukom. (Am 9:2-4; Rom 2:2-9) Siya mapailobon ug hataas-ug-pailob alang sa kaluwasan sa mga masinugtanon (2Pe 3:8-10), apan dili niya tugotan hangtod sa hangtod ang usa ka kahimtang nga mohatag ug kaulawan sa iyang halangdong ngalan. (Sal 74:​10, 22, 23; Isa 65:​6, 7; 2Pe 2:3) Siya nagpakitag kaluoy ug nakasabot sa tawhanong mga kahuyangan, nga nagpasaylo sa mga mahinulsolon “sa madagayaon gayod” (Sal 103:10-14; 130:​3, 4; Isa 55:​6, 7), apan dili niya ipalingkawas ang mga tawo gikan sa mga tulubagon nga angay nilang pas-anon tungod sa ilang mga binuhatan ug sa mga epekto niini nganha sa ilang kaugalingon ug sa ilang mga pamilya. Sila magaani kon unsay ilang gipugas. (Deu 30:​19, 20; Gal 6:​5, 7, 8) Busa, si Jehova nagpakitag ekselente ug hingpit nga pagkatimbang sa hustisya ug kaluoy. Kadtong nagbaton ug tukmang panglantaw sa mga butang sumala sa gibutyag sa iyang Pulong (Isa 55:​8, 9; Eze 18:​25, 29-31) dili makabuhat sa seryosong sala nga pakamenoson ang iyang dili-takos nga kalulot o “sipyaton ang katuyoan niini.”​—2Co 6:1; Heb 10:26-31; 12:29.

Walay Kausaban ang mga Hiyas ug mga Sukdanan. Sumala sa gisulti ni Jehova ngadto sa katawhan sa Israel: “Ako si Jehova; ako dili mausab.” (Mal 3:6) Kini maoy mga 3,500 ka tuig na human lalanga sa Diyos ang katawhan ug mga 1,500 ka tuig sukad himoa sa Diyos ang Abrahamikong pakigsaad. Bisan tuod gipangangkon sa pipila nga ang Diyos nga gibutyag sa Hebreohanong Kasulatan lahi ra gikan sa Diyos nga gibutyag ni Jesu-Kristo ug sa mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang pagsusi niini nagpakita nga walay pasukaranan kini nga pangangkon. Bahin sa Diyos, ang tinun-ang si Santiago tukmang miingon: “Kaniya walay pagkausab sa pagbalhin sa landong.” (San 1:17) Walay ‘kausaban’ sa personalidad ni Jehova nga Diyos latas sa kasiglohan, kay walay kausaban nga gikinahanglan. Ang iyang kaestrikto ug ang iyang gugma ingon sa gibutyag sa Kristohanon Gregong Kasulatan wala gayod mausab sukad pa sa sinugdan sa iyang mga pagpakiglabot sa tawo didto sa Eden.

Ang mipatim-awng mga kalainan sa personalidad sa pagkatinuod maoy lahi lamang nga mga aspekto sa mao rang dili-mausab nga personalidad. Kini maoy tungod sa magkalahing mga sirkumstansiya ug mga tawo nga gipakiglabotan, nga nagkinahanglan ug lainlaing mga tinamdan o mga pagpakiglabot. (Itandi ang Isa 59:1-4.) Dili si Jehova, kondili si Adan ug Eva, ang nausab; ilang gibutang ang ilang kaugalingon sa usa ka kahimtang diin ang dili-mausab nga matarong nga mga sukdanan ni Jehova wala na motugot ug dugang pang pagpakiglabot kanila ingong mga sakop sa iyang hinigugmang unibersohanon nga pamilya. Ingong hingpit, sila bug-os nga responsable sa ilang tinuyong pagbuhat ug sayop (Rom 5:14) ug busa dili na takos kaluy-an sa Diyos, bisan pa niana si Jehova nagpakita kanilag dili-takos nga kalulot pinaagi sa pagbesti kanila ug sa pagtugot kanila nga mabuhi sulod sa kasiglohan sa gawas sa sangtuwaryo sa Eden ug manganak sa wala pa sila sa kataposan mamatay gumikan sa mga epekto sa ilang kaugalingong pagkamakasasala. (Gen 3:8-24) Human sila palayasa gikan sa Eden ang tanang pagpakigkomunikar sa Diyos kang Adan ug sa iyang asawa dayag nga nahunong.

Kon nganong siya makahimo sa pagpakiglabot sa dili-hingpit nga mga tawo. Tungod sa matarong nga mga sukdanan ni Jehova, adunay kalainan ang iyang pagpakiglabot sa mga kaliwat ni Adan ug Eva kay sa ilang mga ginikanan. Ngano? Tungod kay ang mga kaliwat ni Adan nakapanunod sa sala, busa sa dili-tinuyo sila nagsugod sa pagkinabuhi ingong dili-hingpit nga mga linalang uban ang natisok na daan nga inklinasyon sa pagbuhat ug daotan. (Sal 51:5; Rom 5:12) Busa, adunay pasukaranan sa pagpakitag kaluoy ngadto kanila. Ang unang tagna ni Jehova (Gen 3:15), nga gipamulong sa dihang nagpahayag ug paghukom didto sa Eden, nagpakita nga ang pagrebelde sa iyang unang tawhanong mga anak (maingon man nianang sa usa sa iyang espiritung mga anak) wala makapayugot kang Jehova ni nakapakgang nga padayong ipakita ang iyang gugma. Ang maong tagna nagpunting pinaagig simbolikong mga termino sa pagtul-id sa kahimtang nga gipatungha sa rebelyon ug sa pagpasig-uli sa mga kahimtang sa ilang orihinal nga kahingpitan, diin ang bug-os nga kahulogan gibutyag mga milenyo sa ulahi.​—Itandi ang mga simbolismo bahin sa “halas,” sa “babaye,” ug sa “binhi” diha sa Pin 12:​9, 17; Gal 3:​16, 29; 4:​26, 27.

Ang mga kaliwat ni Adan gitugotang magpadayon sa pagkinabuhi ibabaw sa yuta sulod sa linibo ka katuigan, bisan pag dili hingpit ug anaa sa himalatyong kahimtang, nga wala gayod makapahigawas sa ilang kaugalingon gikan sa makamatayng epekto sa sala. Ang Kristohanong apostol nga si Pablo nagpatin-aw sa katarongan ni Jehova sa pagtugot niini, nga nag-ingon: “Kay ang kalalangan gipailalom sa pagkawalay-pulos, dili pinaagi sa kaugalingong kabubut-on niini kondili pinaagi kaniya nga nagsakop niini [nga mao, si Jehova nga Diyos], pinasukad sa paglaom aron nga ang kalalangan usab ipagawas gikan sa pagkaulipon sa pagkadunot ug makabaton sa mahimayaong kagawasan sa mga anak sa Diyos. Kay kita nahibalo nga ang tibuok kalalangan duyog nga nagpadayon sa pag-agulo ug anaa sa kasakitan hangtod karon.” (Rom 8:20-22) Sumala sa gipakita sa artikulong PAGKAHIBALO-DAAN, PAGBUOT-DAAN, walay gibutyag nga si Jehova mipili sa paggamit sa iyang mga katakos sa pag-ila aron malantaw daan ang pagtipas sa orihinal nga paris. Apan, sa dihang nahitabo kini, gimbut-an daan ni Jehova ang paagi sa pagtul-id sa sayop nga kahimtang. (Efe 1:9-11) Kining sagradong tinago, nga sa sinugdan natakpan sa simbolikong tagna didto sa Eden, sa kataposan bug-os nga gibutyag diha sa bugtong nga Anak ni Jehova nga gipadala nganhi sa yuta aron siya “magpamatuod sa kamatuoran” ug “pinaagi sa dili-takos nga kalulot sa Diyos makatilaw siya ug kamatayon alang sa matag tawo.”​—Ju 18:37; Heb 2:9; tan-awa ang LUKAT, MANLULUKAT.

Busa, ang pagpakiglabot ug pagpanalangin sa Diyos sa pipila ka kaliwat sa makasasalang si Adan wala makausab sa mga sukdanan ni Jehova sa hingpit nga pagkamatarong. Siya sa ingon wala mouyon sa ilang makasasalang kahimtang. Tungod kay ang iyang mga katuyoan tinong bug-os nga matuman, si Jehova “nagatawag sa mga butang nga wala ingong daw namao na” (sama sa pagngalan kang Abram nga “Abraham,” nga nagkahulogang “Amahan sa Panon (Daghan)” samtang siya wala pay anak). (Rom 4:17) Kay nahibalo nga sa iyang takdang panahon (Gal 4:4) siya magtaganag usa ka lukat, ang legal nga paagi sa pagpasaylo sa sala ug sa paghanaw sa pagkadili-hingpit (Isa 53:​11, 12; Mat 20:28; 1Pe 2:24), si Jehova padayong makapakiglabot ug makagamit sa dili-hingpit nga mga tawo nga mga manununod sa sala. Tungod kini kay siya adunay makataronganong basehanan sa ‘pag-isip’ o paglantaw kanila ingong matarong nga mga tawo tungod sa ilang pagtuo sa mga saad ni Jehova ug, sa kataposan, sa katumanan niana nga mga saad diha kang Kristo Jesus ingong ang hingpit nga halad alang sa mga sala. (San 2:23; Rom 4:20-25) Busa, ang pagtagana ni Jehova sa kahikayan sa lukat ug ang mga kaayohan niini naghatag ug talagsaong pamatuod dili lamang sa gugma ug kaluoy ni Jehova kondili usab sa iyang pagkamaunongon sa iyang hataas nga mga sukdanan sa hustisya, tungod kay pinaagi sa kahikayan sa lukat iyang gipasundayag “ang iyang kaugalingong pagkamatarong niining panahona karon, aron nga siya mahimong matarong bisan sa dihang nagpahayag nga matarong sa tawo [bisag dili-hingpit] nga may pagtuo kang Jesus.”​—Rom 3:21-26; itandi ang Isa 42:21; tan-awa ang IPAHAYAG NGA MATARONG.

Kon nganong ang ‘Diyos sa kalinaw’ makig-away. Ang gipamulong ni Jehova didto sa Eden nga iyang ibutang ang panag-away tali sa binhi sa iyang Kaaway ug sa binhi sa “babaye” wala makapausab Kaniya ingong ang ‘Diyos sa kalinaw.’ (Gen 3:15; Rom 16:20; 1Co 14:33) Ang kahimtang kaniadto maoy sama ra sa mga adlaw sa yutan-ong kinabuhi sa iyang Anak, si Jesu-Kristo, kinsa miingon: “Ayaw hunahunaa nga ako mianhi aron sa pagdalag pakigdait sa yuta; ako mianhi aron sa pagdala, dili sa pakigdait, kondili sa espada.” (Mat 10:32-40) Ang ministeryo ni Jesus nakapatunghag panagkabahin, bisan sulod sa mga pamilya (Luc 12:51-53), apan kadto maoy tungod sa iyang pagtapot ug pagmantala sa matarong nga mga sukdanan sa Diyos ug sa kamatuoran. Ang panagkabahin mitungha tungod kay daghang indibiduwal ang nagpatig-a sa ilang mga kasingkasing batok niini nga mga kamatuoran samtang ang uban midawat niini. (Ju 8:​40, 44-47; 15:22-25; 17:14) Kini dili kalikayan kon ang mga prinsipyo sa Diyos maoy pagatumanon; apan may tulubagon ang mga misalikway sa kon unsay matarong.

Gitagna usab nga motungha ang panag-away tungod kay ang hingpit nga mga sukdanan ni Jehova dili gayod mokonsentir sa rebelyosong dalan sa “binhi” ni Satanas. Ang dili pag-uyon sa Diyos kanila ug ang iyang pagpanalangin niadtong mosubay sa matarong nga dalan makapatunghag panagkabahin (Ju 15:18-21; San 4:4), sama sa kahimtang ni Cain ug Abel.​—Gen 4:2-8; Heb 11:4; 1Ju 3:12; Jud 10, 11; tan-awa ang CAIN.

Ang rebelyosong dalan nga gipili sa mga tawo ug sa daotang mga manulonda maoy usa ka paghagit sa katungod ni Jehova sa pagkasoberano ug sa mahapsay nga kahikayan sa tibuok uniberso. Sa pagtubag niini nga hagit gikinahanglan nga si Jehova mahimong usa ka “kusganong lalaki sa panggubatan” (Ex 15:3-7), nga magapanalipod sa iyang kaugalingong maayo nga ngalan ug matarong nga mga sukdanan, nga makig-away alang niadtong nahigugma ug nag-alagad kaniya, ug magpahamtang ug paghukom niadtong takos sa kalaglagan. (1Sa 17:45; 2Cr 14:11; Isa 30:27-31; 42:13) Siya dili magpanuko sa paggamit sa iyang labing dakong gahom, nga usahay malaglagon, sama niadtong sa panahon sa Lunop, sa paglaglag sa Sodoma ug Gomora, ug sa pagluwas sa Israel gikan sa Ehipto. (Deu 7:​9, 10) Ug siya dili mahadlok sa pagpahibalo sa bisan unsang detalye bahin sa iyang matarong nga pagpakiggubat; siya dili mangayog pasaylo, nga walay bisan unsang butang nga ikaulaw. (Job 34:10-15; 36:22-24; 37:​23, 24; 40:1-8; Rom 3:4) Ang iyang pagtahod sa iyang kaugalingong ngalan ug sa pagkamatarong nga gihawasan niini, maingon man ang iyang gugma niadtong nahigugma kaniya, nag-aghat kaniya sa paglihok.​—Isa 48:11; 57:21; 59:15-19; Pin 16:5-7.

Ang Kristohanon Gregong Kasulatan naghulagway usab sa samang larawan. Si apostol Pablo nagdasig sa mga isigka-Kristohanon, nga nag-ingon: “Ang Diyos nga nagahatag ug kalinaw magadugmok kang Satanas ilalom sa inyong mga tiil sa dili-madugay.” (Rom 16:20; itandi ang Gen 3:15.) Gipakita usab niya ang pagkahaom sa pagbalos sa Diyos ug kasakitan niadtong nagpahinabog kasakitan sa iyang mga alagad, nga magdalag walay kataposang kalaglagan batok sa maong mga magsusupak. (2Te 1:6-9) Kaharmonya kini sa mga pagtulon-an sa Anak sa Diyos, kinsa wala gayod magduhaduha bahin sa lig-ong determinasyon sa iyang Amahan sa pagtapos gayod sa tanang pagkadaotan ug niadtong nagabuhat niini. (Mat 13:​30, 38-42; 21:42-44; 23:33; Luc 17:26-30; 19:27) Ang basahon sa Pinadayag maoy tugob sa mga paghubit bahin sa mga pagpakiggubat nga giawtorisahan sa Diyos. Hinunoa, kining tanan, pinaagi sa kaalam ni Jehova, mosangko sa kataposan sa pagpatunghag dumalayong kalinaw sa tibuok uniberso, nga lig-ong gipasukad diha sa hustisya ug pagkamatarong.​—Isa 9:​6, 7; 2Pe 3:13.

Mga pagpakiglabot sa unodnon ug sa espirituwal nga Israel. Sa susama, ang kadaghanang kalainan sa kaundan tali sa Hebreohanong Kasulatan ug sa Kristohanon Gregong Kasulatan mao nga ang Hebreohanong Kasulatan sa dakong bahin naghisgot sa mga pagpakiglabot ni Jehova sa unodnong Israel, samtang ang Kristohanon Gregong Kasulatan, sa dakong bahin, naghisgot sa mga butang nga motultol ug ingon man naghulagway sa iyang mga pagpakiglabot sa espirituwal nga Israel, ang Kristohanong kongregasyon. Busa, sa usa ka bahin, adunay usa ka nasod kansang minilyon ka membro nahimong sakop niini tungod lamang sa unodnong kagikan, usa ka nagkasagol nga pundok sa maayo ug daotan. Sa laing bahin, adunay usa ka espirituwal nga nasod nga gilangkoban sa mga tawo nga gidala ngadto sa Diyos pinaagi kang Jesu-Kristo, mga tawo nga nagpakitag gugma sa kamatuoran ug sa katarong ug kinsa personal ug boluntaryong nagpahinungod sa ilang kaugalingon sa pagbuhat sa kabubut-on ni Jehova. Busa, makataronganon gayod nga ang mga pagpakiglabot sa Diyos ug ingon man ang iyang relasyon sa duha ka grupo magkalahi ug ang unang grupo makataronganong makadawat ug mas daghang kapahayagan sa kasuko ug sa kamapig-oton ni Jehova kay sa ikaduhang grupo.

Apan usa gayod ka dakong sayop kon dili hatagan ug halalom nga pagsabot ang personalidad ni Jehova nga Diyos nga makita sa iyang mga pagpakiglabot sa unodnong Israel sanglit kini nga pagsabot makapalig-on ug makapahupay kanato. Kini naghatag ug ekselenteng mga panig-ingnan nga nagpamatuod nga si Jehova mao ang matang sa Persona nga gihubit niya ngadto kang Moises ingong: “Si Jehova, si Jehova, usa ka Diyos nga maluluy-on ug mapuangoron, mahinay sa kasuko ug dagaya sa mahigugmaong-kalulot ug kamatuoran, nagatipig ug mahigugmaong-kalulot alang sa linibo, nagapasaylo ug kasaypanan ug kalapasan ug sala, apan dili gayod magpahigawas gikan sa silot, nga nagapahamtang ug silot nganha sa mga anak ug nganha sa mga apo tungod sa kasaypanan sa mga amahan, nganha sa ikatulo nga kaliwatan ug nganha sa ikaupat nga kaliwatan.”​—Ex 34:4-7; itandi ang Ex 20:5.

Bisan tuod gitimbangan sa hustisya, sa pagkatinuod ang gugma, kamapailobon, ug ang hataas-nga-pailob ni Jehova mao ang talagsaong mga bahin sa iyang personalidad nga napatugbaw ingon sa gipadayag sa kasaysayan sa Israel, usa ka pinaboran kaayo nga katawhan kinsa, ang kadaghanan kanila, napamatud-an gayod nga “tikig ug liog” ug “tig-ag kasingkasing” ngadto sa ilang Maglalalang. (Ex 34:​8, 9; Neh 9:​16, 17; Jer 7:21-26; Eze 3:7) Ang grabeng mga pagsaway ug pagkondenar nga sublisubling gipahayag ni Jehova batok sa Israel pinaagi sa iyang mga manalagna nagpasiugda lamang sa kadako sa iyang kaluoy ug sa pagkasangkad uyamot sa iyang hataas-nga-pailob. Sa kataposan sa kapin sa 1,500 ka tuig nga pag-antos kanila, ug bisan human nila patya ang iyang kaugalingong Anak tungod sa paghulhog sa relihiyosong mga pangulo sa nasod, si Jehova nagpadayon sa pagpakitag pabor kanila sulod sa lain pang tulo ka tuig ug tunga, nga sa kamaluluy-on giwali ang maayong balita ngadto lamang kanila, nga naghatag kanila ug dugang pang kahigayonan nga makabaton sa pribilehiyo sa paghari uban sa iyang Anak​—usa ka kahigayonan nga gidawat sa linibo nga mahinulsolon.​—Buh 2:1-5, 14-41; 10:24-28, 34-48; tan-awa ang KAPITOAN KA SEMANA.

Dayag nga gitumong ni Jesu-Kristo ang gikutlong pahayag ni Jehova maylabot sa ‘pagpahamtang ug silot nganha sa ulahing mga kaliwat sa mga sad-an’ sa dihang siya miingon ngadto sa salingkapawng mga eskriba ug mga Pariseo: “Nagaingon kamo, ‘Kon kami didto pa sa mga adlaw sa among mga katigulangan, kami dili mahimong mag-aambit uban kanila sa pag-ulag dugo sa mga manalagna.’ Busa kamo nagpamatuod batok sa inyong kaugalingon nga kamo mga anak diay niadtong mga nagbuno sa mga manalagna. Nan, pun-a ninyo ang sukdanan sa inyong mga katigulangan.” (Mat 23:29-32) Bisan pa sa ilang mga pagpakaaron-ingnon, pinaagi sa ilang binuhatan sila nagpasundayag sa ilang pag-uyon sa daotang mga buhat sa ilang mga katigulangan ug nagpamatuod nga sila mismo nagpadayon ingong mga kauban ‘niadtong nagdumot kang Jehova.’ (Ex 20:5; Mat 23:33-36; Ju 15:​23, 24) Busa, dili sama sa mga Hudiyo nga naghinulsol ug namati sa mga pulong sa Anak sa Diyos, sila nakaagom sa natingob nga paghukom sa Diyos sa dihang, mga tuig sa ulahi, ang Jerusalem gilikosan ug gilaglag ug ang kadaghanan sa mga molupyo niini nangamatay. Sila unta makaikyas apan sila mipili sa pagsalikway sa kaluoy ni Jehova.​—Luc 21:20-24; itandi ang Dan 9:​10, 13-15.

Ang iyang personalidad nabanaag diha sa iyang Anak. Sa matag bahin si Jesu-Kristo maoy tinuod nga aninag sa matahom nga personalidad sa iyang Amahan, si Jehova nga Diyos, nga sa iyang ngalan siya mianhi. (Ju 1:18; Mat 21:9; Ju 12:​12, 13; itandi ang Sal 118:26.) Si Jesus miingon: “Ang Anak dili makahimo ug usa ka butang sa iyang kaugalingong pagbuot, apan kon unsa lamang ang iyang nakita nga ginabuhat sa Amahan. Kay bisan unsa nga butang nga ginabuhat niana nga Usa, kining mga butanga ginabuhat usab sa Anak sa samang paagi.” (Ju 5:19) Busa, kini nagpasabot nga ang kamaluloton ug kaluoy, ang kalumo ug kamainiton, maingon man ang hugot nga gugma sa pagkamatarong ug ang pagdumot sa pagkadaotan nga gipasundayag ni Jesus (Heb 1:​8, 9), tanan maoy mga hiyas nga nakita sa Anak diha sa iyang Amahan, si Jehova nga Diyos.​—Itandi ang Mat 9:​35, 36 sa Sal 23:1-6 ug Isa 40:​10, 11; ang Mat 11:27-30 sa Isa 40:28-31 ug Isa 57:​15, 16; ang Luc 15:11-24 sa Sal 103:8-14; ang Luc 19:41-44 sa Eze 18:​31, 32; Eze 33:11.

Busa, ang tanang mahigugmaon sa pagkamatarong nga mobasa sa inspiradong Kasulatan ug sa pagkatinuod “nakaila” uban ang pagsabot sa bug-os nga kahulogan sa ngalan ni Jehova (Sal 9:​9, 10; 91:14; Jer 16:21) aduna gayoy katarongan sa paghigugma ug pagdayeg niini nga ngalan (Sal 7:17; 72:18-20; 119:132; Heb 6:10; 13:15), sa pagbayaw niini (Isa 25:1), sa pagkahadlok ug sa pagbalaan niini (Neh 1:11; Mal 2:4-6; 3:16-18; Mat 6:9), sa pagsalig niini (Sal 33:21; Pr 18:10), nga magaingon duyog sa salmista: “Ako magaawit kang Jehova sa tibuok kong kinabuhi; ako magaawit ug mga pagdayeg sa akong Diyos samtang ako buhi. Ang akong pagpamalandong kaniya makapahimuot unta. Ako, sa akong bahin, magkalipay diha kang Jehova. Ang mga makasasala matibawas gikan sa yuta; ug kon bahin sa mga daotan, sila mawala na. Dayega si Jehova, Oh kalag ko. Dayega ninyo si Jah!”​—Sal 104:33-35.