Η Θέσις του Ονόματός του Θεού στην Αληθινή Λατρεία

Τι σημαίνει να λάβη ένας το όνομα του Θεού επί ματαίω; Πώς μπορούμε να το χρησιμοποιούμε κατάλληλα;

ΟΤΑΝ ένας μάρτυς του Ιεχωβά επεσκέφθη μια μεσήλικα Ισραηλίτιδα κυρία στο σπίτι της στο Τελ Αβίβ, στο Ισραήλ, αυτή ανεφώνησε: «Ασφαλώς αποτελείτε μέρος του ‘Χριστιανικού κόσμου,’ διότι απαγορεύεται στους Ιουδαίους να προφέρουν το όνομα του Θεού.» Τα ώτα των Ιουδαίων γενικά δεν είναι καθόλου εξοικειωμένα με το προσωπικό όνομα του Θεού.

Ουσιαστικά χωρίς εξαίρεσι οι Ιουδαίοι έχουν δεχθή την άποψι, η οποία διατυπώνεται στο Μισνά των, που διακηρύσσει: «Και αυτοί είναι εκείνοι οι οποίοι δεν έχουν μερίδα στον μέλλοντα κόσμο: εκείνος ο οποίος λέγει ότι δεν υπάρχει ανάστασις νεκρών . . . και ότι ο Νόμος δεν ήλθε από τον ουρανό . . . Επίσης εκείνος ο οποίος προφέρει το Όνομα με τα κατάλληλα γράμματά του.»​—Σάνχεδριν 10:1, μετάφρασις υπό Χέρμπερτ Ντάνμπυ, Τυπογραφεία Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, 1933.

Αλλά γιατί απαγορεύεται αυστηρώς στους Ιουδαίους να προφέρουν το όνομα του Θεού; Η εφημερίς Δη Τέξας Κάθολικ Χέραλντ της 18ης Οκτωβρίου 1968, παρατηρεί: «Μολονότι οι Ιουδαίοι ανεγνώριζαν κοινώς ως ‘Γιαχβέχ’ το προσωπικό όνομα του Θεού του Ισραήλ, ένα είδος δεισιδαιμονικού φόβου τους εμπόδιζε να το προφέρουν, κι έτσι, όταν ενεφανίζετο στα ιερά βιβλία των, ανεγινώσκετο ως ‘Αδωνάι’.»

ΕΠΙΔΡΑΣΙΣ ΣΤΟΝ «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟ»

Αυτός ο δεισιδαιμονικός φόβος, ο οποίος εμπόδισε τους Ιουδαίους να προφέρουν το Θείον Όνομα, είχε, επίσης, επίδρασι στον «Χριστιανικό κόσμο.» Σπανίως θ’ ακούση ένας, αν το ακούση ποτέ, να εξυμνήται στους ναούς του «Χριστιανικού κόσμου» το όνομα του Θεού. Πράγματι, πολλοί μεταφρασταί της Βίβλου στον «Χριστιανικό κόσμο» έχουν μάλιστα αφαιρέσει το Θείον Όνομα από τις δικές των μεταφράσεις της Βίβλου, αντικαθιστώντας το με τους τίτλους «Κύριος» και «Θεός.»

Μια αξιοσημείωτη εξαίρεσις, ωστόσο, είναι η Αμερικανική Στερεότυπος Μετάφρασις του 1901, η οποία στον πρόλογό της εξηγεί: «Η αλλαγή που επροτάθη πρώτα στο Παράρτημα [της Αγγλικής Ανατεθεωρημένης Μεταφράσεως]​—ότι εκείνο το οποίο αντικαθιστά τον ‘Ιεχωβά’ με τα ‘ΚΥΡΙΟΣ’ και ‘ΘΕΟΣ’ (τυπωμένα με μικρά κεφαλαία)—​δεν θα είναι ευπρόσδεκτη σε πολλούς, λόγω της συχνότητος και της οικειότης των ορισμών που αντικαθίστανται. Αλλά οι Αμερικανοί Αναθεωρηταί, ύστερ’ από προσεκτική εξέτασι, κατέληξαν στην ομόφωνη πεποίθησι ότι μια Ιουδαϊκή προκατάληψης, η οποία αφορούσε το Θείον Όνομα ως πάρα πολύ ιερόν για να προφερθή, δεν έπρεπε να εξακολουθή ακόμη να επικρατή στην Αγγλική ή σε οποιαδήποτε άλλη μετάφρασι της Παλαιάς Διαθήκης . . . Αυτό το προσωπικό όνομα, μαζί με τον πλούτο των ιερών πραγμάτων που σχετίζονται μ’ αυτό, αποκαθίσταται τώρα στη θέσι του στο ιερό κείμενο στο οποίο κατέχει μια αναμφισβήτητη θέσι.»

Έτσι, η Αμερικανική Στερεότυπος Μετάφρασις αρνήθηκε να επηρεασθή από την Ιουδαϊκή προκατάληψι, η οποία θεωρούσε το Θείον Όνομα πάρα πολύ ιερό για να προφέρεται. Άλλες σύγχρονες μεταφράσεις χρησιμοποιούν, επίσης, τώρα το Θείον Όνομα στις πολλές χιλιάδες περιπτώσεις όπου εμφανίζεται, στην Αγία Γραφή.

ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΟΝΟΜΑ;

Στο Εβραϊκό τμήμα των Γραφών το όνομα του Θεού αναγράφεται με τέσσερα Εβραϊκά γράμματα, που ονομάζονται το Τετραγράμματον. Αυτά τα τέσσερα Εβραϊκά γράμματα αντιστοιχούν με τα τέσσερα Ελληνικά γράμματα ΓΧΒΧ. Μολονότι η ακριβής προφορά αυτού του Θείου Ονόματος έχει χαθή, επί πολλούς αιώνες η δημοφιλής προφορά υπήρξε «Ιεχωβά.» Έτσι Η Καθολική Εγκυκλοπαδεία, Τόμος 8, έκδοσις 1910, σελίς 329, έχει την εξής παρατήρησι: «Ιεχωβά, το κύριον όνομα του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη.»

Στον τελευταίον αυτόν αιώνα, εν τούτοις, λόγιοι της Αγίας Γραφής επροτίμησαν την προφορά «Γιαχβέχ,» και συνεφώνησαν γενικά ότι αυτή είναι πλησιέστερα στον τρόπο που επροφέρετο το Όνομα στην αρχαία Εβραϊκή. Αλλά πλείστοι άνθρωποι δεν μιλούν Εβραϊκά σήμερα. Ομιλούν άλλες γλώσσες. Επομένως, όταν ομιλούμε Ελληνικά, παραδείγματος χάριν, είναι κατάλληλο να χρησιμοποιούμε την Ελληνική προφορά του Θείου Ονόματος, η οποία είναι «Ιεχωβά.» Αυτός ο τύπος διαφυλάττει πιστά τους ήχους των τεσσάρων γραμμάτων του Τετραγραμμάτου. Σε άλλες γλώσσες το Θείον Όνομα προφέρεται διαφορετικά, αν και με μεγάλη ομοιότητα τις πλείστες φορές.

Η ΘΕΣΙΣ ΤΟΥ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΙΣΡΑΗΛ

Ανάμεσα στον λαό του Θεού, τον αρχαίον Ισραήλ, το Θείον Όνομα ετηρείτο πράγματι σε τιμητική θέσι. Ο λαός επρόφερε το όνομα του Θεού στη λατρεία του και κατά την ανάγνωσι των Γραφών, στις καθημερινές των συζητήσεις, καθώς, επίσης, στις επαφές των με άλλα έθνη. Έτσι έγιναν γνωστοί παντού ως ο λαός που ελάτρευε τον Ιεχωβά.

Αυτό ευαρεστούσε τον αληθινό Θεό. Εξέφρασε την επιδοκιμασία του, περιγράφοντας τον Ισραήλ ως «ο λαός μου, επί τον οποίον εκλήθη το όνομά μου.» (2 Χρον. 7:14) Οι Ισραηλίται δεν ανεφέροντο ως ο λαός ο οποίος ελάτρευε ‘τον Κύριον,’ αλλά ήσαν πάντοτε συνδεδεμένοι με το όνομα Ιεχωβά. Πράγματι, οι Γραφές χαράσσουν μια αντίθεσι ανάμεσα στον Ισραήλ και στα «βασίλεια, τα μη επικαλεσθέντα το όνομά του.»​—Ψαλμ. 79:6· Ιερεμ. 10:25.

Ο Ιεχωβά επιθυμούσε ‘να κηρυχθή το όνομά του εν πάση τη γη.’ (Έξοδ. 9:16) Τα μεγάλα έργα του υπέρ του λαού του είχαν αυτό ακριβώς το αποτέλεσμα. Παραδείγματος χάριν, όταν ο Θεός συνέτριψε τους υπερηφάνους Αιγυπτίους και τη στρατιωτική των δύναμι, η είδησις διεδόθη παντού. Χρόνια αργότερα, η Ραάβ, η οποία ζούσε στη μακρινή Ιεριχώ, είπε: «Ηκούσαμεν πώς ο Ιεχωβά εξήρανε τα ύδατα της Ερυθράς θαλάσσης έμπροσθέν σας, ότε εξήλθετε εξ Αιγύπτου . . . Ιεχωβά ο Θεός σας, αυτός είναι Θεός εν τω ουρανώ άνω, και επί της γης κάτω.» Σημειώστε ότι η Ραάβ δεν εχρησιμοποίησε απλώς ένα τίτλο όπως ‘Θεός,’ αλλά εχρησιμοποίησε, επίσης, το διακριτικό όνομα του Θεού​—Ιησ. Ναυή 2:10, 11, ΜΝΚ.

Το έθνος του Ισραήλ επρόκειτο να έχη εξέχουσα μερίδα στη διακήρυξι του ονόματος του Θεού. Ο Ιεχωβά τούς είπε: «Σεις . . . είσθε μάρτυρες μου . . . και εγώ ο Θεός.» (Ησ. 43:12) Ναι, αυτοί επρόκειτο να υπηρετούν ως μάρτυρες του Ιεχωβά. Και ο Θεός εννοούσε ότι το όνομά του Ιεχωβά έπρεπε να έχη πάντοτε εξέχουσα θέσι στην αληθινή λατρεία, λέγοντας: «Τούτο θέλει είσθαι το όνομά μου εις τον αιώνα, και τούτο το μνημόσυνόν μου εις γενεάς γενεών.»​—Έξοδ. 3:15.

ΑΠΟΦΥΓΗ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

Γιατί, λοιπόν, το Ιουδαϊκό έθνος έπαυσε αργότερα να προφέρη αυτό το μεγάλο όνομα Ιεχωβά, αντικαθιστώντας το με διάφορες γενικές εκφράσεις και τίτλους; Πότε άρχισε αυτή η συνήθεια;

Άρχισε στην εποχή της εξορίας του Ισραήλ στη Βαβυλώνα το 607 π.Χ. Επίσης, η μετέπειτα επιρροή του εμπνευσμένου από την Βαβυλώνα Ελληνισμού τον τρίτο και τον δεύτερο αιώνα π.Χ. συνετέλεσε σ’ αυτή τη συνήθεια μεταξύ των Ιουδαίων. Η αποφυγή του προσωπικού ονόματος στις θεότητες είναι ασφαλώς μια συνήθεια, η οποία βρίσκεται σε οξεία αντίθεσι με την προτροπή της Αγίας Γραφής προς τους λάτρεις του Ιεχωβά να ‘επικαλούνται το όνομα αυτού,’ ν’ ‘αγαπούν το όνομα αυτού’ και να ‘ευλαβούνται το όνομα αυτού.’​—Ησ. 12:4· Ψαλμ. 69:36· Μαλαχ. 3:16.

Ειδικά η Ιουδαϊκή θρησκευτική αίρεσις των Σαδδουκαίων είχαν επηρεασθή από ένα ‘διεθνή τρόπο σκέψεως’ και από ‘προοδευτικές στάσεις,’ και αυτοί ενεθάρρυναν την χρήσι παγκοσμίως παραδεδεγμένων γενικών τίτλων. Έτσι το έθνος Ισραήλ έπαυσε να χρησιμοποιή το μεγάλο όνομα του Θεού των, Ιεχωβά.

Παρατηρήστε ως ποια έκτασι αποφεύγεται το όνομα. Εκτός από αυτές τις ίδιες τις Γραφές, Εβραϊκά γράμματα χρησιμοποιούνται μερικές φορές ως αριθμοί. Παραδείγματος χάριν, το πέμπτο γράμμα του αλφαβήτου (χε) περιέχει την αριθμητική αξία 5, το δέκατο γράμμα (γιόδ) αντιπροσωπεύει το 10, κλπ. Τώρα, για να γράψη τον αριθμό 15, μήπως τον εκφράζει ο Εβραίος, που γράφει, ως γιόδ-χε; Όχι, ούτε και στην αρίθμησι των κεφαλαίων και εδαφίων στην Αγία Γραφή! Διότι αυτό θ’ απαιτούσε να καταγραφούν τα δύο πρώτα γράμματα του Θείου Ονόματος. Έτσι, ο αριθμός 15 γράφεται, πάντοτε ως τεθ-βάου ή 9 και 6. Ναι, ακόμη και ως αυτό το σημείο φαντάζεται ο Ιουδαίος ότι πρέπει ν’ αποφεύγη το προσωπικό όνομα του Θεού!

ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΕΠΙ ΜΑΤΑΙΩ

Έχουν καταβληθή προσπάθειες να δικαιολογηθή η αποφυγή του ονόματος του Θεού με την αιτιολογία ότι είναι πάρα πολύ άγιο για να προφερθή, και ότι αυτή η αποφυγή θ’ αποτελούσε εγγύησι ότι το όνομα του Θεού δεν θα ελαμβάνετο «επί ματαίω,» δηλαδή «με ανάξιο τρόπο.» (Έξοδ. 20:7, ΜΝΚ) Αποτελεί αυτό βάσιμο λόγο για τη μη χρησιμοποίησι του ονόματος του Θεού; Τι σημαίνει να λαμβάνεται το όνομα του Θεού με ανάξιο τρόπο;

Ένα έντονο παράδειγμα λήψεως του ονόματός του Θεού με ανάξιο τρόπο είναι η περίπτωσις του ισχυρού Αιγυπτίου Φαραώ. Απήντησε χλευαστικά στον Μωυσή και τον Ααρών, οι οποίοι είχαν παρουσιασθή σ’ αυτόν εν ονόματι του Θεού: «Τις είναι ο Ιεχωβά, εις του οποίου την φωνήν θέλω υπακούσει . . . ; Δεν γνωρίζω τον Ιεχωβά.» Τα λόγια και οι πράξεις του εξεδήλωναν την πλήρη ασέβειά του για τον Ιεχωβά Θεό και το ένδοξο όνομά του.​—Έξοδ. 5:2, ΜΝΚ.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι του Ραβ-σάκη, εκπροσώπου του Σενναχειρείμ του Ασσυρίου μονάρχου. Αυτός έλαβε το όνομα Ιεχωβά με ανάξιο τρόπο με το να μειώνη τον Ιεχωβά μπροστά στους Ιουδαίους στην προσπάθεια του να τους κάμη να χάσουν το ηθικό των. Τους είπε: «Μη ακούετε του Εζεκίου [βασιλέως των Ιουδαίων], όταν σας απατά, λέγων, «Ο Ιεχωβά θέλει μας λυτρώσει.» Τίνες μεταξύ πάντων των θεών των τόπων ελύτρωσαν την γην αυτών εκ της χειρός μου, ώστε και ο Ιεχωβά να λυτρώση την Ιερουσαλήμ εκ της χειρός μου;»​—2 Βασ. 18:32, 35, ΜΝΚ.

Έτσι, λοιπόν, όποιος προφέρει το όνομα του Θεού με προσβλητικό ή βέβηλο τρόπο, κάθε βλάσφημη, καταραστική ή υποτιμητική παρατήρησις, η οποία περιλαμβάνει το όνομα του Θεού, θα εσήμαινε να το χρησιμοποιή ένας με ανάξιο τρόπο. Η βλάσφημη χρήσις του ονόματος του Θεού ήταν μια κολάσιμη παράβασις κάτω από τον Ισραηλιτικό νόμο. Η Γραφή λέγει: «Εβλασφήμησεν ο υιός της γυναικός της Ισραηλίτιδος το Όνομα, και κατηράσθη. . . . Και όστις βλασφημήση το όνομα του Ιεχωβά, εξάπαντος θέλει θανατωθή.» (Λευιτ. 24:11-16, ΜΝΚ) Το αμάρτημα της ‘λήψεως του ονόματός του Θεού με ανάξιον τρόπον’ (ΜΝΚ) δεν ήταν απλώς η προφορά του Ονόματος, αλλά η βλάσφημη χρήσις του.

Εν τούτοις, είναι δυνατόν να λαμβάνεται το όνομα του Θεού με άλλον ανάξιον τρόπον εκτός από το να εκφέρη ένας προφορική υβριστική έκφρασι επάνω σ’ αυτό. Πώς γίνεται αυτό;

Αυτό μπορεί να γίνη αν ένας, ο οποίος είναι γνωστός με το όνομα του Ιεχωβά, συμμετέχει σε πράξεις που ατιμάζουν τον Θεό τον οποίο εκπροσωπεί. Το έθνος του Ισραήλ έλαβε έτσι το όνομα του Θεού με ανάξιο τρόπο, με το να ενασχολήται σε έργα που επέφεραν μεγάλη μομφή στον Ιεχωβά. Γι’ αυτό ο Ιεχωβά είπε: «Εσπλαγχνίσθην όμως ένεκεν του αγίου ονόματός μου, το οποίον ο οίκος Ισραήλ εβεβήλωσε μεταξύ των εθνών εις τα οποία ήλθον.» (Ιεζ. 36:21) Έτσι ένας ο οποίος φέρει το μεγάλο όνομα του Ιεχωβά έχει μεγάλη ευθύνη να συμπεριφέρεται με τρόπο που δεν ατιμάζει ούτε φέρει μομφή σ’ αυτό.

ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΙΣ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΜΕ ΑΞΙΟ ΤΡΟΠΟ

Αν «δεν θέλη αθωώσει ο Ιεχωβά τον λαμβάνοντα επί ματαίω [με ανάξιον τρόπον, ΜΝΚ] το όνομα αυτού,» έπεται ότι θα ευλογήση εκείνους οι οποίοι χρησιμοποιούν το όνομά του με τρόπο που αξίζει. (Έξοδ. 20:7) Πώς μπορούμε να χρησιμοποιούμε το όνομα του Θεού με τρόπο που αξίζει;

Ένας τρόπος να το πράξη ένας είναι να προφέρη στοργικά το όνομα του Ιεχωβά στην προσωπική προσευχή του προς Αυτόν. Πόσο πιο στενή γίνεται η σχέσις, όταν ένας λάτρης του Ιεχωβά το πράττη αυτό! Δούλοι του Θεού στο παρελθόν έκαμαν τέτοια χρήσι του ονόματος του Θεού. Διαβάστε, παραδείγματος χάριν, την προσευχή του Σολομώντος στην αφιέρωσι του ναού. (1 Βασ. 8:23-25) Παρατηρήστε την αίτησι του Ηλία στη διάρκεια της αναμετρήσεως με τους λάτρεις του Βάαλ στο Όρος Κάρμηλον. (1 Βασ. 18:36, 37) Παρατηρήστε τη διατύπωσι της επικλήσεως του Εζεκία προς τον Ιεχωβά, όταν η Ιερουσαλήμ αντιμετώπισε την Ασσυριακή επίθεσι. (2 Βασ. 19:15-19) Δώστε προσοχή στην όμοια επίκλησι του Ιωσαφάτ για θεία βοήθεια. (2 Χρον. 20:6-12) Πόσο πλήρως και συχνά αυτοί οι δούλοι του Ιεχωβά επρόφεραν το όνομά Του στις προσευχές των, προσευχές τις οποίες εδέχετο ο Θεός και ενεργούσε σύμφωνα μ’ αυτές! Είναι εξίσου ζωτικό να χρησιμοποιούμε το όνομα του Θεού στις προσευχές μας σήμερα.

Μπορούμε, επίσης, να χρησιμοποιούμε το όνομα του Θεού με άξιο τρόπο, όταν διαβάζωμε τις Άγιες Γραφές και σχετική ύλη στην οποία υπάρχει το Θείον Όνομα. Το να διαβάζη ένας το όνομα του Ιεχωβά μεγαλόφωνως σε τέτοια συμφραζόμενα δεν σημαίνει να ‘λαμβάνη το όνομα του Θεού με ανάξιον τρόπον.’ Αντιθέτως, ατιμάζει το όνομα του Θεού όταν δεν το προφέρη.

Όπως παρετηρήθη, μεταφρασταί της Βίβλου σε διάφορες γλώσσες έχουν εξαλείψει το άγιο όνομα του Θεού από τις μεταφράσεις των χάριν των τίτλων «Θεός» και «Κύριος.» Ένας ο οποίος αγαπά το όνομα του Θεού θα προτιμήση να διαβάζη μια μετάφρασι των Αγίων Γραφών η οποία διαφυλάττει πιστά το θείον Όνομα στο κείμενό του, είτε ως Ιεχωβά» είτε ως «Γιαχβέχ,» ή με κάποιο άλλο τοπικό ισάξιο των αρχικών τεσσάρων Εβραϊκών γραμμάτων.

Όχι μόνο στην ανάγνωσι, αλλά και στη συζήτησι μαζί με άλλους, το όνομα του Θεού μπορεί να χρησιμοποιήται με τρόπο που αξίζει. Μεταξύ ανθρώπων της ιδίας πίστεως η συνεχής χρήσις του ονόματος του Ιεχωβά είναι φυσική και κατάλληλη, διότι όλοι οι παρόντες σέβονται και αγαπούν αυτό το Όνομα και όλα όσα αυτό εκπροσωπεί. Εν τούτοις, ο Χριστιανός μάρτυς του Ιεχωβά λαμβάνει επί πλέον το όνομα του Θεού και ενώπιον του κόσμου του ανθρωπίνου γένους, εξηγώντας τους σκοπούς του Ιεχωβά όπως αποκαλύπτονται δια μέσου του Λόγου του. Η εξύμνησις του ονόματος και των σκοπών του Θεού στα ώτα των άλλων είναι πράγματι ένας τρόπος να λαμβάνεται το όνομά του με τρόπο πάρα πολύ τιμητικό για τον Θεό.

Σε αντίθεσι προς την τιμωρία που επιβάλλεται σ’ αυτούς, οι οποίοι περιφρονούν το όνομα του Θεού, δίνονται ισχυρές διαβεβαιώσεις γι’ αυτούς οι οποίοι αποδίδουν στο όνομα του Ιεχωβά την κατάλληλη θέσι του στη λατρεία των. Αυτοί θα λάβουν θεία προστασία στον Αρμαγεδδώνα, τον πόλεμο του Θεού, που θ’ απαλλάξη τη γη από όλους εκείνους οι οποίοι βλασφημούν και βεβηλώνουν το όνομά Του. Ο Ιεχωβά διακηρύττει: Επειδή έθεσεν εις εμέ την αγάπην αυτού, δια τούτο θέλω λυτρώσει αυτόν θέλω υψώσει [προστατεύσει, ΜΝΚ] αυτόν, διότι εγνώρισε το όνομά μου.»​—Ψαλμ. 91:14.

Πόσο μας υποκινούν, επομένως, αυτά να αινούμε και να υπηρετούμε ‘τον Ιεχωβά, . . . τον μόνον Ύψιστον επί πάσαν την γην’! Με την προοπτική να εισέλθουν σύντομα στο νέο σύστημα δικαιοσύνης του Θεού, εκείνοι, που προσδοκούν να επιζήσουν του Αρμαγεδδώνος, μπορούν σήμερα να επιβεβαιώσουν την απόφασί των: «Θέλω σε υψόνει, Θεέ μου, Βασιλεύ· και θέλω ευλογεί το όνομά σου εις τον αιώνα, και εις τον αιώνα.»​—Ψαλμ. 83:18, ΜΝΚ· 145:1, 2.