Η Χριστιανική Άποψη για τα Επικήδεια Έθιμα

Ο ΞΑΦΝΙΚΟΣ, απρόσμενος θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου είναι ιδιαίτερα τραγικό γεγονός. Προκαλεί σοκ και ακολουθεί έντονος συναισθηματικός πόνος. Το να βλέπει κάποιος ένα αγαπημένο του πρόσωπο να κοιμάται τον ύπνο του θανάτου έπειτα από μια μακρά και οδυνηρή αρρώστια είναι διαφορετικό, αλλά η θλίψη και το αίσθημα της βαθιάς απώλειας παραμένουν.

Άσχετα με τις συνθήκες που περιβάλλουν το θάνατο κάποιου αγαπημένου προσώπου, οι πενθούντες χρειάζονται υποστήριξη και παρηγοριά. Ο Χριστιανός που πενθεί μπορεί επίσης να αντιμετωπίσει διωγμό από άτομα τα οποία επιμένουν στην τήρηση αντιγραφικών επικήδειων εθίμων. Αυτό είναι κάτι κοινό σε πολλές χώρες της Αφρικής καθώς και σε μερικά άλλα μέρη της γης.

Τι θα βοηθήσει το Χριστιανό που πενθεί να αποφύγει αντιγραφικά επικήδεια έθιμα; Πώς μπορούν να τον υποστηρίξουν οι ομόπιστοί του σε τέτοιους καιρούς δοκιμασίας; Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα ενδιαφέρουν όλους όσους επιζητούν να ευαρεστούν τον Ιεχωβά, διότι «η θρησκεία που είναι καθαρή και αμόλυντη από την άποψη του Θεού και Πατέρα μας είναι αυτή: Να φροντίζει κανείς τα ορφανά και τις χήρες στη θλίψη τους και να κρατάει τον εαυτό του χωρίς κηλίδα από τον κόσμο».—Ιακώβου 1:27.

Τα Συνδέει μια Πεποίθηση

Ένας κοινός παράγοντας που συνδέει πολλά επικήδεια έθιμα είναι η πεποίθηση ότι οι νεκροί ζουν σε κάποιο αόρατο βασίλειο προγόνων. Για να τους εξευμενίσουν, πολλοί πενθούντες νιώθουν την υποχρέωση να τηρήσουν ορισμένες τελετουργικές συνήθειες. Ή φοβούνται ότι θα δυσαρεστήσουν τους γείτονές τους οι οποίοι πιστεύουν ότι θα έρθει κάποιο κακό στην περιοχή αν δεν τηρηθούν οι τελετουργικές συνήθειες.

Ο αληθινός Χριστιανός δεν πρέπει να ενδώσει στο φόβο του ανθρώπου και να συμμετάσχει σε έθιμα που δυσαρεστούν τον Θεό. (Παροιμίες 29:25· Ματθαίος 10:28) Η Αγία Γραφή δείχνει ότι οι νεκροί δεν έχουν συνειδητότητα, διότι λέει: «Οι ζωντανοί γνωρίζουν ότι θα πεθάνουν· αλλά οι νεκροί δεν γνωρίζουν τίποτα απολύτως . . . Δεν υπάρχει ούτε εργασία ούτε επινόηση ούτε γνώση ούτε σοφία στον Σιεόλ, τον τόπο όπου πηγαίνεις». (Εκκλησιαστής 9:5, 10) Γι’ αυτό, στους αρχαίους χρόνους ο Ιεχωβά Θεός προειδοποίησε το λαό του να μην προσπαθεί να εξευμενίζει τους νεκρούς ή να επικοινωνεί μαζί τους. (Δευτερονόμιο 14:1· 18:10-12· Ησαΐας 8:19, 20) Αυτές οι Γραφικές αλήθειες συγκρούονται με πολλά δημοφιλή επικήδεια έθιμα.

Τι θα Πούμε για το «Σεξουαλικό Καθαρισμό»;

Σε μερικές χώρες της κεντρικής Αφρικής, ο σύντροφος που πενθεί αναμένεται να έχει σεξουαλικές σχέσεις με κάποιο στενό συγγενή του εκλιπόντος. Αν δεν γίνει αυτό, πιστεύεται ότι ο νεκρός θα βλάψει τα ζωντανά μέλη της οικογένειας. Αυτή η τελετουργική συνήθεια ονομάζεται «σεξουαλικός καθαρισμός». Αλλά η Αγία Γραφή ορίζει ως «πορνεία» οποιαδήποτε σεξουαλική σχέση έξω από το γάμο. Εφόσον οι Χριστιανοί πρέπει να “φεύγουν από την πορνεία”, αντιτίθενται θαρραλέα σε αυτό το αντιγραφικό έθιμο.—1 Κορινθίους 6:18.

Προσέξτε την περίπτωση μιας χήρας ονόματι Μέρσι.a Όταν ο σύζυγός της πέθανε το 1989, οι συγγενείς ήθελαν να τελέσει σεξουαλικό καθαρισμό με κάποιον άρρενα συγγενή. Εκείνη αρνήθηκε, εξηγώντας ότι αυτή η τελετουργική συνήθεια ήταν αντίθετη με το νόμο του Θεού. Αναστατωμένοι, οι συγγενείς έφυγαν αφού πρώτα της μίλησαν υβριστικά. Ένα μήνα αργότερα έκαναν το σπίτι της άνω-κάτω και έβγαλαν τις λαμαρίνες από τη στέγη της. «Η θρησκεία σου μπορεί να σε φροντίσει», είπαν.

Οι αδελφοί της εκκλησίας παρηγόρησαν τη Μέρσι και μάλιστα της έφτιαξαν καινούριο σπίτι. Οι γείτονες εντυπωσιάστηκαν τόσο πολύ ώστε μερικοί αποφάσισαν να συμμετάσχουν σε αυτό το έργο· η Καθολική σύζυγος του αρχηγού ήταν η πρώτη που έφερε χόρτα για τη στέγη. Η πιστή διαγωγή της Μέρσι ενθάρρυνε τα παιδιά της. Από τότε, τέσσερα από αυτά έχουν αφιερωθεί στον Ιεχωβά Θεό και ένα παρακολούθησε πρόσφατα τη Σχολή Διακονικής Εκπαίδευσης.

Το έθιμο του σεξουαλικού καθαρισμού έχει κάνει μερικούς Χριστιανούς να υποκύψουν στην πίεση και να παντρευτούν κάποιο μη ομόπιστο άτομο. Λόγου χάρη, ένας χήρος ο οποίος είχε περάσει τα 70 παντρεύτηκε εσπευσμένα μια νεαρή κοπέλα που ήταν συγγενής της νεκρής συζύγου του. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούσε να ισχυριστεί ότι είχε τελέσει το σεξουαλικό καθαρισμό. Εντούτοις, μια τέτοια πορεία συγκρούεται με τη συμβουλή της Αγίας Γραφής ότι οι Χριστιανοί θα πρέπει να παντρεύονται «μόνο εν Κυρίω».—1 Κορινθίους 7:39.

Τελετές Ολονυχτίας

Σε πολλές χώρες, οι πενθούντες συγκεντρώνονται στο σπίτι του εκλιπόντος και μένουν ξάγρυπνοι όλη νύχτα. Αυτές οι ολονυχτίες συχνά περιλαμβάνουν συμπόσια και δυνατή μουσική. Αυτό πιστεύεται ότι εξευμενίζει τον νεκρό και προστατεύει τα ζωντανά μέλη της οικογένειας από τη μαγεία. Μπορεί να εκφωνηθούν εγκωμιαστικοί λόγοι για να κερδηθεί η εύνοια του νεκρού. Όταν τελειώσει κάποιος λόγος, οι πενθούντες μπορεί να ψάλουν ένα θρησκευτικό ύμνο και στη συνέχεια σηκώνεται κάποιο άλλο άτομο να μιλήσει. Αυτό μπορεί να συνεχιστεί ως το ξημέρωμα.b

Ο αληθινός Χριστιανός δεν συμμετέχει σε τέτοιες τελετές ολονυχτίας επειδή η Αγία Γραφή δείχνει ότι οι νεκροί δεν μπορούν ούτε να βοηθήσουν ούτε να βλάψουν τους ζωντανούς. (Γένεση 3:19· Ψαλμός 146:3, 4· Ιωάννης 11:11-14) Οι Γραφές καταδικάζουν την άσκηση πνευματισμού. (Αποκάλυψη 9:21· 22:15) Εντούτοις, μια Χριστιανή χήρα μπορεί να δυσκολεύεται να εμποδίσει άλλους να εισαγάγουν πνευματιστικές συνήθειες. Ίσως αυτοί επιμένουν να τελέσουν ολονυχτία στο σπίτι της. Τι μπορούν να κάνουν οι ομόπιστοι για να βοηθήσουν τους πενθούντες Χριστιανούς που αντιμετωπίζουν αυτή την επιπρόσθετη θλίψη;

Πολλές φορές οι πρεσβύτεροι της εκκλησίας μπορούν να υποστηρίξουν μια οικογένεια Χριστιανών που πενθεί συζητώντας λογικά με τους συγγενείς και τους γείτονες. Έπειτα από μια τέτοια συζήτηση, τα άτομα αυτά ίσως δεχτούν να φύγουν ειρηνικά από το σπίτι και να ξανασυγκεντρωθούν για την τελετή της κηδείας μια άλλη μέρα. Αλλά τι θα γίνει αν μερικοί είναι εριστικοί; Οι συνεχιζόμενες προσπάθειες για λογική συζήτηση μπορεί να οδηγήσουν σε βία. “Ο δούλος του Κυρίου δεν χρειάζεται να μάχεται, αλλά να συγκρατεί τον εαυτό του όταν συμβαίνει κάτι κακό”. (2 Τιμόθεο 2:24) Έτσι, αν κάποιοι μη συνεργάσιμοι συγγενείς πάρουν τα πράγματα στα χέρια τους με επιθετική διάθεση, μια Χριστιανή χήρα και τα παιδιά της μπορεί να μην είναι σε θέση να το αποτρέψουν αυτό. Αλλά δεν συμμετέχουν σε οποιαδήποτε τελετή της ψεύτικης θρησκείας λαβαίνει χώρα στο σπίτι τους, διότι υπακούν στην εντολή της Αγίας Γραφής: «Μην μπαίνετε άνισα κάτω από τον ίδιο ζυγό με απίστους».—2 Κορινθίους 6:14.

Αυτή η αρχή εφαρμόζεται επίσης και στην ταφή. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά δεν συμμετέχουν σε ύμνους, προσευχές ή τελετές που γίνονται υπό την κατεύθυνση κάποιου διακόνου της ψεύτικης θρησκείας. Αν οι Χριστιανοί που ανήκουν στα μέλη της άμεσης οικογένειας το θεωρούν απαραίτητο να παρευρεθούν σε μια τέτοια τελετή, δεν λαβαίνουν ενεργό μέρος.—2 Κορινθίους 6:17· Αποκάλυψη 18:4.

Αξιοπρεπείς Τελετές Κηδειών

Οι τελετές κηδειών που διεξάγουν οι Μάρτυρες του Ιεχωβά δεν περιλαμβάνουν τελετουργίες με σκοπό τον εξευμενισμό των νεκρών. Εκφωνείται μια Γραφική ομιλία στην Αίθουσα Βασιλείας, σε κάποια αίθουσα για τελετές κηδειών, στο σπίτι του εκλιπόντος ή στον τόπο της ταφής. Σκοπός της ομιλίας είναι να παρηγορήσει τους πενθούντες εξηγώντας τι λέει η Αγία Γραφή σχετικά με το θάνατο και την ελπίδα της ανάστασης. (Ιωάννης 11:25· Ρωμαίους 5:12· 2 Πέτρου 3:13) Μπορεί να ψαλεί ένας ύμνος που βασίζεται στις Γραφές και η τελετή ολοκληρώνεται με μια παρηγορητική προσευχή.

Πρόσφατα, διεξάχθηκε μια τέτοια κηδεία για μια Μάρτυρα του Ιεχωβά, τη μικρότερη αδελφή του Νέλσον Μαντέλα, του προέδρου της Νότιας Αφρικής. Μετά την τελετή, ο πρόεδρος ευχαρίστησε ειλικρινά τον ομιλητή. Παρόντες ήταν πολλοί επίσημοι και ανώτεροι αξιωματούχοι. «Αυτή είναι η πιο αξιοπρεπής κηδεία που παρακολούθησα ποτέ», είπε μια υπουργός.

Είναι Αποδεκτά τα Πένθιμα Ρούχα;

Όταν πεθαίνουν αγαπημένα τους πρόσωπα, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά πενθούν. Όπως και ο Ιησούς, μπορεί να χύνουν δάκρυα. (Ιωάννης 11:35, 36) Αλλά δεν το θεωρούν απαραίτητο να δείχνουν δημόσια τη θλίψη τους με κάποιο εξωτερικό σύμβολο. (Παράβαλε Ματθαίος 6:16-18.) Σε πολλές χώρες, αναμένεται από τις χήρες να φορούν ειδικά πένθιμα ρούχα για να εξευμενίσουν τον νεκρό. Αυτά τα ρούχα πρέπει να χρησιμοποιούνται αρκετούς μήνες ή ακόμη και ένα χρόνο μετά την κηδεία, και όταν έρχεται ο καιρός να πάψουν να τα φορούν γίνεται ένα άλλο συμπόσιο.

Το να μην επιδεικνύει κάποιος σημάδια πένθους θεωρείται προσβλητικό για το νεκρό πρόσωπο. Γι’ αυτόν το λόγο, σε μερικά μέρη της Σουαζιλάνδης οι φύλαρχοι διώχνουν Μάρτυρες του Ιεχωβά από τα ίδια τους τα σπίτια και τα κτήματα. Εντούτοις, αυτοί οι πιστοί Χριστιανοί λαβαίνουν πάντα φροντίδα από τους πνευματικούς αδελφούς τους που ζουν αλλού.

Το Ανώτατο Δικαστήριο της Σουαζιλάνδης έχει αποφανθεί υπέρ των Μαρτύρων του Ιεχωβά, δηλώνοντας ότι πρέπει να τους επιτραπεί να επιστρέψουν στα σπίτια και στα κτήματά τους. Σε μια άλλη περίπτωση, επιτράπηκε σε μια Χριστιανή χήρα να μείνει στο σπίτι της όταν παρουσίασε μια επιστολή και μια κασέτα όπου ο εκλιπών σύζυγός της δήλωνε καθαρά ότι η σύζυγός του δεν έπρεπε να φορέσει πένθιμα ρούχα. Με αυτόν τον τρόπο, ήταν σε θέση να αποδείξει ότι σεβόταν πραγματικά το σύζυγό της.

Το να έχει διατυπώσει κάποιος ξεκάθαρες οδηγίες για την κηδεία του πριν από το θάνατό του έχει μεγάλη αξία, ειδικά σε μέρη όπου οι αντιγραφικές συνήθειες είναι κοινές. Εξετάστε το παράδειγμα του Βίκτορ, ενός κατοίκου του Καμερούν. Αυτός κατέγραψε το πρόγραμμα που έπρεπε να τηρηθεί στην κηδεία του. Πολλά μέλη της οικογένειάς του ήταν σημαίνοντα πρόσωπα ενός πολιτισμού που είχε ισχυρές παραδόσεις για τους νεκρούς, περιλαμβανομένης και της λατρείας των ανθρώπινων κρανίων. Εφόσον ο Βίκτορ ήταν ευυπόληπτο μέλος της οικογένειας, ήξερε ότι ήταν πιθανό να γίνει το κρανίο του αντικείμενο τέτοιας μεταχείρισης. Γι’ αυτόν το λόγο έδωσε σαφείς οδηγίες σχετικά με τον τρόπο διεξαγωγής της κηδείας του από τους Μάρτυρες του Ιεχωβά. Αυτό διευκόλυνε τα πράγματα για τη χήρα του και τα παιδιά του, και δόθηκε καλή μαρτυρία στην περιοχή.

Μη Μιμείστε Αντιγραφικά Έθιμα

Μερικοί που γνωρίζουν τι λέει η Αγία Γραφή φοβούνται να είναι διαφορετικοί. Για να αποφύγουν το διωγμό, προσπαθούν να ευαρεστήσουν τους γείτονές τους δίνοντας την εντύπωση ότι τηρούν την παραδοσιακή ολονυχτία για τον νεκρό. Αν και είναι αξιέπαινο το να επισκέπτεται κάποιος τους πενθούντες για να προσφέρει προσωπικά παρηγοριά, αυτό δεν απαιτεί να γίνεται στο σπίτι του εκλιπόντος μια μικρή τελετή κηδείας κάθε νύχτα πριν από την πραγματική κηδεία. Κάτι τέτοιο μπορεί να κάνει τους παρατηρητές να προσκόψουν, εφόσον μπορεί να τους δώσει την εντύπωση ότι οι συμμετέχοντες δεν πιστεύουν πραγματικά τα λεγόμενα της Αγίας Γραφής σχετικά με την κατάσταση των νεκρών.—1 Κορινθίους 10:32.

Η Αγία Γραφή προτρέπει τους Χριστιανούς να βάζουν τη λατρεία του Θεού στην πρώτη θέση στη ζωή τους και να κάνουν σοφή χρήση του χρόνου τους. (Ματθαίος 6:33· Εφεσίους 5:15, 16) Σε μερικά μέρη, ωστόσο, οι δραστηριότητες της εκκλησίας διακόπτονται επί μία εβδομάδα, ή και περισσότερο, λόγω κάποιας κηδείας. Αυτό το πρόβλημα δεν συναντάται μόνο στην Αφρική. Σχετικά με μια κηδεία, κάποια έκθεση από τη Νότια Αμερική λέει: «Τρεις Χριστιανικές συναθροίσεις είχαν πολύ λίγους παρόντες. Επί δέκα μέρες περίπου, δεν υπήρχε συμμετοχή στην υπηρεσία αγρού. Ακόμη και άνθρωποι εκτός της εκκλησίας καθώς και άτομα που έκαναν Γραφική μελέτη ξαφνιάστηκαν και απογοητεύτηκαν όταν είδαν μερικούς από τους αδελφούς και τις αδελφές μας να ενεργούν έτσι».

Σε ορισμένες περιοχές, η οικογένεια που πενθεί μπορεί να προσκαλέσει μερικούς στενούς φίλους στο σπίτι για να τους προσφέρει αναψυκτικά μετά την κηδεία. Αλλά σε πολλά μέρη της Αφρικής, εκατοντάδες άτομα που παρακολουθούν την κηδεία μεταβαίνουν στο σπίτι του εκλιπόντος και αναμένουν κάποιο συμπόσιο, όπου συχνά θυσιάζονται ζώα. Μερικοί από εκείνους που είναι συνταυτισμένοι με τη Χριστιανική εκκλησία έχουν μιμηθεί αυτό το έθιμο, δίνοντας την εντύπωση ότι τηρούν τη συνήθεια των παραδοσιακών συμποσίων για τον εξευμενισμό του νεκρού.

Οι τελετές κηδειών που διεξάγουν οι Μάρτυρες του Ιεχωβά δεν θέτουν μεγάλο οικονομικό βάρος στους πενθούντες. Γι’ αυτό, δεν πρέπει να καθίσταται αναγκαίο να γίνει κάποια ειδική διευθέτηση για να δώσουν οι παρόντες χρήματα ώστε να καλύψουν τα έξοδα μιας πολυτελούς κηδείας. Αν κάποιες φτωχές χήρες δεν μπορούν να ανταποκριθούν στα απαραίτητα έξοδα, άλλα άτομα της εκκλησίας αναμφίβολα θα χαρούν να βοηθήσουν. Αν αυτή η βοήθεια δεν είναι αρκετή, οι πρεσβύτεροι ίσως διευθετήσουν να προσφερθεί υλική βοήθεια σε εκείνους που το αξίζουν.—1 Τιμόθεο 5:3, 4.

Τα επικήδεια έθιμα δεν συγκρούονται πάντοτε με τις Γραφικές αρχές. Όταν όμως συγκρούονται, οι Χριστιανοί είναι αποφασισμένοι να ενεργούν σε αρμονία με τις Γραφές.c (Πράξεις 5:29) Μολονότι αυτό ίσως φέρνει επιπρόσθετη θλίψη, πολλοί υπηρέτες του Θεού μπορούν να πιστοποιήσουν ότι έχουν ξεπεράσει με επιτυχία τέτοιες δοκιμασίες. Τα έχουν καταφέρει με τη δύναμη που δίνει ο Ιεχωβά, «ο Θεός κάθε παρηγοριάς», καθώς και με τη στοργική βοήθεια των ομοπίστων τους οι οποίοι τους παρηγορούν στη θλίψη τους.—2 Κορινθίους 1:3, 4.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 23]

Ευλογήθηκαν για τη Σταθερή Στάση Τους

Η Σιμπονγκίλι είναι μια θαρραλέα Χριστιανή χήρα που ζει στη Σουαζιλάνδη. Μετά τον πρόσφατο θάνατο του συζύγου της, αρνήθηκε να τηρήσει έθιμα που, όπως πίστευαν πολλοί, θα εξευμένιζαν τον νεκρό. Λόγου χάρη, δεν ξύρισε τα μαλλιά της. (Δευτερονόμιο 14:1) Εξαιτίας αυτού, οχτώ μέλη της οικογένειάς της θύμωσαν και της ξύρισαν δια της βίας το κεφάλι. Επίσης εμπόδιζαν τους Μάρτυρες του Ιεχωβά να επισκέπτονται τη Σιμπονγκίλι στο σπίτι για να της δώσουν παρηγοριά. Εντούτοις, άλλα άτομα που ενδιαφέρονταν για το άγγελμα της Βασιλείας ήταν πρόθυμα να την επισκεφτούν και να της δώσουν επιστολές ενθάρρυνσης γραμμένες από τους πρεσβυτέρους. Τη μέρα κατά την οποία αναμενόταν να φορέσει η Σιμπονγκίλι τα ειδικά πένθιμα ρούχα, συνέβη κάτι ανέλπιστο. Ένα εξέχον μέλος της οικογένειας συγκάλεσε συμβούλιο για να συζητηθεί το θέμα της άρνησής της να συμμορφωθεί με τα παραδοσιακά έθιμα πένθους.

Η Σιμπονγκίλι αναφέρει: «Ρώτησαν αν οι θρησκευτικές μου πεποιθήσεις μού επέτρεπαν να εκφράσω τη λύπη μου φορώντας τα μαύρα πένθιμα ρούχα. Όταν εξήγησα τη θέση μου, μου είπαν ότι δεν θα με πίεζαν. Προς έκπληξή μου, μου ζήτησαν όλοι συγνώμη για την κακομεταχείριση στην οποία με υπέβαλαν και για το ότι ξύρισαν το κεφάλι μου παρά τη θέλησή μου. Μου ζήτησαν όλοι να τους συγχωρήσω». Αργότερα η αδελφή της Σιμπονγκίλι εξέφρασε την πεποίθησή της ότι οι Μάρτυρες του Ιεχωβά έχουν την αληθινή θρησκεία και ζήτησε να κάνει Γραφική μελέτη.

Προσέξτε ένα άλλο παράδειγμα: Κάποιος Νοτιοαφρικανός ονόματι Μπέντζαμιν ήταν 29 ετών όταν έμαθε για τον ξαφνικό θάνατο του πατέρα του. Εκείνον τον καιρό, ο Μπέντζαμιν ήταν ο μόνος Μάρτυρας στην οικογένειά του. Στη διάρκεια της κηδείας, έπρεπε να περάσουν όλοι με τη σειρά μπροστά από τον τάφο και να ρίξουν μια χούφτα χώμα πάνω στο φέρετρο.d Μετά την ταφή, όλα τα μέλη της άμεσης οικογένειας ξύρισαν το κεφάλι τους. Επειδή ο Μπέντζαμιν δεν συμμετείχε σε αυτές τις τελετουργικές συνήθειες, οι γείτονες και τα μέλη της οικογένειας πρόβλεψαν ότι το πνεύμα του νεκρού πατέρα του θα τον τιμωρούσε.

«Έθεσα την εμπιστοσύνη μου στον Ιεχωβά, και έτσι δεν μου συνέβη τίποτα», λέει ο Μπέντζαμιν. Τα μέλη της οικογένειάς του παρατήρησαν πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα για αυτόν. Αργότερα, μερικοί από αυτούς άρχισαν να μελετούν την Αγία Γραφή με τους Μάρτυρες του Ιεχωβά και βαφτίστηκαν συμβολίζοντας την αφιέρωσή τους στον Θεό. Και ο Μπέντζαμιν; Άρχισε το ολοχρόνιο ευαγγελιστικό έργο. Τα τελευταία λίγα χρόνια, έχει το θαυμάσιο προνόμιο να υπηρετεί τις εκκλησίες των Μαρτύρων του Ιεχωβά ως περιοδεύων επίσκοπος.

[Υποσημείωση]