Ρασί—Ένας Διακεκριμένος Βιβλικός Σχολιαστής

ΠΟΙΟ ήταν ένα από τα πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν ποτέ στην εβραϊκή γλώσσα; Ήταν κάποιο σχολιολόγιο της Πεντατεύχου (των πέντε βιβλίων του Μωυσή). Εκδόθηκε στο Ρέτζιο Καλάμπρια της Ιταλίας το 1475. Ποιος ήταν ο συγγραφέας του; Κάποιος άντρας γνωστός ως Ρασί.

Γιατί να λάβει ένα σχολιολόγιο τέτοια ξεχωριστή διάκριση; Ο Έζρα Σερεσέβσκι, στο βιβλίο του Ρασί—Ο Άνθρωπος και ο Κόσμος Του (Rashi—The Man and His World), αναφέρει ότι το σχολιολόγιο του Ρασί «έγινε ένα βασικό εγχειρίδιο τόσο στα σπίτια όσο και στους οίκους μελέτης των Εβραίων. Κανένα άλλο έργο της Ιουδαϊκής λογοτεχνίας δεν έλαβε ποτέ τέτοια αναγνώριση . . . Υπάρχουν πάνω από 200 γνωστά υπερσχολιολόγια τα οποία πραγματεύονται άμεσα το σχολιολόγιο του Ρασί γύρω από την Πεντάτευχο».

Μήπως το σχολιολόγιο του Ρασί επηρέασε μόνο Εβραίους; Αν και πολλοί δεν το έχουν αντιληφθεί, το σχολιολόγιο του Ρασί γύρω από τις Εβραϊκές Γραφές άσκησε επίδραση στις Βιβλικές μεταφράσεις επί αιώνες. Αλλά ποιος ήταν ο Ρασί, και πώς έφτασε στο σημείο να ασκήσει τέτοια επίδραση;

Ποιος Ήταν ο Ρασί;

Ο Ρασί γεννήθηκε στο Τρουά της Γαλλίας, το έτος 1040.a Όταν ήταν νεαρός, φοίτησε σε Ιουδαϊκές θρησκευτικές ακαδημίες στη Βορμς και στο Μάιντς της Ρηνανίας. Εκεί σπούδασε υπό την επίβλεψη μερικών από τους πιο διακεκριμένους Εβραίους λογίους στην Ευρώπη. Σε ηλικία περίπου 25 ετών, οι προσωπικές του περιστάσεις τον ανάγκασαν να επιστρέψει στο Τρουά. Καθώς ήταν ήδη αναγνωρισμένος ως εξέχων λόγιος, ο Ρασί έγινε γρήγορα ο θρησκευτικός ηγέτης της τοπικής Ιουδαϊκής κοινότητας και ίδρυσε τη δική του θρησκευτική ακαδημία. Με τον καιρό, αυτό το νέο κέντρο Ιουδαϊκής μάθησης απέκτησε ακόμη πιο μεγάλη επιρροή από τα κέντρα των δασκάλων του Ρασί στη Γερμανία.

Εκείνη την εποχή, οι Εβραίοι στη Γαλλία απολάμβαναν σχετική ειρήνη και αρμονία με τους καθ’ ομολογία Χριστιανούς γείτονές τους, πράγμα που παρείχε στον Ρασί μεγαλύτερη ελευθερία όσον αφορά τις λόγιες επιδιώξεις του. Εντούτοις, δεν ήταν ένας απομονωμένος λόγιος. Παρά το κύρος του ως δασκάλου και επικεφαλής της ακαδημίας, ο Ρασί κέρδιζε τα προς το ζην ως οινοποιός. Αυτή η καλή γνώση κοινών επαγγελμάτων τον έφερε σε πιο στενή επαφή με τους μέσους Εβραίους και τον βοήθησε να καταλάβει τις περιστάσεις τους και να τους συναισθανθεί. Επίσης, το Τρουά ως τοποθεσία συνέβαλε στο να αποκτήσει ο Ρασί ενόραση για πολλά πράγματα. Καθώς βρισκόταν πάνω σε μεγάλες εμπορικές οδούς, το Τρουά ήταν ένα κοσμοπολίτικο κέντρο, πράγμα που έδωσε στον Ρασί τη δυνατότητα να εξοικειωθεί με τα έθιμα και τις συνήθειες διαφόρων εθνών.

Γιατί Χρειαζόταν ένα Σχολιολόγιο;

Οι Εβραίοι ήταν γνωστοί ως ο λαός του βιβλίου. Αλλά «το βιβλίο»—η Αγία Γραφή—ήταν γραμμένο στην εβραϊκή, και «ο λαός» μιλούσε τώρα την αραβική, τη γαλλική, τη γερμανική, την ισπανική, και ένα πλήθος άλλων γλωσσών. Αν και οι περισσότεροι Εβραίοι εξακολουθούσαν να διδάσκονται την εβραϊκή από την παιδική τους ηλικία, πολλούς Βιβλικούς όρους δεν τους καταλάβαιναν με σαφήνεια. Επιπλέον, επί αιώνες υπήρχε στους κόλπους του ραβινικού Ιουδαϊσμού ένα ισχυρό ρεύμα το οποίο απέτρεπε τους ανθρώπους από το να ερευνούν την κατά γράμμα σημασία του Βιβλικού κειμένου. Οι αλληγορίες και οι μύθοι γύρω από Βιβλικές λέξεις και εδάφια αφθονούσαν. Πολλά τέτοια σχόλια και ιστορίες ήταν καταγραμμένα σε πολύτομα συγγράμματα, τα οποία ονομάζονταν συλλογικά Μιδράς.b

Ο εγγονός του Ρασί, ο Ραββί Σαμουήλ μπεν Μέιρ (Ρασμπάμ), ήταν και αυτός Βιβλικός λόγιος. Στα σχόλιά του για το εδάφιο Γένεση 37:2 ανέφερε ότι «οι παλαιότεροι σχολιαστές [πριν από τον Ρασί] . . . είχαν την τάση να κάνουν κηρύγματα (ντερασότ), τα οποία και θεωρούσαν ως τον πιο σημαντικό σκοπό τους, [αλλά] δεν συνήθιζαν να εμβαθύνουν στην κατά γράμμα σημασία του Βιβλικού κειμένου». Σχολιάζοντας αυτή την τάση, ο Δρ Α. Κόεν (βασικός εκδότης του Σχολιολογίου Σοντσίνο των Βιβλίων της Αγίας Γραφής [Soncino Books of the Bible]) γράφει: «Είναι γεγονός πως οι Ραβίνοι είχαν θεσπίσει τον κανόνα ότι καμιά ερμηνεία δεν έπρεπε να γίνει δεκτή αν δεν συμφωνούσε με την πεσάτ, δηλαδή με τη σαφή σημασία του κειμένου· αλλά στην πράξη δεν έδιναν μεγάλη βαρύτητα σε αυτόν τον κανόνα». Μέσα σε ένα τέτοιο θρησκευτικό περιβάλλον, ο μέσος Εβραίος ένιωθε αβεβαιότητα όταν καταπιανόταν με το Βιβλικό κείμενο, καθώς και την ανάγκη για κάποιο επεξηγηματικό εργαλείο.

Ο Στόχος και οι Μέθοδοι του Ρασί

Ο Ρασί είχε στόχο της ζωής του να κάνει το κείμενο των Εβραϊκών Γραφών κατανοητό σε όλους τους Εβραίους. Για να το πετύχει αυτό, άρχισε να συλλέγει σημειώσεις με σχόλια γύρω από συγκεκριμένες λέξεις και εδάφια τα οποία πίστευε ότι θα δυσκόλευαν τον αναγνώστη. Οι σημειώσεις του Ρασί αναφέρονται στις ερμηνείες των δασκάλων του και απορρέουν από τη δική του εγκυκλοπαιδική γνώση γύρω από το σύνολο των ραβινικών συγγραμμάτων. Όσον αφορά τη γλωσσική έρευνα, ο Ρασί εξάντλησε όλες τις διαθέσιμες πηγές. Έδωσε προσοχή στον τρόπο με τον οποίο επηρέαζαν την κατανόηση του κειμένου τα σημεία στίξης και τονισμού των Μασοριτών. Για να διασαφηνίσει το νόημα μιας λέξης, το σχολιολόγιό του γύρω από την Πεντάτευχο αναφέρεται συχνά στην αραμαϊκή μετάφραση (Ταργκούμ του Ογκέλου). Ο Ρασί έδειξε προσαρμοστικότητα και ευφυΐα καθώς εξέταζε διάφορες εκδοχές για την ερμηνεία των προθέσεων, των συνδέσμων, των εννοιών των ρημάτων, καθώς και άλλων πτυχών της γραμματικής και του συντακτικού, οι οποίες προηγουμένως δεν είχαν διερευνηθεί. Αυτά τα σχόλια είχαν πολύτιμη συμβολή στην κατανόηση του συντακτικού και της γραμματικής της εβραϊκής γλώσσας.

Σε αντίθεση με την επικρατούσα τάση του ραβινικού Ιουδαϊσμού, ο Ρασί επιζητούσε πάντα να τονίσει την απλή, κατά γράμμα σημασία του κειμένου. Αλλά δεν μπορούσε να αγνοήσει την τεράστια μιδρασική λογοτεχνία, την οποία κατείχαν τόσο καλά οι Εβραίοι. Ένα εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του σχολιολογίου του Ρασί είναι οι συσχετισμοί που κάνει με εκείνα ακριβώς τα μιδρασικά συγγράμματα τα οποία πολλές φορές συσκότιζαν την κατά γράμμα σημασία του Βιβλικού κειμένου.

Στο σχόλιό του για το εδάφιο Γένεση 3:8, ο Ρασί εξηγεί: «Υπάρχουν πολλά αγκαδικάc μιδρασίμ τα οποία οι Σοφοί μας έχουν ήδη ταξινομήσει κατάλληλα στο Μπερεσίτ Ραμπά και σε άλλες μιδρασικές ανθολογίες. Εντούτοις, εγώ ενδιαφέρομαι αποκλειστικά για το άμεσο νόημα (πεσάτ) του εδαφίου καθώς και για τα αγκαδότ εκείνα τα οποία εξηγούν τη Γραφική αφήγηση στα πλαίσια των συμφραζομένων της». Με το να επιλέξει και να επεξεργαστεί μόνο τα μιδρασίμ που κατά την άποψή του βοηθούσαν στη διασαφήνιση του νοήματος ή των συμφραζομένων κάποιου εδαφίου, ο Ρασί αφαίρεσε, ή απέκλεισε, τα μιδρασίμ που δημιουργούσαν αντιφάσεις και σύγχυση. Ως αποτέλεσμα αυτής της επεξεργασίας, οι μελλοντικές γενιές των Εβραίων ήταν ως επί το πλείστον εξοικειωμένες με τις επιλογές του Ρασί από το Μιδράς.

Ο Ρασί, ενώ ήταν γενναιόδωρος στην απόδοση τιμής στους δασκάλους του, δεν δίσταζε να διαφωνήσει όταν πίστευε ότι οι εξηγήσεις τους έρχονταν σε αντίφαση με την ξεκάθαρη λογική σκέψη όσον αφορά κάποιο κείμενο. Όταν δεν καταλάβαινε μια περικοπή ή πίστευε ότι στο παρελθόν την είχε εξηγήσει λανθασμένα, ήταν πρόθυμος να το παραδεχτεί, αναφέροντας μάλιστα και περιπτώσεις κατά τις οποίες οι σπουδαστές του τον βοήθησαν να διορθώσει την κατανόησή του.

Επηρεασμένος από την Εποχή Του

Ο Ρασί συμβάδιζε πλήρως με την εποχή του. Κάποιος συγγραφέας το συνόψισε ως εξής: «Η μεγάλη συμβολή [του Ρασί] στην Ιουδαϊκή ζωή συνίστατο στο ότι ερμήνευσε εκ νέου όλες τις συναφείς περικοπές στην καθομιλουμένη εκείνης της εποχής, σε μια τόσο σαφή και κατανοητή γλώσσα, με τόση θέρμη και ανθρωπιά, με τέτοια σπάνια δεξιοτεχνία και λογιότητα, ώστε τα σχολιολόγιά του έγιναν αξιοσέβαστα σαν ιερά βιβλία και αγαπητά σαν λογοτεχνικά κείμενα. Ο Ρασί έγραψε στην εβραϊκή με την ευχέρεια που θα έγραφε στη γαλλική, με οξύνοια και χάρη. Όποτε δεν έβρισκε την ακριβή εβραϊκή λέξη, χρησιμοποιούσε μια γαλλική λέξη μεταγραμματισμένη στην εβραϊκή». Αυτοί οι μεταγραμματισμένοι γαλλικοί όροι—ο Ρασί χρησιμοποίησε πάνω από 3.500—αποτελούν πολύτιμη πηγή για τους σπουδαστές της αρχαίας γαλλικής φιλολογίας και προφοράς.

Μολονότι η ζωή του Ρασί άρχισε σε ατμόσφαιρα σχετικής ηρεμίας, στα μεταγενέστερα χρόνια του παρέστη μάρτυρας της αυξανόμενης έντασης μεταξύ των Εβραίων και των καθ’ ομολογία Χριστιανών. Το 1096, η Πρώτη Σταυροφορία έφερε την ερήμωση στις Ιουδαϊκές κοινότητες της Ρηνανίας, όπου είχε σπουδάσει ο Ρασί. Χιλιάδες Εβραίοι σφαγιάστηκαν. Φαίνεται ότι τα νέα για αυτές τις σφαγές επηρέασαν την υγεία του Ρασί (η οποία σταδιακά χειροτέρευε μέχρι το θάνατό του το 1105). Από τότε και έπειτα, υπήρξε μια αξιοσημείωτη αλλαγή στα Γραφικά σχολιολόγιά του. Ένα ξεχωριστό παράδειγμα είναι το 53ο κεφάλαιο του Ησαΐα, το οποίο μιλάει για έναν υπηρέτη του Ιεχωβά που υποφέρει. Παλαιότερα, ο Ρασί εφάρμοζε αυτά τα εδάφια στον Μεσσία, όπως κάνει και το Ταλμούδ. Αλλά φαίνεται ότι, έπειτα από τις Σταυροφορίες, πίστευε πως αυτά τα εδάφια εφαρμόζονταν στον εβραϊκό λαό, ο οποίος είχε υποστεί άδικα παθήματα. Αυτό αποδείχτηκε σημείο στροφής στην Ιουδαϊκή ερμηνεία εκείνων των εδαφίων.d Έτσι, η αντιχριστιανική συμπεριφορά του Χριστιανικού κόσμου απομάκρυνε πολλούς, περιλαμβανομένων και Εβραίων, από την αλήθεια σχετικά με τον Ιησού.—Ματθαίος 7:16-20· 2 Πέτρου 2:1, 2.

Πώς Επηρέασε τις Βιβλικές Μεταφράσεις;

Η επιρροή του Ρασί έγινε σύντομα αισθητή πέρα από τον Ιουδαϊσμό. Ο Γάλλος Φραγκισκανός Βιβλικός σχολιαστής Νικόλαος εκ Λύρας (1270-1349) αναφερόταν τόσο συχνά στις απόψεις του «Ραββί Σολομώντα [Ρασί]» ώστε του δόθηκε το παρωνύμιο «η Μαϊμού του Σολομώντα». Στη συνέχεια, πολλοί σχολιαστές και μεταφραστές επηρεάστηκαν από τον Νικόλαο εκ Λύρας, περιλαμβανομένων και των προδρόμων των μεταφραστών της αγγλικής Μετάφρασης Βασιλέως Ιακώβου καθώς και του μεταρρυθμιστή Μαρτίνου Λούθηρου, ο οποίος εισήγαγε ριζικές αλλαγές στον τομέα της μετάφρασης της Αγίας Γραφής στη Γερμανία. Ο Λούθηρος βασίστηκε τόσο πολύ στον Νικόλαο εκ Λύρας ώστε ένα δημοφιλές ποίημα έλεγε: «Αν ο “εκ Λύρας” δεν έπαιζε τη λύρα, ο Λούθηρος δεν θα είχε χορέψει».

Ο Ρασί ήταν βαθιά επηρεασμένος από τη ραβινική σκέψη η οποία δεν εναρμονίζεται με τη Χριστιανική αλήθεια. Ωστόσο, με τη βαθιά ενόραση που είχε γύρω από τους Βιβλικούς εβραϊκούς όρους, το συντακτικό και τη γραμματική, καθώς και με τη συνεχή προσπάθεια που κατέβαλλε προκειμένου να διακρίνει τη σαφή και κυριολεκτική σημασία του κειμένου, ο Ρασί παρέχει μια ουσιαστική πηγή σύγκρισης για τους Βιβλικούς ερευνητές και μεταφραστές.

[Υποσημειώσεις]

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 26]

Κείμενο: Per gentile concessione del Ministero dei Beni Culturali e Ambientali