Να Τιμάτε το Μεγάλο Όνομα του Ιεχωβά
«Θα δοξάζω το όνομά σου στον αιώνα».—ΨΑΛΜ. 86:12.
1, 2. Σε αντίθεση με τις εκκλησίες του Χριστιανικού κόσμου, πώς θεωρούν οι Μάρτυρες του Ιεχωβά το όνομα του Θεού;
ΣΤΗΝ πλειονότητά τους, οι εκκλησίες του Χριστιανικού κόσμου έχουν αποστασιοποιηθεί από το όνομα του Θεού. Λόγου χάρη, η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση (Revised Standard Version) δηλώνει στον πρόλογό της: «Η χρήση οποιουδήποτε κύριου ονόματος για τον έναν και μοναδικό Θεό . . . είναι εντελώς ακατάλληλη για την παγκόσμια πίστη της Χριστιανικής Εκκλησίας».
2 Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, από την άλλη πλευρά, είναι περήφανοι που φέρουν το όνομα του Θεού και το δοξάζουν. (Διαβάστε Ψαλμός 86:12· Ησαΐας 43:10) Επιπλέον, θεωρούμε προνόμιο το να κατανοούμε τη σημασία αυτού του ονόματος και το παγκόσμιο ζήτημα που αφορά τον αγιασμό του. (Ματθ. 6:9) Είναι όμως ένα προνόμιο που δεν πρέπει να παίρνουμε ποτέ ως δεδομένο. Γι’ αυτό, ας εξετάσουμε τρεις σημαντικές ερωτήσεις: Τι σημαίνει το να γνωρίζουμε το όνομα του Θεού; Πώς έχει ενεργήσει ο Ιεχωβά σε αρμονία με το μεγάλο του όνομα, κάνοντάς το έτσι ακόμη πιο ένδοξο; Και πώς μπορούμε να περπατάμε σύμφωνα με το όνομα του Ιεχωβά;
ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΤΟ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
3. Τι σημαίνει το να γνωρίζουμε το όνομα του Θεού;
3 Η γνώση του ονόματος του Θεού περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από το να ξέρουμε απλώς τη λέξη «Ιεχωβά». Περιλαμβάνει το να γνωρίζουμε την υπόληψή του, καθώς και τις ιδιότητες, το σκοπό και τις ενέργειές του όπως αποκαλύπτονται στην Αγία Γραφή, λόγου χάρη την πολιτεία του με τους υπηρέτες του. Βέβαια, ο Ιεχωβά χορηγεί αυτή την ενόραση προοδευτικά, σύμφωνα με την επεξεργασία του σκοπού του. (Παρ. 4:18) Αποκάλυψε το όνομά του στο πρώτο ανθρώπινο ζευγάρι, γι’ αυτό και το χρησιμοποίησε η Εύα όταν γέννησε τον Κάιν. (Γέν. 4:1) Οι πιστοί πατριάρχες Νώε, Αβραάμ, Ισαάκ και Ιακώβ γνώριζαν το όνομα του Θεού. Επιπλέον, η κατανόησή τους για αυτό αυξανόταν καθώς ο Ιεχωβά τούς ευλογούσε, τους φρόντιζε και τους αποκάλυπτε πτυχές του σκοπού του. Ο Μωυσής έλαβε ιδιαίτερη ενόραση στο όνομα του Θεού.
4. Γιατί ρώτησε ο Μωυσής τον Θεό για το όνομά του, και γιατί ήταν κατανοητές οι ανησυχίες του;
4 Διαβάστε Έξοδος 3:10-15. Όταν ο Μωυσής ήταν 80 ετών, ο Θεός τού έδωσε μια βαρυσήμαντη εντολή: «Θα βγάλεις το λαό μου, τους γιους του Ισραήλ, από την Αίγυπτο». Ο Μωυσής αποκρίθηκε με σεβασμό θέτοντας μια ερώτηση, η οποία είχε καίρια σημασία. Στην ουσία, ρώτησε: “Ποιο είναι το όνομά σου;” Δεδομένου ότι το όνομα του Θεού ήταν γνωστό από παλιά, τι σήμαινε αυτή η ερώτηση; Προφανώς, ο Μωυσής ήθελε να μάθει περισσότερα για το πρόσωπο που έφερε αυτό το όνομα—πληροφορίες που θα έπειθαν το λαό του Θεού ότι όντως θα τους απελευθέρωνε. Η ανησυχία του ήταν βάσιμη, διότι οι Ισραηλίτες βρίσκονταν υπό δουλεία αρκετό καιρό. Πιθανότατα θα αναρωτιούνταν αν ο Θεός των προπατόρων τους μπορούσε να τους απελευθερώσει. Μερικοί είχαν μάλιστα υιοθετήσει τη λατρεία των θεών της Αιγύπτου!—Ιεζ. 20:7, 8.
5. Πώς η απάντηση που έδωσε ο Ιεχωβά στον Μωυσή έριξε περαιτέρω φως στη σημασία του ονόματός του;
5 Πώς απάντησε ο Ιεχωβά στην ερώτηση του Μωυσή; Εν μέρει, είπε: «Αυτό θα πεις στους γιους του Ισραήλ: “Ο ΘΑ ΑΠΟΔΕΙΧΤΩ με έστειλε σε εσάς”».a Κατόπιν πρόσθεσε: «Ο Ιεχωβά, ο Θεός των προπατόρων σας . . . με έστειλε σε εσάς». Ο Θεός αποκάλυψε πως επρόκειτο να γίνει ό,τι επιλέξει ο ίδιος να γίνει προκειμένου να εκπληρώσει το σκοπό του, πως θα αποδεικνυόταν πάντα συνεπής στο λόγο του. Ως εκ τούτου, στο εδάφιο 15 διαβάζουμε ότι ο ίδιος δήλωσε: «Αυτό είναι το όνομά μου στον αιώνα, αυτό και το ενθύμημά μου επί γενεές γενεών». Πόσο πρέπει να ενίσχυσε αυτή η αποκάλυψη την πίστη του Μωυσή και να τον γέμισε δέος!
Ο ΙΕΧΩΒΑ ΕΝΗΡΓΗΣΕ ΣΕ ΑΡΜΟΝΙΑ ΜΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ
6, 7. Πώς ενήργησε ο Ιεχωβά σε πλήρη αρμονία με το μεγάλο του όνομα;
6 Λίγο καιρό αφότου ανέθεσε στον Μωυσή την αποστολή του, ο Ιεχωβά ενήργησε σε πλήρη αρμονία με το όνομά του όταν “αποδείχτηκε” Απελευθερωτής του Ισραήλ. Ταπείνωσε την Αίγυπτο με δέκα συντριπτικές πληγές, εκθέτοντας παράλληλα την ανικανότητα των αιγυπτιακών θεών—περιλαμβανομένου και του Φαραώ. (Έξοδ. 12:12) Στη συνέχεια, άνοιξε την Ερυθρά Θάλασσα, πέρασε τον Ισραήλ μέσα από αυτήν και καταπόντισε τον Φαραώ με τη στρατιωτική του δύναμη. (Ψαλμ. 136:13-15) Στη «μεγάλη και φοβερή έρημο», αποδείχτηκε Διατηρητής της ζωής προμηθεύοντας τροφή και νερό στο λαό του, που πιθανώς αριθμούσε δύο με τρία εκατομμύρια ή και περισσότερο! Έκανε μάλιστα τα ενδύματα και τα σανδάλια τους να μη φθαρούν. (Δευτ. 1:19· 29:5) Ναι, τίποτα δεν μπορεί να εμποδίσει τον Ιεχωβά να αποδειχτεί συνεπής στο απαράμιλλο όνομά του. Μεταγενέστερα είπε στον Ησαΐα: «Εγώ—εγώ είμαι ο Ιεχωβά, και εκτός από εμένα δεν υπάρχει σωτήρας».—Ησ. 43:11.
7 Ο διάδοχος του Μωυσή, ο Ιησούς του Ναυή, παρέστη και αυτός μάρτυρας των φοβερών πράξεων του Ιεχωβά στην Αίγυπτο και στην έρημο. Γι’ αυτό, προς το τέλος της ζωής του ήταν σε θέση να πει στους συμπατριώτες του με ακράδαντη πεποίθηση: «Ξέρετε καλά με όλη σας την καρδιά και με όλη σας την ψυχή πως ούτε ένας λόγος δεν απέτυχε από όλους τους καλούς λόγους που σας είπε ο Ιεχωβά ο Θεός σας. Όλοι βγήκαν αληθινοί για εσάς. Ούτε ένας λόγος από αυτούς δεν απέτυχε». (Ιησ. Ναυή 23:14) Ναι, ο Ιεχωβά εκπλήρωσε περίτρανα το λόγο του—“απέδειξε” ποιος είναι.
8. Πώς ενεργεί ο Ιεχωβά σε αρμονία με το όνομά του στην εποχή μας;
8 Παρόμοια και σήμερα, ο Ιεχωβά “αποδεικνύει” ποιος είναι. Μέσω του Γιου του προείπε ότι, στη διάρκεια των τελευταίων ημερών, το άγγελμα της Βασιλείας επρόκειτο να κηρυχτεί «σε όλη την κατοικημένη γη». (Ματθ. 24:14) Ποιος άλλος εκτός από τον Παντοδύναμο Θεό θα μπορούσε να προείπει ένα τέτοιο έργο, να εξασφαλίσει την υλοποίησή του και να χρησιμοποιήσει πολλούς “αγράμματους και συνηθισμένους” ανθρώπους για να το επιτελέσουν; (Πράξ. 4:13) Όταν λοιπόν συμμετέχουμε σε αυτό, στην πραγματικότητα συμμετέχουμε στην εκπλήρωση της Γραφικής προφητείας. Τιμούμε τον Πατέρα μας και δείχνουμε ότι όντως το εννοούμε όταν προσευχόμαστε: «Ας αγιαστεί το όνομά σου. Ας έρθει η βασιλεία σου. Ας γίνει το θέλημά σου, όπως στον ουρανό, έτσι και πάνω στη γη».—Ματθ. 6:9, 10.
ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΜΕΓΑΛΟ
9, 10. Πώς συνέχισε ο Ιεχωβά να φωτίζει τη σημασία του ονόματός του μέσω της πολιτείας του με τον Ισραήλ, και με ποια αποτελέσματα;
9 Λίγο μετά την Έξοδο των Ισραηλιτών, ο Ιεχωβά έγινε κάτι καινούριο για το λαό του. Μέσω της διαθήκης του Νόμου, έγινε ο «συζυγικός ιδιοκτήτης» τους, αναλαμβάνοντας πρόθυμα όλες τις συνακόλουθες ευθύνες. (Ιερ. 3:14) Οι δε Ισραηλίτες έγιναν η συμβολική σύζυγός του, λαός για το όνομά του. (Ησ. 54:5, 6) Καθώς θα υποτάσσονταν πρόθυμα σε αυτόν και θα τηρούσαν τις εντολές του, εκείνος θα αποδεικνυόταν ο τέλειος “Σύζυγος”. Θα τους ευλογούσε, θα τους φύλαγε και θα τους παρείχε ειρήνη. (Αριθ. 6:22-27) Ως αποτέλεσμα, το μεγάλο όνομα του Ιεχωβά θα δοξαζόταν ανάμεσα στα έθνη. (Διαβάστε Δευτερονόμιο 4:5-8· Ψαλμός 86:7-10) Πράγματι, σε όλη την ιστορία του Ισραήλ, πολλοί αλλοεθνείς ελκύστηκαν στην αληθινή λατρεία. Ήταν σαν να είπαν τα λόγια που απηύθυνε η Μωαβίτισσα Ρουθ στη Ναομί: «Ο λαός σου θα είναι λαός μου, και ο Θεός σου, Θεός μου».—Ρουθ 1:16.
10 Επί 1.500 περίπου χρόνια, η πολιτεία του Ιεχωβά με τον Ισραήλ αποκάλυψε πολλές καινούριες πτυχές της προσωπικότητάς του. Παρά την αχαλίνωτη πορεία του έθνους, επανειλημμένα ο Ιεχωβά αποδεικνυόταν «Θεός ελεήμων» και «μακρόθυμος». Ήταν Θεός απαράμιλλης υπομονής και μακροθυμίας. (Έξοδ. 34:5-7) Εντούτοις, η υπομονή του είχε τα όριά της, όρια που παραβιάστηκαν όταν το Ιουδαϊκό έθνος απέρριψε και θανάτωσε τον Γιο του. (Ματθ. 23:37, 38) Οι σαρκικοί απόγονοι του Ισραήλ έπαψαν να είναι λαός για το όνομα του Θεού. Ως επί το πλείστον, έγιναν πνευματικά νεκροί, σαν ξεραμένο δέντρο. (Λουκ. 23:31) Πώς επηρέασε αυτό τη στάση τους απέναντι στο θεϊκό όνομα;
11. Πώς εξοστρακίστηκε το όνομα του Θεού από το Ιουδαϊκό έθνος;
11 Η ιστορία δείχνει ότι, με τον καιρό, οι Ιουδαίοι ανέπτυξαν δεισιδαιμονική στάση απέναντι στο όνομα του Θεού, θεωρώντας ότι δεν έπρεπε να το προφέρουν. (Έξοδ. 20:7) Σταδιακά, το όνομα του Θεού εξοστρακίστηκε από τον Ιουδαϊσμό. Αναμφίβολα, αυτή η ατιμωτική μεταχείριση του ονόματός του τον λύπησε. (Ψαλμ. 78:40, 41) Ωστόσο, είναι σαφές ότι ο Θεός, «του οποίου το όνομα είναι Ζηλότυπος», δεν θα άφηνε για πάντα το όνομά του συνδεδεμένο με έναν λαό που τον είχε απαρνηθεί και τον οποίο είχε απαρνηθεί και ο ίδιος. (Έξοδ. 34:14) Αυτό το γεγονός πρέπει να εντυπώνει μέσα μας πόσο σημαντικό είναι να μεταχειριζόμαστε το όνομα του Δημιουργού μας με μεγάλο σεβασμό.
ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΛΑΟΣ ΠΟΥ ΚΑΛΕΙΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
12. Πώς έφερε ο Ιεχωβά σε ύπαρξη τον προειπωμένο λαό για το όνομά του;
12 Μέσω του Ιερεμία, ο Ιεχωβά αποκάλυψε το σκοπό του να θεσπίσει «μια νέα διαθήκη» με ένα νέο έθνος, τον πνευματικό Ισραήλ. Όλα τα μέλη του, «από τον μικρότερό τους ως και τον μεγαλύτερό τους», θα “γνώριζαν τον Ιεχωβά”, όπως προείπε ο Ιερεμίας. (Ιερ. 31:31, 33, 34) Αυτή η προφητεία άρχισε να εκπληρώνεται την Πεντηκοστή του 33 Κ.Χ., όταν ο Θεός θέσπισε τη νέα διαθήκη. Το νέο έθνος, ο «Ισραήλ του Θεού», που περιλάμβανε Ιουδαίους και μη, έγινε “λαός για το όνομα του Θεού”, ή αλλιώς «άτομα που καλούνται με το όνομά μου», όπως είπε ο Ιεχωβά.—Γαλ. 6:16· διαβάστε Πράξεις 15:14-17· Ματθ. 21:43.
13. (α) Χρησιμοποιούσαν το όνομα του Θεού οι πρώτοι Χριστιανοί; Εξηγήστε. (β) Πώς βλέπετε το προνόμιο που έχετε να χρησιμοποιείτε το όνομα του Ιεχωβά στη διακονία σας;
13 Ως «άτομα που καλούνται με το όνομα» του Θεού, τα μέλη εκείνου του πνευματικού έθνους χρησιμοποιούσαν το θεϊκό όνομα, όπως για παράδειγμα όταν παρέθεταν από τις Εβραϊκές Γραφές.b Ως εκ τούτου, όταν ο απόστολος Πέτρος απευθύνθηκε σε ένα πολυεθνικό ακροατήριο Ιουδαίων και προσηλύτων την Πεντηκοστή του 33 Κ.Χ., χρησιμοποίησε το όνομα του Θεού αρκετές φορές. (Πράξ. 2:14, 20, 21, 25, 34) Οι πρώτοι Χριστιανοί τιμούσαν τον Ιεχωβά, γι’ αυτό και εκείνος ευλογούσε τις προσπάθειές τους στο έργο κηρύγματος. Παρόμοια και σήμερα, ο Ιεχωβά ευλογεί τη διακονία μας όταν εμείς διακηρύττουμε με περηφάνια το όνομά του και το δείχνουμε στα ενδιαφερόμενα άτομα, αν είναι δυνατόν μέσα από τη Γραφή τους. Με αυτόν τον τρόπο, τους συστήνουμε στον αληθινό Θεό. Τι μεγάλο προνόμιο—και για εκείνους και για εμάς! Σε μερικές περιπτώσεις, αυτό μπορεί να σημάνει την έναρξη μιας θαυμάσιας σχέσης με τον Ιεχωβά που θα γίνεται όλο και πιο δυνατή και θα διαρκέσει για πάντα.
14, 15. Παρά την εξάπλωση της αποστασίας, τι έχει κάνει ο Ιεχωβά για το μνημειώδες όνομά του;
14 Αργότερα, η αποστασία άρχισε να μολύνει την πρώτη Χριστιανική εκκλησία, ιδίως μετά το θάνατο των αποστόλων. (2 Θεσ. 2:3-7) Οι ψευδοδιδάσκαλοι υιοθέτησαν μάλιστα την Ιουδαϊκή παράδοση που απαγόρευε τη χρήση του ονόματος του Θεού. Θα επέτρεπε όμως ο Ιεχωβά να αφανιστεί το μνημειώδες όνομά του; Όχι βέβαια! Είναι αλήθεια ότι η ακριβής προφορά του δεν μπορεί να εξακριβωθεί, αλλά το όνομα έχει επιβιώσει. Στο διάβα του χρόνου, έχει εμφανιστεί σε μεταφράσεις της Γραφής και σε συγγράμματα Βιβλικών λογίων. Για παράδειγμα, το 1757 ο Τσαρλς Πίτερς έγραψε ότι το όνομα «Ιεχωβά», σε αντιδιαστολή με τους πολλούς τίτλους του Θεού, «φαίνεται πως εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο την υπόστασή Του». Σε ένα βιβλίο του 1797 με θέμα τη λατρεία του Θεού, ο Χόπτον Χέινς έλεγε στην αρχή του 7ου κεφαλαίου: «ΙΕΧΩΒΑ το κύριο όνομα του ΘΕΟΥ μεταξύ των Ιουδαίων· ο μόνος τον οποίο λάτρευαν· όπως άλλωστε και ο Χριστός και οι Απόστολοί του». Ο Χένρι Γκρου (1781-1862), όχι μόνο χρησιμοποιούσε το όνομα του Θεού, αλλά αναγνώριζε επίσης ότι είχε ονειδιστεί και ότι έπρεπε να αγιαστεί. Παρόμοια, ο Τζορτζ Στορς (1796-1879), συνεργάτης του Κάρολου Τ. Ρώσσελ, χρησιμοποιούσε το όνομα του Θεού, όπως και ο ίδιος ο Ρώσσελ.
15 Το έτος 1931 ήταν ιδιαίτερα αξιοσημείωτο, διότι εκείνο το έτος οι Διεθνείς Σπουδαστές της Γραφής, όπως ήταν τότε γνωστός ο λαός του Θεού, υιοθέτησαν το Γραφικό όνομα Μάρτυρες του Ιεχωβά. (Ησ. 43:10-12) Με αυτόν τον τρόπο ανακοίνωσαν στον κόσμο ότι ένιωθαν περήφανοι που ήταν υπηρέτες του μόνου αληθινού Θεού, “λαός για το όνομά του”, το οποίο και αινούσαν. (Πράξ. 15:14) Αυτές οι εξελίξεις μάς θυμίζουν τα λόγια του Ιεχωβά στο εδάφιο Μαλαχίας 1:11: «Από την ανατολή του ήλιου μέχρι και τη δύση του το όνομά μου θα είναι μεγάλο ανάμεσα στα έθνη».
ΝΑ ΠΕΡΠΑΤΑΤΕ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΙΕΧΩΒΑ
16. Γιατί πρέπει να θεωρούμε τιμή το να περπατάμε σύμφωνα με το όνομα του Ιεχωβά;
16 Ο προφήτης Μιχαίας έγραψε: «Όλοι μεν οι λαοί θα περπατούν ο καθένας σύμφωνα με το όνομα του θεού του· εμείς, όμως, θα περπατάμε σύμφωνα με το όνομα του Ιεχωβά του Θεού μας στον αιώνα, και μάλιστα για πάντα». (Μιχ. 4:5) Το γεγονός ότι ο Ιεχωβά επέτρεψε στους Σπουδαστές της Γραφής να υιοθετήσουν το όνομά του δεν ήταν απλώς μια μεγάλη τιμή. Ήταν και μια διαβεβαίωση της επιδοκιμασίας του. (Διαβάστε Μαλαχίας 3:16-18) Τι θα λεχθεί, όμως, για εσάς προσωπικά; Καταβάλλετε κάθε προσπάθεια για να “περπατάτε σύμφωνα με το όνομα του Ιεχωβά”; Κατανοείτε τι περιλαμβάνει αυτό;
17. Τι περιλαμβάνει το να περπατάμε σύμφωνα με το όνομα του Θεού;
17 Το να περπατάμε σύμφωνα με το όνομα του Θεού περιλαμβάνει τουλάχιστον τρία πράγματα. Πρώτον, πρέπει να το διακηρύττουμε σε άλλους, αναγνωρίζοντας ότι μόνο όσοι “επικαλεστούν το όνομα του Ιεχωβά θα σωθούν”. (Ρωμ. 10:13) Δεύτερον, χρειάζεται να αντανακλούμε τις ιδιότητες του Ιεχωβά, ιδίως την αγάπη του. Και τρίτον, περπατάμε σύμφωνα με το όνομα του Θεού όταν υποτασσόμαστε με χαρά στους δίκαιους κανόνες του, για να μη φέρουμε όνειδος στο άγιο όνομα του Πατέρα μας. (1 Ιωάν. 4:8· 5:3) Είστε εσείς αποφασισμένοι να “περπατάτε σύμφωνα με το όνομα του Ιεχωβά του Θεού μας στον αιώνα”;
18. Γιατί μπορούν να αποβλέπουν στο μέλλον με πεποίθηση όλοι όσοι τιμούν το μεγάλο όνομα του Ιεχωβά;
18 Σε λίγο, όλοι όσοι αγνοούν ή αψηφούν τον Ιεχωβά θα αναγκαστούν να τον αναγνωρίσουν. (Ιεζ. 38:23) Μεταξύ αυτών θα είναι και άτομα σαν τον Φαραώ, ο οποίος είπε: «Ποιος είναι ο Ιεχωβά ώστε να υπακούσω στη φωνή του;» Πόσο γρήγορα πήρε την απάντησή του! (Έξοδ. 5:1, 2· 9:16· 12:29) Εμείς όμως έχουμε γνωρίσει πρόθυμα τον Ιεχωβά. Νιώθουμε περήφανοι που φέρουμε το όνομά του και που είμαστε ένας υπάκουος λαός για το όνομά του. Γι’ αυτό, αποβλέπουμε στο μέλλον έχοντας πεποίθηση στην υπόσχεση του εδαφίου Ψαλμός 9:10: «Όσοι γνωρίζουν το όνομά σου θα εμπιστεύονται σε εσένα, διότι δεν πρόκειται να εγκαταλείψεις όσους σε αναζητούν, Ιεχωβά».
a Το όνομα του Θεού είναι ένας τύπος ενός εβραϊκού ρήματος το οποίο σημαίνει «γίνομαι». Επομένως, το όνομα «Ιεχωβά» σημαίνει «Αυτός Κάνει να Γίνεται».—Γέν. 2:4. (Βλέπε Η Αγία Γραφή—Μετάφραση Νέου Κόσμου, Παράρτημα 1.)
b Το εβραϊκό κείμενο που χρησιμοποιούσαν οι πρώτοι Χριστιανοί περιείχε το Τετραγράμματο. Αποδείξεις δείχνουν ότι το ίδιο ίσχυε και για τα παλαιότερα αντίγραφα της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα, μιας μετάφρασης των Εβραϊκών Γραφών στην ελληνική.