«Πες μας: Πότε θα Γίνουν Αυτά;»
«Ποιο θα είναι το σημείο της παρουσίας σου και της τελικής περιόδου του συστήματος πραγμάτων;»—ΜΑΤΘ. 24:3.
1. Όπως οι απόστολοι, τι επιθυμούμε πολύ να μάθουμε;
Η ΔΙΑΚΟΝΙΑ του Ιησού στη γη πλησίαζε στο τέλος της, και οι μαθητές του επιθυμούσαν πολύ να μάθουν τι τους επιφύλασσε το μέλλον. Γι’ αυτό, λίγες μόνο ημέρες πριν από το θάνατό του, τέσσερις από τους αποστόλους του τον ρώτησαν: «Πότε θα γίνουν αυτά, και ποιο θα είναι το σημείο της παρουσίας σου και της τελικής περιόδου του συστήματος πραγμάτων;» (Ματθ. 24:3· Μάρκ. 13:3) Ο Ιησούς απάντησε μέσω μιας εκτεταμένης προφητείας, η οποία είναι καταγραμμένη στα κεφάλαια 24 και 25 του Ματθαίου. Σε εκείνη την προφητεία, προείπε πολλά αξιοσημείωτα γεγονότα. Τα λόγια του έχουν μεγάλη σημασία για εμάς επειδή και εμείς έχουμε τη διακαή επιθυμία να μάθουμε τι επιφυλάσσει το μέλλον.
2. (α) Στο διάβα των ετών, σχετικά με τι επιδιώξαμε να αποκτήσουμε σαφέστερη κατανόηση; (β) Ποια τρία ερωτήματα θα εξετάσουμε;
2 Στο διάβα των ετών, οι υπηρέτες του Ιεχωβά έχουν μελετήσει με προσευχή την προφητεία του Ιησού για τις τελευταίες ημέρες. Επιδίωξαν να αποκτήσουν σαφέστερη κατανόηση σχετικά με τον καιρό εκπλήρωσης των λόγων του Ιησού. Για να δείξουμε πώς έχει διασαφηνιστεί η κατανόησή μας, ας εξετάσουμε τρία ερωτήματα που εστιάζουν στο «πότε». Πότε αρχίζει η «μεγάλη θλίψη»; Πότε κρίνει ο Ιησούς «τα πρόβατα» και «τα κατσίκια»; Πότε “έρχεται”, ή αλλιώς φτάνει, ο Ιησούς;—Ματθ. 24:21· 25:31-33.
ΠΟΤΕ ΑΡΧΙΖΕΙ Η ΜΕΓΑΛΗ ΘΛΙΨΗ;
3. Στο παρελθόν, ποια ήταν η κατανόησή μας σχετικά με τον καιρό κατά τον οποίο θα λάβαινε χώρα η μεγάλη θλίψη;
3 Επί σειρά ετών, πιστεύαμε ότι η μεγάλη θλίψη άρχισε το 1914 με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ότι “εκείνες οι ημέρες συντομεύτηκαν” από τον Ιεχωβά το 1918 όταν τερματίστηκε ο πόλεμος ώστε να δοθεί στο υπόλοιπο η ευκαιρία να κηρύξει τα καλά νέα σε όλα τα έθνη. (Ματθ. 24:21, 22) Μετά την ολοκλήρωση εκείνου του έργου κηρύγματος, η αυτοκρατορία του Σατανά θα καταστρεφόταν. Επομένως, θεωρούσαμε ότι η μεγάλη θλίψη είχε τρεις φάσεις: Θα υπήρχε μια αρχή (1914-1918), θα ακολουθούσε μια διακοπή (από το 1918 και έπειτα), και η θλίψη θα ολοκληρωνόταν με τον Αρμαγεδδώνα.
4. Ποια βαθύτερη κατανόηση οδήγησε σε διασαφηνίσεις σχετικά με την προφητεία του Ιησού για τις τελευταίες ημέρες;
4 Εντούτοις, έπειτα από περαιτέρω εξέταση της προφητείας του Ιησού, αντιληφθήκαμε ότι ένα τμήμα αυτής της προφητείας για τις τελευταίες ημέρες έχει δύο εκπληρώσεις. (Ματθ. 24:4-22) Μια αρχική εκπλήρωση έλαβε χώρα στην Ιουδαία τον πρώτο αιώνα Κ.Χ., ενώ θα υπήρχε και μια παγκόσμια εκπλήρωση στις ημέρες μας. Αυτή η βαθύτερη κατανόηση οδήγησε σε αρκετές διασαφηνίσεις.a
5. (α) Ποια δύσκολη περίοδος άρχισε το 1914; (β) Με ποια χρονική περίοδο του πρώτου αιώνα Κ.Χ. αντιστοιχεί αυτή η περίοδος βασανιστικών πόνων;
5 Διακρίναμε επίσης ότι το πρώτο στάδιο της μεγάλης θλίψης δεν άρχισε το 1914. Γιατί; Επειδή οι προφητείες της Γραφής αποκαλύπτουν ότι η μεγάλη θλίψη θα ξεκινήσει, όχι με πόλεμο ανάμεσα σε έθνη, αλλά με επίθεση ενάντια στην ψεύτικη θρησκεία. Συνεπώς, τα γεγονότα που άρχισαν το 1914 αποτέλεσαν, όχι την αρχή της μεγάλης θλίψης, αλλά την «αρχή βασανιστικών πόνων». (Ματθ. 24:8) Αυτοί οι “βασανιστικοί πόνοι” αντιστοιχούν με όσα έλαβαν χώρα στην Ιερουσαλήμ και στην Ιουδαία από το 33 Κ.Χ. ως το 66 Κ.Χ.
6. Τι θα σηματοδοτήσει την αρχή της μεγάλης θλίψης;
6 Τι θα σηματοδοτήσει την έναρξη της μεγάλης θλίψης; Ο Ιησούς προείπε: «Όταν . . . δείτε το αηδιαστικό πράγμα που προκαλεί ερήμωση, όπως ειπώθηκε μέσω του Δανιήλ του προφήτη, να στέκεται σε άγιο τόπο (ο αναγνώστης ας ασκεί διάκριση), τότε εκείνοι που είναι στην Ιουδαία ας αρχίσουν να φεύγουν στα βουνά». (Ματθ. 24:15, 16) Στην πρώτη εκπλήρωση, «το αηδιαστικό πράγμα», ο ρωμαϊκός στρατός, “στάθηκε σε άγιο τόπο” το 66 Κ.Χ. όταν επιτέθηκε στην Ιερουσαλήμ και στο ναό της (έναν τόπο άγιο για τους Ιουδαίους). Στη μεγαλύτερη εκπλήρωση, το σύγχρονο «αηδιαστικό πράγμα», τα Ηνωμένα Έθνη, θα “σταθεί” όταν επιτεθεί στο Χριστιανικό κόσμο (ο οποίος είναι άγιος για τους κατ’ όνομα Χριστιανούς) και στην υπόλοιπη Βαβυλώνα τη Μεγάλη. Η ίδια επίθεση περιγράφεται στα εδάφια Αποκάλυψη 17:16-18. Αυτό το γεγονός θα αποτελέσει την αρχή της μεγάλης θλίψης.
7. (α) Πώς “σώθηκε κάποια σάρκα” τον πρώτο αιώνα; (β) Τι μπορούμε να αναμένουμε ότι θα συμβεί στο μέλλον;
7 Ο Ιησούς προείπε επίσης: «Θα συντομευτούν εκείνες οι ημέρες». Στην αρχική εκπλήρωση, αυτό συνέβη το 66 Κ.Χ. όταν ο ρωμαϊκός στρατός “συντόμευσε” την επίθεσή του. Τότε, οι χρισμένοι Χριστιανοί στην Ιερουσαλήμ και στην Ιουδαία έφυγαν, πράγμα το οποίο επέτρεψε στη “σάρκα τους, δηλαδή στη ζωή τους, να σωθεί”. (Διαβάστε Ματθαίος 24:22· Μαλ. 3:17) Επομένως, τι μπορούμε να αναμένουμε ότι θα συμβεί στη διάρκεια της ερχόμενης μεγάλης θλίψης; Ο Ιεχωβά θα “συντομεύσει” την επίθεση των Ηνωμένων Εθνών ενάντια στην ψεύτικη θρησκεία, μη επιτρέποντας να καταστραφεί η αληθινή θρησκεία μαζί με την ψεύτικη. Έτσι θα διασφαλιστεί ότι ο λαός του Θεού θα σωθεί.
8. (α) Ποια γεγονότα θα συμβούν αφού περάσει το αρχικό στάδιο της μεγάλης θλίψης; (β) Προφανώς πότε θα λάβει την ουράνια ανταμοιβή του και το τελευταίο μέλος των 144.000; (Βλέπε σημείωση.)
8 Τι θα συμβεί αφού περάσει το αρχικό στάδιο της μεγάλης θλίψης; Τα λόγια του Ιησού δείχνουν ότι θα μεσολαβήσει κάποια περίοδος χρόνου μέχρι την έναρξη του Αρμαγεδδώνα. Ποια γεγονότα θα συμβούν σε εκείνο το μεσοδιάστημα; Η απάντηση είναι καταγραμμένη στα εδάφια Ιεζεκιήλ 38:14-16 και Ματθαίος 24:29-31. (Διαβάστε)b Κατόπιν, θα δούμε τον Αρμαγεδδώνα, το αποκορύφωμα της μεγάλης θλίψης, ο οποίος παραλληλίζεται με την καταστροφή της Ιερουσαλήμ το 70 Κ.Χ. (Μαλ. 4:1) Με τη μάχη του Αρμαγεδδώνα ως αποκορύφωμά της, εκείνη η ερχόμενη μεγάλη θλίψη θα είναι μοναδική—γεγονός “τέτοιο που δεν έχει συμβεί από την αρχή του κόσμου”. (Ματθ. 24:21) Έπειτα από αυτό, θα αρχίσει η Χιλιετής Βασιλεία του Χριστού.
9. Ποια επίδραση έχει στο λαό του Ιεχωβά η προφητεία του Ιησού για τη μεγάλη θλίψη;
9 Αυτή η προφητεία σχετικά με τη μεγάλη θλίψη μάς ενισχύει. Γιατί; Επειδή μας διαβεβαιώνει ότι, όποιες αντιξοότητες και αν αντιμετωπίσουμε, ο λαός του Ιεχωβά, ως ομάδα, θα επιζήσει από τη μεγάλη θλίψη. (Αποκ. 7:9, 14) Πάνω από όλα, χαιρόμαστε επειδή στον Αρμαγεδδώνα ο Ιεχωβά θα δικαιώσει την κυριαρχία του και θα αγιάσει το ιερό όνομά του.—Ψαλμ. 83:18· Ιεζ. 38:23.
ΠΟΤΕ ΚΡΙΝΕΙ Ο ΙΗΣΟΥΣ ΤΑ ΠΡΟΒΑΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΤΣΙΚΙΑ;
10. Στο παρελθόν, ποια ήταν η κατανόησή μας σχετικά με τον καιρό κατά τον οποίο θα λάβαινε χώρα η κρίση των προβάτων και των κατσικιών;
10 Εξετάστε τώρα τον καιρό εκπλήρωσης ενός άλλου τμήματος της προφητείας του Ιησού—της παραβολής για την κρίση των προβάτων και των κατσικιών. (Ματθ. 25:31-46) Παλιότερα, πιστεύαμε ότι η κρίση των ανθρώπων ως προβάτων ή κατσικιών θα λάβαινε χώρα καθ’ όλη την περίοδο των τελευταίων ημερών από το 1914 και έπειτα. Συμπεραίναμε ότι όσοι απέρριπταν το άγγελμα της Βασιλείας και πέθαιναν πριν από την έναρξη της μεγάλης θλίψης θα πέθαιναν ως κατσίκια—χωρίς ελπίδα ανάστασης.
11. Γιατί δεν θα μπορούσε να είχε αρχίσει το 1914 η κρίση των ανθρώπων ως προβάτων ή κατσικιών;
11 Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, Η Σκοπιά επανεξέτασε το εδάφιο Ματθαίος 25:31, το οποίο αναφέρει: «Όταν έρθει ο Γιος του ανθρώπου με τη δόξα του, και όλοι οι άγγελοι μαζί του, τότε θα καθήσει στον ένδοξο θρόνο του». Επισημάνθηκε ότι ο Ιησούς έγινε Βασιλιάς της Βασιλείας του Θεού το 1914, αλλά δεν “κάθησε στον ένδοξο θρόνο του” ως Κριτής “όλων των εθνών”. (Ματθ. 25:32· παράβαλε Δανιήλ 7:13.) Εντούτοις, η παραβολή των προβάτων και των κατσικιών περιγράφει τον Ιησού πρωτίστως ως Κριτή. (Διαβάστε Ματθαίος 25:31-34, 41, 46) Εφόσον ο Ιησούς δεν είχε αναλάβει ακόμη δράση ως Κριτής όλων των εθνών το 1914, η κρίση των ανθρώπων ως προβάτων ή κατσικιών δεν θα μπορούσε να είχε αρχίσει εκείνο το έτος.c Πότε, λοιπόν, θα αρχίσει να κρίνει ο Ιησούς;
12. (α) Πότε θα αναλάβει δράση για πρώτη φορά ο Ιησούς ως Κριτής όλων των εθνών; (β) Ποια γεγονότα περιγράφονται στα εδάφια Ματθαίος 24:30, 31 και Ματθαίος 25:31-33, 46;
12 Η προφητεία του Ιησού για τις τελευταίες ημέρες αποκαλύπτει ότι για πρώτη φορά θα αναλάβει δράση ως Κριτής όλων των εθνών μετά την καταστροφή της ψεύτικης θρησκείας. Όπως αναφέρθηκε στην παράγραφο 8, μερικά από τα γεγονότα που θα συμβούν εκείνη την περίοδο είναι καταγραμμένα στα εδάφια Ματθαίος 24:30, 31. Καθώς εξετάζετε αυτά τα εδάφια, θα παρατηρήσετε ότι ο Ιησούς προλέγει εκεί γεγονότα παρόμοια με εκείνα τα οποία περιγράφει στην παραβολή των προβάτων και των κατσικιών. Λόγου χάρη, ο Γιος του ανθρώπου έρχεται με δόξα και με αγγέλους· συγκεντρώνονται όλες οι φυλές και τα έθνη· όσοι κρίνονται ως πρόβατα “σηκώνουν τα κεφάλια τους” επειδή τους επιφυλάσσεται «αιώνια ζωή».d Όσοι κρίνονται ως κατσίκια «χτυπούν τον εαυτό τους θρηνώντας» επειδή συνειδητοποιούν ότι τους επιφυλάσσεται «αιώνια εκκοπή».—Ματθ. 25:31-33, 46.
13. (α) Πότε θα κρίνει ο Ιησούς τους ανθρώπους ως πρόβατα ή κατσίκια; (β) Πώς επηρεάζει αυτή η κατανόηση την άποψή μας για τη διακονία μας;
13 Τι μπορούμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε; Ο Ιησούς θα κρίνει τους ανθρώπους όλων των εθνών ως πρόβατα ή κατσίκια όταν έρθει στη διάρκεια της μεγάλης θλίψης. Έπειτα, στον Αρμαγεδδώνα, στο αποκορύφωμα της μεγάλης θλίψης, όσοι είναι όμοιοι με κατσίκια θα “εκκοπούν” για πάντα. Πώς επηρεάζει αυτή η κατανόηση την άποψή μας για τη διακονία μας; Μας βοηθάει να διακρίνουμε πόσο σημαντικό είναι το έργο κηρύγματος που διεξάγουμε. Ωσότου αρχίσει η μεγάλη θλίψη, οι άνθρωποι έχουν ακόμη το περιθώριο να αλλάξουν τον τρόπο σκέψης τους και να αρχίσουν να περπατούν στο στενόχωρο δρόμο «που οδηγεί στη ζωή». (Ματθ. 7:13, 14) Ομολογουμένως, ίσως δείχνουν από τώρα διάθεση που είναι όμοια είτε με προβάτου είτε με κατσικιού. Ωστόσο, πρέπει να θυμόμαστε ότι η τελική κρίση για το ποιοι είναι πρόβατα και ποιοι κατσίκια θα γίνει στη διάρκεια της μεγάλης θλίψης. Επομένως, έχουμε ισχυρό λόγο να συνεχίσουμε να προσφέρουμε σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους την ευκαιρία να ακούσουν το άγγελμα της Βασιλείας και να ανταποκριθούν σε αυτό.
ΠΟΤΕ ΕΡΧΕΤΑΙ, Ή ΑΛΛΙΩΣ ΦΤΑΝΕΙ, Ο ΙΗΣΟΥΣ;
14, 15. Ποιες τέσσερις Γραφικές αναφορές εφαρμόζονται στη μελλοντική έλευση του Χριστού ως Κριτή;
14 Μήπως μια περαιτέρω εξέταση της προφητείας του Ιησού αποκαλύπτει ότι χρειάζεται να γίνει κάποια προσαρμογή στην κατανόησή μας σχετικά με τον καιρό εκπλήρωσης και άλλων σημαντικών γεγονότων; Η ίδια η προφητεία δίνει την απάντηση. Ας δούμε πώς.
15 Στο τμήμα της προφητείας του που είναι καταγραμμένο στα εδάφια Ματθαίος 24:29–25:46, ο Ιησούς εστιάζει κυρίως την προσοχή στα όσα θα συμβούν στη διάρκεια αυτών των τελευταίων ημερών και της ερχόμενης μεγάλης θλίψης. Εκεί, ο Ιησούς κάνει οχτώ αναφορές στον “ερχομό” του, δηλαδή στην έλευση ή άφιξή του.e Σχετικά με τη μεγάλη θλίψη, δηλώνει: «Θα δουν τον Γιο του ανθρώπου να έρχεται πάνω στα σύννεφα». «Δεν γνωρίζετε ποια ημέρα έρχεται ο Κύριός σας». «Κάποια ώρα που δεν τη θεωρείτε πιθανή έρχεται ο Γιος του ανθρώπου». Στη δε παραβολή του για τα πρόβατα και τα κατσίκια, ο Ιησούς λέει: «Όταν έρθει ο Γιος του ανθρώπου». (Ματθ. 24:30, 42, 44· 25:31) Και οι τέσσερις αυτές αναφορές εφαρμόζονται στη μελλοντική έλευση του Χριστού ως Κριτή. Σε ποια σημεία της προφητείας του Ιησού βρίσκουμε τις υπόλοιπες τέσσερις αναφορές;
16. Σε ποια άλλα εδάφια γίνεται λόγος για έλευση του Ιησού;
16 Σχετικά με τον πιστό και φρόνιμο δούλο, ο Ιησούς λέει: «Ευτυχισμένος είναι εκείνος ο δούλος αν ο κύριός του, όταν έρθει, τον βρει να ενεργεί έτσι». Στην παραβολή των παρθένων, δηλώνει: «Ενώ αυτές έφευγαν για να αγοράσουν, έφτασε ο γαμπρός». Στην παραβολή των ταλάντων, αναφέρει: «Έπειτα από πολύ καιρό, ήρθε ο κύριος εκείνων των δούλων». Στην ίδια παραβολή, ο κύριος λέει: «Κατά την άφιξή μου θα λάβαινα αυτό που είναι δικό μου». (Ματθ. 24:46· 25:10, 19, 27) Σε ποιον καιρό αναφέρονται αυτές οι τέσσερις περιπτώσεις όπου γίνεται λόγος για έλευση του Ιησού;
17. Τι είχαμε δηλώσει όσον αφορά την έλευση για την οποία γίνεται λόγος στο εδάφιο Ματθαίος 24:46;
17 Στο παρελθόν, είχαμε δηλώσει στα έντυπά μας ότι αυτές οι τελευταίες τέσσερις αναφορές εφαρμόζονται στην άφιξη, ή αλλιώς έλευση, του Ιησού το 1918. Ας πάρουμε για παράδειγμα τη δήλωση του Ιησού για “τον πιστό και φρόνιμο δούλο”. (Διαβάστε Ματθαίος 24:45-47) Κατανοούσαμε ότι η φράση «όταν έρθει» του εδαφίου 46 συνδεόταν με τον καιρό κατά τον οποίο ο Ιησούς ήρθε για να επιθεωρήσει την πνευματική κατάσταση των χρισμένων το 1918 και ότι ο διορισμός του δούλου σε όλα τα υπάρχοντα του Κυρίου έλαβε χώρα το 1919. (Μαλ. 3:1) Εντούτοις, μια περαιτέρω εξέταση της προφητείας του Ιησού δείχνει ότι χρειάζεται να γίνει κάποια προσαρμογή στην κατανόησή μας σχετικά με τον καιρό εκπλήρωσης ορισμένων πτυχών της προφητείας του Ιησού. Γιατί;
18. Σε ποιο συμπέρασμα σχετικά με την έλευση του Ιησού μάς οδηγεί η εξέταση της προφητείας του στο σύνολό της;
18 Στα εδάφια που προηγούνται του εδαφίου Ματθαίος 24:46, η λέξη «έρχεται» αναφέρεται με συνέπεια στον καιρό κατά τον οποίο ο Ιησούς έρχεται για να εξαγγείλει και να εκτελέσει κρίση στη διάρκεια της μεγάλης θλίψης. (Ματθ. 24:30, 42, 44) Επίσης, όπως εξετάσαμε στην παράγραφο 12, η έλευση του Ιησού για την οποία γίνεται λόγος στο εδάφιο Ματθαίος 25:31 αναφέρεται στον ίδιο εκείνον μελλοντικό καιρό κρίσης. Επομένως, είναι λογικό να συμπεράνουμε ότι η άφιξη του Ιησού για να διορίσει τον πιστό δούλο υπεύθυνο σε όλα τα υπάρχοντά του, όπως λένε τα εδάφια Ματθαίος 24:46, 47, αναφέρεται και αυτή στη μελλοντική έλευσή του, κατά τη διάρκεια της μεγάλης θλίψης. Πράγματι, η εξέταση της προφητείας του Ιησού στο σύνολό της καθιστά σαφές ότι και οι οχτώ αναφορές στην έλευσή του εφαρμόζονται στο μελλοντικό καιρό κρίσης κατά τη διάρκεια της μεγάλης θλίψης.
19. Ποιες προσαρμογές στην κατανόησή μας εξετάσαμε, και ποιες ερωτήσεις θα απαντηθούν στα επόμενα άρθρα;
19 Ανασκοπώντας το άρθρο, τι έχουμε μάθει; Στην αρχή, θέσαμε τρία ερωτήματα που εστιάζουν στο «πότε». Πρώτα, εξετάσαμε ότι η μεγάλη θλίψη δεν άρχισε το 1914 αλλά θα ξεκινήσει όταν τα Ηνωμένα Έθνη επιτεθούν στη Βαβυλώνα τη Μεγάλη. Έπειτα, ανασκοπήσαμε γιατί η κρίση του Ιησού για τα πρόβατα και τα κατσίκια δεν άρχισε το 1914 αλλά θα λάβει χώρα κατά τη μεγάλη θλίψη. Τέλος, εξετάσαμε γιατί η άφιξη του Ιησού για να διορίσει τον πιστό δούλο υπεύθυνο σε όλα τα υπάρχοντά του δεν συνέβη το 1919 αλλά θα λάβει χώρα στη διάρκεια της μεγάλης θλίψης. Επομένως, και τα τρία ερωτήματα που εστιάζουν στο «πότε» αναφέρονται στην ίδια μελλοντική χρονική περίοδο—στη μεγάλη θλίψη. Πώς επηρεάζει περαιτέρω αυτή η προσαρμοσμένη άποψη την κατανόησή μας σχετικά με την παραβολή του πιστού δούλου; Επίσης, πώς επηρεάζει την κατανόησή μας σχετικά με άλλες παραβολές του Ιησού οι οποίες εκπληρώνονται σε αυτόν τον καιρό του τέλους; Αυτές οι σημαντικές ερωτήσεις θα εξεταστούν στα επόμενα άρθρα.
a Παράγραφος 4: Για περισσότερες πληροφορίες, βλέπε Σκοπιά 15 Φεβρουαρίου 1994, σελίδες 8-21, και 1 Μαΐου 1999, σελίδες 8-20.
b Παράγραφος 8: Ένα από τα γεγονότα που αναφέρονται σε αυτά τα εδάφια είναι η “συγκέντρωση των εκλεγμένων”. (Ματθ. 24:31) Ως εκ τούτου, φαίνεται ότι όλοι οι χρισμένοι που θα απομένουν στη γη αφού περάσει το αρχικό στάδιο της μεγάλης θλίψης θα εγερθούν στον ουρανό κάποια στιγμή πριν από το ξέσπασμα της μάχης του Αρμαγεδδώνα. Αυτό αποτελεί προσαρμογή στα όσα δημοσιεύτηκαν για το συγκεκριμένο θέμα στο άρθρο «Ερωτήσεις από Αναγνώστες» της Σκοπιάς 15 Αυγούστου 1990, σελίδα 30.
c Παράγραφος 11: Βλέπε Σκοπιά 15 Οκτωβρίου 1995, σελίδες 18-28.
d Παράγραφος 12: Βλέπε την παράλληλη αφήγηση στο εδάφιο Λουκάς 21:28.
e Παράγραφος 15: Το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο χρησιμοποιεί και στις οχτώ αυτές περιπτώσεις τύπους του ρήματος ἔρχομαι.