Φιλήμων και Ονήσιμος—Ενωμένοι ως Χριστιανοί Αδελφοί

ΜΙΑ από τις θεόπνευστες επιστολές του αποστόλου Παύλου ασχολείται με ένα λεπτό πρόβλημα που περιλάμβανε δυο άντρες. Ο ένας ήταν ο Φιλήμων και ο άλλος ο Ονήσιμος. Ποιοι ήταν αυτοί οι άντρες; Τι έκανε τον Παύλο να ενδιαφερθεί για την κατάστασή τους;

Ο Φιλήμων, ο παραλήπτης της επιστολής, ζούσε στις Κολοσσές της Μικράς Ασίας. Ανόμοια με πολλούς άλλους Χριστιανούς στην ίδια περιοχή, ο Φιλήμων γνωριζόταν με τον Παύλο, εφόσον είχε ενστερνιστεί τα καλά νέα χάρη στο έργο κηρύγματος του αποστόλου. (Κολοσσαείς 1:1· 2:1) Ο Παύλος τον γνώριζε ως έναν “αγαπητό συνεργάτη”. Ο Φιλήμων ήταν παράδειγμα πίστης και αγάπης. Ήταν φιλόξενος και αποτελούσε πηγή αναζωογόνησης για τους συγχριστιανούς του. Επίσης, ο Φιλήμων προφανώς ήταν ευκατάστατος, εφόσον το σπίτι του ήταν αρκετά μεγάλο για να στεγάζει τις συναθροίσεις της τοπικής εκκλησίας. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η Απφία και ο Άρχιππος, δύο άλλα άτομα στα οποία απευθύνεται η επιστολή του Παύλου, ίσως ήταν η σύζυγός του και ο γιος του. Ο Φιλήμων είχε επίσης τουλάχιστον ένα δούλο, τον Ονήσιμο.—Φιλήμονα 1, 2, 5, 7, 19β, 22.

Φυγάς στη Ρώμη

Οι Γραφές δεν μας λένε γιατί βρέθηκε ο Ονήσιμος 1.400 και πλέον χιλιόμετρα μακριά από το σπίτι του, με τον Παύλο στη Ρώμη, όπου γράφτηκε η επιστολή προς τον Φιλήμονα γύρω στο 61 Κ.Χ. Ο Παύλος, όμως, είπε στον Φιλήμονα: «Αν σε αδίκησε [ο Ονήσιμος] σε κάτι ή σου χρωστάει κάτι, κράτησέ το χρεωμένο σε εμένα». (Φιλήμονα 18) Αυτά τα λόγια καθιστούν σαφές ότι ο Ονήσιμος είχε προβλήματα με τον κύριό του, τον Φιλήμονα. Η επιστολή του Παύλου γράφτηκε με σκοπό να συμφιλιώσει τους δυο άντρες.

Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο Ονήσιμος έγινε φυγάς αφού πρώτα έκλεψε τον Φιλήμονα προκειμένου να καλύψει τα έξοδα της φυγής του στη Ρώμη. Εκεί σκόπευε να χαθεί μέσα στα πλήθη που κατέκλυζαν την πόλη.a Στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, οι δραπέτες αποτελούσαν σοβαρό πρόβλημα όχι μόνο για τους ιδιοκτήτες δούλων αλλά και για τη δημόσια διοίκηση. Η ίδια η Ρώμη αναφέρεται πως ήταν «περιβόητη λόγω του ότι σε αυτήν κατέφευγαν συνήθως» οι δούλοι που είχαν δραπετεύσει.

Πώς συνάντησε ο Παύλος τον Ονήσιμο; Η Αγία Γραφή δεν μας λέει. Είναι πιθανό, όμως, πως όταν ξεθώριασε το πρωτόγνωρο αίσθημα της ελευθερίας, ο Ονήσιμος αντιλήφθηκε ότι είχε φέρει τον εαυτό του σε μια εξαιρετικά επικίνδυνη κατάσταση. Στην πόλη της Ρώμης, ένα ειδικό αστυνομικό σώμα κυνηγούσε τους φυγάδες δούλους, των οποίων το αδίκημα ήταν ένα από τα πιο σοβαρά που είναι γνωστά στην αρχαία νομοθεσία. Σύμφωνα με τον Γκέρχαρντ Φρίντριχ, «υπήρχε η συνήθεια να σημαδεύουν στο μέτωπο με καυτό σίδερο τους δραπέτες δούλους που συλλαμβάνονταν. Πολλές φορές τους βασάνιζαν . . . , τους έριχναν στα θηρία στην αρένα ή τους σταύρωναν ώστε να αποτρέψουν τους άλλους δούλους από το να μιμηθούν το παράδειγμά τους». Πιθανώς, όπως αναφέρει ο Φρίντριχ, όταν εξαντλήθηκαν τα χρήματα που είχε κλέψει ο Ονήσιμος και αναζητούσε μάταια κρυψώνα ή δουλειά, ζήτησε την προστασία και τη μεσολάβηση του Παύλου, για τον οποίο είχε ακούσει στο σπίτι του Φιλήμονα.

Άλλοι πιστεύουν ότι ο Ονήσιμος κατέφυγε επίτηδες σε έναν από τους φίλους του κυρίου του, ελπίζοντας ότι, μέσω της επιρροής του, θα μπορούσε να αποκαταστήσει καλές σχέσεις με τον κύριό του, ο οποίος ήταν δικαιολογημένα οργισμένος μαζί του για κάποιον άλλο λόγο. Ιστορικές πηγές δείχνουν ότι αυτό ήταν «μια συνηθισμένη και ευρέως διαδεδομένη διέξοδος για τους δούλους που αντιμετώπιζαν προβλήματα». Αν είχαν έτσι τα πράγματα, η κλοπή του Ονήσιμου «είναι πιθανότερο ότι διαπράχθηκε με σκοπό να διευκολύνει την άφιξή του ενώπιον του μεσολαβητή Παύλου και όχι ως μέρος ενός σχεδίου απόδρασης», λέει ο λόγιος Μπράιαν Ράπσκι.

Ο Παύλος Προσφέρει Βοήθεια

Όποιος και αν ήταν ο λόγος της φυγής του, ο Ονήσιμος προφανώς ζήτησε τη βοήθεια του Παύλου προκειμένου να συμφιλιωθεί με το θυμωμένο κύριό του. Αυτό δημιούργησε ένα πρόβλημα στον Παύλο. Είχε να κάνει με έναν πρώην μη ομόπιστο δούλο ο οποίος ήταν παράνομος φυγάς. Θα έπρεπε άραγε να προσπαθήσει ο απόστολος να τον βοηθήσει πείθοντας ένα Χριστιανό φίλο να μην ασκήσει το νόμιμο δικαίωμα που είχε να επιβάλει αυστηρή τιμωρία; Τι θα έκανε ο Παύλος;

Τον καιρό που έγραψε ο Παύλος στον Φιλήμονα, ο δραπέτης προφανώς ήταν με τον απόστολο για κάποιο χρονικό διάστημα. Αυτό το διάστημα ήταν αρκετό ώστε να μπορεί ο Παύλος να πει ότι ο Ονήσιμος είχε γίνει “αγαπητός αδελφός”. (Κολοσσαείς 4:9) «Σε προτρέπω σχετικά με το παιδί μου, του οποίου έγινα πατέρας στα δεσμά της φυλάκισής μου», είπε ο Παύλος για την πνευματική σχέση που είχε με τον Ονήσιμο. Από όλες τις πιθανές εξελίξεις, αυτό πρέπει να ήταν το τελευταίο που θα περίμενε ο Φιλήμων. Ο απόστολος είπε ότι ο δούλος που ήταν προηγουμένως “άχρηστος” επέστρεφε ως Χριστιανός αδελφός. Ο Ονήσιμος θα ήταν τώρα «κερδοφόρος», ή αλλιώς “χρήσιμος”, ζώντας έτσι σε αρμονία με τη σημασία του ονόματός του.—Φιλήμονα 1, 10-12.

Ο Ονήσιμος είχε γίνει πολύ χρήσιμος στο φυλακισμένο απόστολο. Μάλιστα, ο Παύλος θα τον κρατούσε εκεί αλλά, εκτός από το ότι αυτό θα ήταν παράνομο, κάτι τέτοιο θα αποτελούσε παραβίαση των δικαιωμάτων του Φιλήμονα. (Φιλήμονα 13, 14) Σε μια άλλη επιστολή η οποία γράφτηκε περίπου τον ίδιο καιρό προς την εκκλησία που συναθροιζόταν στο σπίτι του Φιλήμονα, ο Παύλος αναφέρθηκε στον Ονήσιμο ως «τον πιστό και αγαπητό μου αδελφό, ο οποίος είναι από εσάς». Αυτό καταδεικνύει ότι ο Ονήσιμος είχε ήδη δώσει αποδείξεις της αξιοπιστίας του.—Κολοσσαείς 4:7-9.b

Ο Παύλος ενθάρρυνε τον Φιλήμονα να δεχτεί τον Ονήσιμο με καλοσύνη αλλά δεν χρησιμοποίησε την εξουσία του ως αποστόλου για να τον διατάξει να το κάνει αυτό ή να ελευθερώσει το δούλο του. Λόγω της φιλίας και της αμοιβαίας αγάπης τους, ο Παύλος ήταν βέβαιος ότι ο Φιλήμων θα “έκανε και περισσότερα” από όσα του ζητούσε. (Φιλήμονα 21) Το τι μπορεί να σήμαινε η έκφραση «περισσότερα» δεν διασαφηνίζεται επειδή μόνο ο Φιλήμων μπορούσε δικαιωματικά να αποφασίσει τι θα έκανε με τον Ονήσιμο. Μερικοί διακρίνουν στα λόγια του Παύλου ένα έμμεσο αίτημα να “σταλεί πίσω [ο δραπέτης] ώστε να μπορεί να συνεχίσει να βοηθάει τον Παύλο όπως είχε ήδη αρχίσει να κάνει”.

Δέχτηκε ο Φιλήμων τις εκκλήσεις του Παύλου για τον Ονήσιμο; Δεν φαίνεται να υπάρχει μεγάλη αμφιβολία για αυτό, αν και κάτι τέτοιο μπορεί να δυσαρέστησε άλλους Κολοσσαείς ιδιοκτήτες δούλων οι οποίοι ίσως προτιμούσαν να δουν τον Ονήσιμο να τιμωρείται παραδειγματικά, κάτι που θα απέτρεπε τους δικούς τους δούλους από το να μιμηθούν το παράδειγμά του.

Ονήσιμος—Ένας Αλλαγμένος Άντρας

Πάντως, ο Ονήσιμος επέστρεψε στις Κολοσσές με μια καινούρια προσωπικότητα. Εφόσον η νοοτροπία του είχε μεταμορφωθεί μέσω της δύναμης των καλών νέων, αναμφίβολα έγινε πιστό μέλος της Χριστιανικής εκκλησίας σε εκείνη την πόλη. Το αν ο Φιλήμων ελευθέρωσε τελικά τον Ονήσιμο δεν αποκαλύπτεται στις Γραφές. Από πνευματική άποψη, όμως, ο πρώην δραπέτης είχε γίνει ελεύθερος άνθρωπος. (Παράβαλε 1 Κορινθίους 7:22.) Παρόμοιες μεταμορφώσεις συμβαίνουν σήμερα. Όταν οι άνθρωποι εφαρμόζουν τις αρχές της Αγίας Γραφής στη ζωή τους, οι καταστάσεις και οι προσωπικότητες αλλάζουν. Εκείνοι που προηγουμένως θεωρούνταν άχρηστοι για την κοινωνία βοηθιούνται να γίνουν υποδειγματικοί πολίτες.c

Πόσο άλλαξε τα πράγματα η μεταστροφή στην αληθινή πίστη! Αν και ο «παλιός» Ονήσιμος μπορεί να ήταν “άχρηστος” για τον Φιλήμονα, ο «καινούριος» Ονήσιμος αναμφίβολα έζησε σύμφωνα με το όνομά του ως ένας «κερδοφόρος» άνθρωπος. Και ασφαλώς αποτέλεσε ευλογία το γεγονός ότι ο Φιλήμων και ο Ονήσιμος ενώθηκαν ως Χριστιανοί αδελφοί.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 30]

Οι Δούλοι Υπό Το Ρωμαϊκό Νόμο

Υπό τη ρωμαϊκή νομοθεσία που ίσχυε τον πρώτο αιώνα Κ.Χ., ο δούλος βρισκόταν ολοκληρωτικά στο έλεος των ιδιοτροπιών, των πόθων και των διαθέσεων του κυρίου του. Σύμφωνα με τον σχολιολόγο Γκέρχαρντ Φρίντριχ, «στην ουσία, αλλά και από νομική άποψη, ο δούλος δεν ήταν άτομο αλλά αντικείμενο το οποίο ο ιδιοκτήτης του μπορούσε να χρησιμοποιεί ελεύθερα. . . . Τοποθετούνταν στο ίδιο επίπεδο με τα οικόσιτα ζώα και τα εργαλεία και ο αστικός νόμος δεν τον λάβαινε καθόλου υπόψη του». Ο δούλος δεν μπορούσε να επιδιώξει καμιά νομική αποκατάσταση για αδικίες που είχε υποστεί. Βασικά, έπρεπε απλώς να εκτελεί τις προσταγές του κυρίου του. Δεν υπήρχε όριο στις τιμωρίες που μπορούσε να επιβάλει ένας οργισμένος κύριος. Ακόμη και για κάποιο μικρό παράπτωμα, ο κύριος είχε στα χέρια του εξουσία ζωής και θανάτου.*

Ενώ οι πλούσιοι μπορούσαν να έχουν αρκετές εκατοντάδες δούλους, ακόμη και ένα συγκριτικά φτωχικό σπιτικό μπορούσε να διαθέτει δυο-τρεις. «Οι εργασίες που εκτελούσαν οι δούλοι του σπιτιού ήταν εξαιρετικά πολυποίκιλες», λέει ο λόγιος Τζον Μπάρκλεϊ. «Βρίσκουμε δούλους ως θυρωρούς, μάγειρες, σερβιτόρους, καθαριστές, αγγελιοφόρους, άλλους οι οποίοι αναλάμβαναν να προσέχουν παιδιά, δούλες ως τροφούς, καθώς και προσωπικούς υπηρέτες για κάθε σκοπό, χωρίς να αναφέρουμε τους διάφορους επαγγελματίες που μπορούσε να βρει κάποιος στα μεγαλύτερα και πλουσιότερα σπίτια. . . . Από πρακτική άποψη, η ποιότητα της ζωής εκείνου που ήταν δούλος σε κάποιο σπίτι εξαρτιόταν σε πολύ μεγάλο βαθμό από τη διάθεση του κυρίου του, και αυτό μπορούσε να σημαίνει δύο πράγματα: η ζωή κοντά σε κάποιο βάναυσο κύριο μπορούσε να επιφέρει σε ένα δούλο μια ατέλειωτη σειρά από συμφορές, αλλά ένας καλοσυνάτος και γενναιόδωρος κύριος μπορούσε να κάνει τη ζωή και ανεκτή και ελπιδοφόρα. Υπάρχουν πασίγνωστα παραδείγματα βάναυσης μεταχείρισης καταγραμμένα στην κλασική λογοτεχνία, αλλά και πολλές επιγραφές οι οποίες μαρτυρούν τη θέρμη των αισθημάτων που υπήρχαν ανάμεσα σε μερικούς ιδιοκτήτες και στους δούλους τους».

*Όσον αφορά τη δουλεία ανάμεσα στο λαό του Θεού κατά την αρχαία εποχή, βλέπε Ενόραση στις Γραφές, το οποίο είναι έκδοση της Βιβλικής και Φυλλαδικής Εταιρίας Σκοπιά, Τόμος 2, σελίδες 977-979 (στην αγγλική).