زمانها و اوقات در دست یَهُوَه است
«از شما نیست که زمانها و اوقاتیرا که پدر در قدرت خود نگاه داشته است بدانید.»—اعمال ۱:۷.
۱. عیسی به سؤالاتی که رسولانش در خصوص زمانها کردند چه پاسخی داد؟
امری کاملاً طبیعی خواهد بود، اگر کسانی که «بسبب همهٔ رجاساتیکه در [جهان مسیحیت و در پهنهٔ جهان] کرده میشود آه و ناله میکنند،» بپرسند، این سیستم شریر چه وقت پایان مییابد تا دنیای جدید و عادل خدا جایگزین آن گردد؟ (حزقیال ۹:۴؛ ۲پطرس ۳:۱۳) رسولان عیسی چندی پیش از درگذشت وی و همچنین پس از رستاخیزش از او سؤالاتی در خصوص زمانها کردند. (متی ۲۴:۳؛ اعمال ۱:۶) لیکن عیسی راهی برای محاسبهٔ تاریخ در اختیار ایشان نگذاشت. او یکبار به رسولانش نشانی مرکب ارائه داد، و بار دیگر نیز بدیشان گفت: «از شما نیست که زمانها و اوقاتیرا که پدر در قدرت خود نگاه داشته است بدانید.»—اعمال ۱:۷.
۲. چرا میتوان گفت که عیسی همیشه از زمانبندی پدرش در به اجرا گذاشتن رویدادهایی که مقرر است در زمان آخر پیش بیایند آگاه نبوده است؟
۲ هرچند که عیسی یگانه پسر مولود یَهُوَه میباشد، معهذا همیشه از زمانبندیهای پدرش در خصوص وقایع باخبر نبوده است. عیسی در نبوت خویش در مورد ایام آخر متواضعانه اذعان کرد: «هیچ کس غیر از پدر از آن روز و ساعت خبر ندارد، حتی پسر و فرشتگان آسمانی هم از آن بیخبرند.» (متی ۲۴:۳۶ انجیل شریف) عیسی با میل و علاقهٔ بسیار منتظر ماند تا پدرش زمان دقیق نابود ساختن این سیستم حاضر را به او بگوید.a
۳. از نحوهٔ جواب دادن عیسی به سؤالاتی که در مورد مقصود خدا، از وی شد چه میتوان آموخت؟
۳ از نحوهٔ جواب دادن عیسی، در مورد زمان به وقوع پیوستن اموری که مقصود خدا را به انجام میرساند، دو مطلب قابل استنتاج است. نخست آنکه یَهُوَه دارای برنامه و زمانبندی مشخصی است؛ و دوم آنکه خود به تنهایی تنظیمکننده آن است و خادمان وی نباید انتظار داشته باشند که از پیش اطلاعاتی در مورد زمانها و یا اوقات بدیشان داده شود.
زمانها و اوقات یَهُوَه
۴. واژههایی که در اعمال ۱:۷ «زمانها» و «اوقات» ترجمه شدهاند به چه معنا میباشند؟
۴ «زمانها» و «اوقات» به چه معنا میباشند؟ سخن عیسی در اعمال ۱:۷، شامل دو جنبه از زمان میباشد. واژهٔ یونانیی که «زمانها» ترجمه شده است، به معنی «طول زمان است،» مدت زمان (کوتاه و یا طولانی). «اوقات» ترجمهٔ واژهای است که به زمانی مشخص یا مقرر، فصل یا دورهای معین با ویژگیهای خاص اشاره میکند. در خصوص این دو واژهٔ اصلی، ویلیام اِ. واین اینچنین اظهار میکند: «اعمال ۱:۷ بیانگر دو چیز است که ‹پدر با اختیار خویش مقرر داشته،› یعنی زمانها (کرونوس)، طول دورهای از زمان، و اوقات (کایروس)، عصری که با یک سری وقایع مشخص میشود.»
۵. چه موقع یَهُوَه نوح را از مقصود خویش در خصوص نابودی دنیای فاسد آن زمان آگاه ساخت، و نوح چه مأموریت دوجانبهای را انجام میداد؟
۵ خدا پیش از توفان، دورهٔ ۱۲۰ سالهای را تعیین کرد تا در پایان آن انسانهای سرکش و فرشتگانی که بدنهای جسمانی گرفته بودند نابود شوند. (پیدایش ۶:۱-۳) در آن زمان ۴۸۰ سال از عمر نوح پرهیزکار میگذشت. (پیدایش ۷:۶) وی فرزندی نداشت و ۲۰ سال دیگر را هم بیفرزند گذراند. (پیدایش ۵:۳۲) مدتها پس از آن، یعنی زمانی که فرزندان نوح دیگر بالغ شده، ازدواج کرده بودند، خدا نوح را از مقصود خویش که همانا نابود ساختن شریران از پهنهٔ زمین بود آگاه ساخت. (پیدایش ۶:۹-۱۳، ۱۸) حتی در آن زمان هم با اینکه یَهُوَه به نوح وظایفی سنگین، همچون ساختن کشتی و موعظه به همعصرانش را محول کرده بود، لیکن زمانبندی برنامه خود را بر او مکشوف نساخت.—پیدایش ۶:۱۴؛ ۲پطرس ۲:۵.
۶. الف) چگونه نوح نشان داد که زمان توفان را به دست یَهُوَه سپرده است؟ ب) چگونه میتوان نمونهٔ نوح را سرمشق قرار داد؟
۶ نوح دهها سال—شاید حتی نیم قرن—«بهرچه خدا او را امر فرمود عمل نمود.» وی همهٔ این امور را «به ایمان» و بی آنکه تاریخی دقیق در دست داشته باشد انجام داد. (پیدایش ۶:۲۲؛ عبرانیان ۱۱:۷) یَهُوَه تا یک هفته پیش از زمان وقوع توفان، نوح را از تاریخ دقیق آن مطلع نساخت. (پیدایش ۷:۱-۵) اعتماد و ایمان تزلزلناپذیر نوح به یَهُوَه، او را قادر ساخت تا زمان این واقعه را به دست خدا بسپارد. نوح با مشاهدهٔ توجه و مراقبت یَهُوَه از او طی آن توفان سهمگین، و پس از آن هنگامی که از کشتی به زمینی پاکشده قدم نهاد، بدون شک بسیار سپاسگزار بود! آیا ما که امیدی مشابه برای رستگاری و نجات داریم، نباید اینچنین ایمانی از خود ابراز کنیم؟
۷، ۸. الف) ملتها و ابرقدرتها چگونه پا به عرصهٔ وجود گذاشتند؟ ب) یَهُوَه به چه نحوی ‹زمانهای معیّن و حدود مسکنهای انسانها را مقرّر فرمود›؟
۷ پس از توفان، اکثر نوادگان نوح پرستش واقعی یَهُوَه را ترک کردند. آنان با این هدف که در یکجا تجمع کنند، شروع به بنا نهادن شهر و برجی برای پرستش کاذب نمودند. در آن موقع یَهُوَه مصمم شد تا در کار ایشان مداخله کند. وی زبانهای آنان را آشفته ساخته، «ایشانرا از [بابل] بر روی تمام زمین پراکنده نمود.» (پیدایش ۱۱:۴، ۸، ۹) پس از آن، گروههای مختلف زبانی بوجود آمدند و ملل مختلف را تشکیل دادند، بعضی از این ملتها، دیگر ملتها را در خود ادغام کردند و قدرتهای محلی و حتی ابرقدرتها را بوجود آوردند.—پیدایش ۱۰:۳۲.
۸ یَهُوَه برای به اجرا گذاشتن مقصودش، گهگاه مرزهایی برای ملتها قرار داده، زمانی را تعیین کرده است تا ملتی خاص به صورت محلی و یا به صورت ابرقدرت جهانی بر دیگر ملتها مسلط شود. (پیدایش ۱۵:۱۳، ۱۴، ۱۸-۲۱؛ خروج ۲۳:۳۱؛ تثنیه ۲:۱۷-۲۲؛ دانیال ۸:۵-۷، ۲۰، ۲۱) پولس رسول در سخنانش با مردان روشنفکر اَطینا (آتن)، چنین به این جنبه از زمانها و اوقاتِ یَهُوَه اشاره کرد: «خدائیکه جهان و آنچه در آنست آفرید . . . هر امّت انسانرا از یک خون ساخت تا بر تمامئ روی زمین مسکن گیرند و زمانهای معیّن و حدود مسکنهای ایشانرا مقرّر فرمود.»—اعمال ۱۷:۲۴، ۲۶.
۹. چگونه یَهُوَه در خصوص پادشاهان ‹وقتها و زمانها را تبدیل کرد›؟
۹ البته این موضوع به آن معنا نیست که یَهُوَه مسئول تمام فتوحات سیاسی، و تغییراتی که در میان ملل جهان رخ میدهد، میباشد. با این حال، هر وقت که اراده کند میتواند برای اجرای مقاصدش وارد عمل شود. از این رو، دانیال نبی که قرار بود شاهد سقوط قدرت جهانی بابِل و به روی کار آمدن قدرت جهانی ماد و پارس باشد، در مورد یَهُوَه چنین گفت: «او وقتها و زمانها را تبدیل میکند، پادشاهانرا معزول مینماید و پادشاهانرا نصب میکند، حکمترا بحکیمان میبخشد و فطانتپیشهگانرا تعلیم میدهد.»—دانیال ۲:۲۱؛ اشعیا ۴۴:۲۴–۴۵:۷.
‹زمان وعدهٔ خداوند نزدیک میشد›
۱۰، ۱۱. الف) یَهُوَه چه مدت پیش از رهایی نسل ابراهیم از قید بردگی، زمان این کار خود را معین کرده بود؟ ب) چه مطلبی مشخص میکند که اسرائیلیان از زمان دقیق رهایی خود مطلع نبودند؟
۱۰ یَهُوَه بیش از چهار قرن قبل از آنکه پادشاه ابرقدرت مصر را سرافکنده و خفیف سازد و نسل ابراهیم را رهایی دهد، زمان دقیق این عمل را معین کرد. خدا در اشاره به مقصود خویش به ابراهیم گفت: «یقین بدانکه ذریّت تو در زمینی که از آن ایشان نباشد غریب خواهند بود و آنها را بندگی خواهند کرد و آنها چهارصد سال ایشانرا مظلوم خواهند داشت. و بر آن امّتی که ایشان بندگان آنها خواهند بود من داوری خواهم کرد و بعد از آن با اموال بسیار بیرون خواهند آمد.» (پیدایش ۱۵:۱۳، ۱۴) استیفان در مقابل محکمهٔ سَنهِدرین هنگام ذکر خلاصهای از تاریخ اسرائیل، به این ۴۰۰ سال اشاره کرد و گفت: «چون هنگام وعدهٔ که خدا با ابراهیم قسم خورده بود نزدیک شد قوم در مصر نموّ کرده کثیر میگشتند. تا وقتیکه پادشاه دیگر که یوسف را نمیشناخت برخاست.»—اعمال ۷:۶، ۱۷، ۱۸.
۱۱ این پادشاه دیگر، فرعون جدید، اسرائیلیان را به بردگی کشید. در آن زمان سِفر پیدایش هنوز بدست موسی به تحریر در نیامده بود، لیکن به احتمال زیاد وعدهٔ یَهُوَه به ابراهیم سینه به سینه و یا به صورت نوشتار به نسلهای بعد منتقل شده بود. با این حال، این طور که پیداست، اطلاعاتی که اسرائیلیان در دست داشتند، آنطور نبود که بتوانند زمان دقیق رهایی خود را از آن ظلم و ستم حاکم، محاسبه کنند. خدا بخوبی از زمان آزادسازی آنان آگاه بود، اما ظاهراً اسرائیلیانِ تحت ستم از آن مطلع نبودند. در این مورد آمده است: «واقع شد بعد از ایّام بسیار که پادشاه مصر بمرد و بنیاسرائیل بسبب بندگی آه کشیده استغاثه کردند و نالهٔ ایشان بسبب بندگی نزد خدا برآمد. و خدا نالهٔ ایشان را شنید و خدا عهد خود را با ابراهیم و اسحق و یعقوب بیاد آورد. و خدا بر بنیاسرائیل نظر کرد و خدا دانست.»—خروج ۲:۲۳-۲۵.
۱۲. چگونه استیفان نشان داد که موسی زودتر از زمان مقرر یَهُوَه وارد عمل شده بود؟
۱۲ این عدم آگاهی از زمان دقیق رهایی اسرائیلیان را همچنین میتوان از نطق اجمالی استیفان استنباط نمود. وی دربارهٔ موسی گفت: «چون چهل سال از عمر وی سپری گشت بخاطرش رسید که از برادران خود خاندان اسرائیل تفقّد نماید. و چون یکیرا مظلوم دید او را حمایت نمود و انتقام آن عاجز را کشیده آن مصری را بکشت. پس گمان برد که برادرانش خواهند فهمید که خدا بدست او ایشانرا نجات خواهد داد، امّا نفهمیدند.» (اعمال ۷:۲۳-۲۵) موسی در اینجا ۴۰ سال زودتر از زمان مقرر خدا عمل نموده بود. در واقع، استیفان به این موضوع اشاره کرد که موسی میبایست ۴۰ سال صبر میکرد تا خدا وی را ‹حاکم و نجاتدهنده مقرّر فرماید.›—اعمال ۷:۳۰-۳۶.
۱۳. وضعیت ما چه شباهتی با وضعیت اسرائیلیان، پیش از رهایی از مصر، دارد؟
۱۳ هر چند ‹هنگام وعدهٔ خدا نزدیک میشد› و خدا سال دقیق آمدن آن را مقرر کرده بود، با این حال، موسی و دیگر اسرائیلیان ملزم بودند به خدا ایمان بورزند. آنان همچنین میبایست در انتظار زمان مقرر یَهُوَه که ظاهراً قادر به محاسبهٔ آن نبودند، میماندند. ما نیز اطمینان خاطر داریم که نجات و رستگاریمان از این سیستم کنونی نزدیک است. همچنین میدانیم که در «ایّام آخر» بسر میبریم. (۲تیموتاؤس ۳:۱-۵) پس چه نیکوست که ما نیز ایمان خود را به یَهُوَه ابراز کنیم و منتظر زمانِ مقررِ یومِ عظیم وی بمانیم؟ (۲پطرس ۳:۱۱-۱۳) پس از آن، میتوانیم مانند موسی و اسرائیلیان در تجلیل یَهُوَه سرود باشکوه رهایی را بخوانیم.—خروج ۱۵:۱-۱۹.
‹چون زمان رسد›
۱۴، ۱۵. از کجا میدانیم که خدا زمانی را مقرر کرده بود که پسرش به زمین بیاید، و انبیا و حتی فرشتگان انتظار چه زمانی را میکشیدند؟
۱۴ یَهُوَه زمانی را معین کرده بود تا یگانه پسر مولودش به زمین آمده، مسیح شود. پولس نوشت: «وقتی زمان معین فرا رسید خدا فرزند خود را که از یک زن و در قید شریعت متولد شده بود فرستاد.» (غلاطیان ۴:۴ ا ش) در واقع، خدا برای وفای عهد خویش، یعنی فرستادن ذریت، این کار را کرد—‹شیِلو، مر او را اطاعت امّتها خواهد بود.›—پیدایش ۳:۱۵؛ ۴۹:۱۰.
۱۵ انبیای خدا و حتی فرشتگان در انتظار ‹وقتی› بودند که مسیح بر روی زمین ظهور کرده، تا رستگاری برای بشر گناهکار ممکن گردد. «دربارهٔ این نجاتْ» پطرس گفت: «انبیائیکه از فیضیکه برای شما مقرّر بود اخبار نمودند تفتیش و تفحّص میکردند. و دریافت مینمودند که کدام و چگونه زمان است که روح مسیح که در ایشان بود از آن خبر میداد چون از زحماتیکه برای مسیح مقرّر بود و جلالهائیکه بعد از آنها خواهد بود شهادت میداد. . . . فرشتگان نیز مشتاق هستند که در آنها نظر کنند.»—۱پطرس ۱:۱-۵، ۱۰-۱۲.
۱۶، ۱۷. الف) یَهُوَه از طریق کدام نبوت به یهودیان قرن اول نشان داد که چه وقت باید منتظر ظهور مسیح باشند؟ ب) آیا نبوت دانیال تأثیری بر انتظار یهودیان برای ظهور مسیح داشت؟
۱۶ یَهُوَه از طریق نبی خود دانیال، که مردی با ایمان تزلزلناپذیر بود، نبوتی ارائه داد که «هفتاد هفته» را شامل میشد. یهودیان قرن اول با کمک این نبوت میتوانستند پی ببرند که زمان ظهور مسیحِ موعود نزدیک است. در بخشی از این نبوت چنین آمده است: «صدور فرمان بجهة تعمیر نمودن و بنا کردن اورشلیم تا (ظهور) مسیحِ رئیس، هفت هفته و شصت و دو هفته خواهد بود.» (دانیال ۹:۲۴، ۲۵) عالمان یهودی، کاتولیک، و پروتستان عموماً بر این موضوع توافق دارند که «هفته» که در این آیه آمده است به معنی هفتهٔ سالی میباشد. ۶۹ «هفته» (یعنی ۴۸۳ سال) که در دانیال ۹:۲۵ ذکر شده است، در سال ۴۵۵ ق.د.م. آغاز شد، یعنی زمانی که پادشاه فارس، اَرتَحشَستا (اردشیر)، به نحمیا اجازهٔ «تعمیر نمودن و بنا کردن اورشلیم» را داد. (نحمیا ۲:۱-۸) این ۴۸۳ سال در ۲۹ د.م.، یعنی زمانی که عیسی تعمید یافت و با روحالقدس مسح گردیده، مسیح شد، پایان یافت.—متی ۳:۱۳-۱۷.
۱۷ از اینکه آیا یهودیانِ قرن اول از سال دقیق آغاز شدن ۴۸۳ سال باخبر بودند یا خیر، اطلاعی در دست نیست. لیکن زمانی که یحیای تعمیددهنده خدمت خود را شروع کرد «قوم مترصّد [یا منتظر] میبودند و همه در خاطر خود دربارهٔ یحیی تفکّر مینمودند که این مسیح است یا نه؟› » (لوقا ۳:۱۵) برخی از عالمان کتاب مقدس این انتظار را با نبوت دانیال مربوط میدانند. مَتیو هِنری در مورد این آیه چنین اظهار نظر میکند: «در این خصوص شنیدهایم که . . . خدمت و تعمید یحیی، باعث شد که مردم به یاد آمدن مسیح بیفتند، و یا وی را همان دَر بپندارند. . . . در آن هنگام هفتاد هفتهٔ دانیال سپری شده بود.» کتاب مَنوئل بیبلیک به زبان فرانسه، اثر ویگُرُ، باکوئس، و براساک نقل میکند: «مردم آگاه بودند که پایان هفتاد هفتهای که دانیال معین کرده بود نزدیک میشد؛ از این رو، کسی از اعلان یحیای تعمیددهنده در باب نزدیک بودن ملکوت خدا با دیدهٔ حیرت ننگریست.» عالِم یهودی آبّا هیلل سیلوِر نوشته است که بر اساس «گاهشماری رایج» آن دوره «ظهور مسیح حدود ربع دوم قرن اول میلادی برآورد میشد.»
رویدادها—نه محاسبهٔ زمان
۱۸. گرچه نبوت دانیال کمکی بود برای یهودیان تا زمان ظهور مسیح را تخمین بزنند، اما چه شواهدی حتی بیش از آن بر مسیح بودن عیسی دلالت میکرد؟
۱۸ هر چند که یهودیان از طریق گاهشماری خویش توانسته بودند حدود ظهور مسیح را حدس بزنند، وقایعی که به دنبالِ آن پیش آمد نشان داد که این موضوع به اکثر آنان کمکی نکرد تا به مسیح بودن عیسی پی ببرند. عیسی حدود یک سال پیش از مرگ خویش از شاگردانش چنین سؤال کرد: «مردم مرا که میدانند؟» ایشان در جواب گفتند: «یحیئ تعمیددهنده و بعضی الیاس و دیگران میگویند که یکی از انبیای پیشین برخاسته است.» (لوقا ۹:۱۸، ۱۹) مکتوبی در دست نیست که نشان دهد عیسی برای مسیح بودن خود به نبوتِ هفتههای سمبلیک استناد کرده باشد. اما یکبار عیسی چنین گفت: «من شهادت بزرگتر از یحیی دارم زیرا آن کارهائیکه پدر بمن عطا کرد تا کامل کنم یعنی این کارهائیکه من میکنم بر من شهادت میدهد که پدر مرا فرستاده است.» (یوحنا ۵:۳۶) موعظهٔ عیسی، معجزاتش، و رویدادهایی که در زمان مرگ وی رخ دادند (یعنی تاریکی اعجازآمیز، پاره شدن پردهٔ هیکل، و زلزله) بهتر از هر گاهشماری، مسیح بودن و از طرف خدا فرستاده شدن عیسی را ثابت میکرد.—متی ۲۷:۴۵، ۵۱، ۵۴؛ یوحنا ۷:۳۱؛ اعمال ۲:۲۲.
۱۹. الف) چگونه مسیحیان میدانستند که نابودی اورشلیم نزدیک است؟ ب) چرا مسیحیان اولیه حتی پس از گریختن از اورشلیم به ایمانی قوی نیاز داشتند؟
۱۹ به همین ترتیب، پس از مرگ عیسی نیز، اطلاعاتی به مسیحیان اولیه داده نشد تا از طریق آن بتوانند زمان انقضای قریبالوقوع سیستم یهودی را تعیین کنند. البته آن نبوت دانیال که در مورد هفتههای سمبلیک بود، به پایان سیستم یهودی نیز اشاره میکرد. (دانیال ۹:۲۶، ۲۷) اما این واقعه قرار بود مدتی بعد از پایان «هفتاد هفته» رخ دهد (۴۵۵ ق.د.م.–۳۶ د.م.). به عبارت دیگر، مسیحیان بعد از آنکه نخستین افراد از ملل بیگانه در سال ۳۶ د.م. پیرو عیسی شدند، از سرحد گاهشمار باب ۹ دانیال دیگر گذشته بودند. برای ایشان، آنچه نشانگر قریبالوقوع بودن انقضای سیستم یهودی بود، رویدادها بودند، و نه گاهشمار. رویدادهایی که عیسی برشمرد، به نقطهٔ عطف سال ۶۶ د.م. رسید، یعنی زمانی که سپاهیان روم به اورشلیم یورش بردند و سپس عقبنشینی کردند. این عمل سپاه روم به مسیحیان وفادار و هشیار اورشلیم و یهودیه رخصت داد تا ‹بکوهستان فرار کنند.› (لوقا ۲۱:۲۰-۲۲) این مسیحیان از آنجایی که هیچ علامتی بر مبنای گاهشمارشان در اختیار نداشتند، از زمان نابودی اورشلیم بیخبر بودند. حقیقتاً چقدر باید ایمان ایشان راسخ میبود تا خانه و کاشانه، مزارع، و محل کسب خویش را رها کنند و به مدت چهار سال تا زمان بازگشت ارتش روم و ریشهکن شدن سیستم یهودی، یعنی تا سال ۷۰ د.م.، خارج از اورشلیم بسر برند!—لوقا ۱۹:۴۱-۴۴.
۲۰. الف) چگونه میتوانیم از مثال نوح، موسی، و مسیحیان قرن اول یهودیه بهره ببریم؟ ب) در مقالهٔ بعد چه چیزی را مورد مطالعه قرار خواهیم داد؟
۲۰ ما نیز همچون نوح، موسی، و مسیحیان قرن اول یهودیه، میتوانیم با اطمینان خاطر زمانها و اوقات را به دست یَهُوَه بسپاریم. اعتماد راسخ ما به اینکه اکنون در زمان آخر بسر میبریم و رستگاری ما نزدیک میباشد، صرفاً با محاسبات گاهشمارها وابسته نیست، بلکه بر پایهٔ رویدادها و وقایعی است که به صورت زنده نبوتهای کتاب مقدس را تحقق میبخشند. علاوه بر آن، هرچند که ما در روزهای حضور مسیح بسر میبریم، این امر ما را از ضرورت ایمان ورزیدن و بیدار ماندن مبری نمیکند. ما باید بیوقفه و با اشتیاق بسیار نظارهگر وقایع پیشگوییشده در کتاب مقدس باشیم. این موضوعِ بحث مقالهٔ بعدی ما خواهد بود.
[پاورقی]
a برج دیدهبانی، ۱ اوت ۱۹۹۶، صفحههای ۳۰-۳۱ ملاحظه شود.
مرور مطالب
◻ عیسی به رسولان خویش در مورد زمانها و اوقات یَهُوَه چه گفت؟
◻ نوح چه مدت پیش از توفان از زمان وقوع آن با خبر شد؟
◻ چه چیزی نشانگر آن است که موسی و اسرائیلیان از زمان دقیق رهایی خود از مصر آگاه نبودند؟
◻ از نمونههای کتاب مقدس در خصوص زمانها و اوقات یَهُوَه چه میآموزیم؟
[تصویر در صفحهٔ ۱۱]
ایمان نوح وی را قادر ساخت تا عامل زمان را به دست یَهُوَه بسپارد