Weta 35
Hùhù Babilọni Daho lọ Tọn
1. Nawẹ angẹli lọ basi zẹẹmẹ na kanlin wlanwlan vẹẹ lọ gbọn, podọ nuyọnẹn alọpa tẹwẹ yin nuhudo nado mọnukunnujẹ yẹhiadonu Osọhia tọn lẹ mẹ?
TO ZẸẸMẸ dogọ bibasi na kanlin wlanwlan vẹẹ Osọhia 17:3 tọn mẹ, angẹli lọ dọ na Johanu: “Podọ ofi wẹ ayiha he tindo nuyọnẹn te. Ota ṣinawe lẹ, osó daho ṣinawe wẹ, ehe ji yọnnu lọ sinai do. Ahọlu ṣinawe wẹ ye: atọ́n ko jai, dopo tin, dopo he pò ma ko wá gba; whenuena e wá, e ma na nọ ma nọte dẹn họ whenu gli.” (Osọhia 17:9, 10) Tofi angẹli lọ to nuyọnẹn he sọn aga yi namẹ, yedọ dopo kẹdẹ lọ he sọgan namẹ nukunmọjẹnumẹ yẹhiadonu Osọhia tọn lẹ tọn. (Jakobu 3:17) Nuyọnẹn ehe na wuntuntun hagbẹ Johanu tọn po azọnwahẹmẹtọ etọn lẹ po na nuhe du nujọnu-yinyin ojlẹ he mẹ mí tin to ogbẹ̀ te lẹ tọn. E nọ wleawuna pinpẹn nutọn yinyọnẹn hlan whẹdida Jehovah tọn he to na yin hinhẹnṣẹ lẹ, do ahun klandowiwe lẹ mẹ, bo nọ zin obu dagbe Jehovah tọn de dolanmẹnamẹ. Dile Howhinwhẹn lẹ 9:10 dọ do: “Osi [Jehovah] tọn wẹ dòdo nuyọnẹn tọn: nuyọnẹn Wiwenọ dopolọ tọn wẹ zinzin.” Etẹwẹ nuyọnẹn sọn olọn mẹ wá lọ sọhia mí dogbọn kanlin lọ dali?
2. Etẹwẹ yin zẹẹmẹ ota ṣinawe kanlin wlanwlan vẹẹ lọ tọn lẹ tọn, podọ nawẹ e yin gbọn dọ “atọ́n ko jai, dopo tin”?
2 Ota ṣinawe kanlin enẹ tọn lẹ nọtena “osó daho” ṣinawe lẹ, kavi “ahọlu” ṣinawe lẹ. Hogbe awe lẹ yin yiyizan to Owe wiwe lẹ mẹ nado dọho do huhlọn gandudu tọn lẹ ji. (Jẹlemia 51:24, 25; Daniẹli 2:34, 35, 44, 45) To Biblu mẹ, huhlọn aihọn tọn ṣidopo yin hodọdego taidi dehe gando whẹho omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn go: Egipti, Asilia, Babilọni, Medo-Pẹlsia, Glẹki, po Lomu po. Sọn ehelẹ mẹ, atọ́n ko wá bo ko juwayi to whenuena Johanu mọ Osọhia lọ yí, whenuena Lomu gbẹ pò to huhlọn aihọn tọn de yin talala. Ehe sọgbe hẹ hogbe lẹ ganji he yin, “atọ́n ko jai, dopo tin.” Ṣigba etẹwẹ yin “dopo” he ma ko wá lọ?
3. (a) Nawẹ Ahọluigba Lomu tọn wá klan gbọn? (b) Nujijọ tẹlẹ wẹ jọ to Wheyihọ? (c) Nukun tẹwẹ yè dona yi do pọn Ahọluigba Lomu tọn Wiwe lọ?
3 Ahọluigba Lomu tọn lọ nọte bo tlẹ gbayipe na owhe kanweko lẹ to azan Johanu tọn godo. To 330 W.M. tọn, Ahọluigba-gán Constantin sẹtẹn na tatọ-tẹnnọ etọn sọn Lomu jẹ Byzance, he yè sọ ylọ dọ Constantinople. To 395 W.M. tọn, Ahọluigba Lomu tọn klan biọ Whezẹtẹn po Wheyihọ tọn lẹ po mẹ. To 410 W.M. tọn, Lomu lọsu jai jẹ alọ Alaric, ahọlu Wisigoths (hẹnnu Janmannu de he diọ linlẹn biọ alọpa “sinsẹ̀n Klistiani tọn” arienne tọn) tọn lẹ mẹ. Hẹnnumẹ Janman tọn lẹ (“Klistiani” ga) gbawhan Espagne po susu aigba Lomu tọn lẹ tọn to Afrique Agewaji tọn. Owhe kanweko hunyanhunyan, magbọjẹ, po vọjlado tọn lẹ po tin to Europe. Ahọluigba-gán nukundeji lẹ fọn to Wheyihọ, taidi Charlemagne, he basi alẹnu de po papa Léon III po to owhe kanweko 9tọ lọ mẹ, podọ Frédéric II, he dugan to owhe kanweko 13tọ lọ mẹ. Ṣigba aigba yetọn, dile etlẹ yin yiylọ dọ Ahọluigba Lomu tọn wiwe lọ, yin nuhe whe hugan dehe yin Ahọluigba Lomu tọn tintan lọ to agayiyi etọn whenu. E yin vọjlado de kavi nukọnzinzindo huhlọn hoho ehe tọn de kakati nido yin ahọluigba yọyọ de.
4. Kọdetọn dagbe tẹlẹ wẹ Ahọluigba Whezẹtẹn tọn lọ tindo, ṣigba etẹwẹ jọ do susu aigba Lomu hohowhenu tọn lẹ tọn go to Afrique Agewaji tọn, Espagne, po Syrie po?
4 Ahọluigba Whezẹtẹn tọn Lomu tọn lọ, he sinai do Constantinople, nọ aimẹ to haṣinṣan ayimajai tọn de mẹ hẹ Ahọluigba Wheyihọ tọn lọ po. To owhe kanweko 6tọ lọ mẹ, ahọluigba-gán Whezẹtẹn tọn Justinien I penugo nado gbawhan susu Afrique Agewaji tọn tọn, bo sọ yinuwa to Espagne po Italie po. To owhe kanweko 7tọ lọ mẹ, Justinien II sọ mọ lẹdo Ahọluigba lọ tọn lọ yí he yin Macédoine tọn he ko yin yiyi dogbọn hẹnnumẹ Slave lẹ dali. Ṣigba to owhe kanweko 8tọ lọ mẹ, susu aigba dai tọn he yin Lomu hohowhenu tọn lọ tọn to Afrique Agewaji tọn, Espagne, po Syrie po wá jẹ alọ ahọluigba yọyọ Islam tọn lẹ mẹ bo gbọn mọ dali bo tọ́n sọn huhlọn Constantinople po Lomu tọn po glọ.
5. Dile etlẹ yindọ otò daho Lomu jai to 410 W.M. tọn, etẹwutu e biọ owhe kanweko susu lẹ dogọ whẹpo tintin to aimẹ lẹpo he yin Ahọluigba Lomu tonudidọ tọn nido tọ́n sọn lẹdo aihọn tọn mẹ?
5 Otò daho Constantinople tọn lọ lọsu nọ aimẹ dẹn hugan. E luntọ́n sọn mẹgbeyinyan whẹwhẹ lẹ sọn Pẹlsianu lẹ, Arabe lẹ, Bulgare lẹ, po Russe lẹ po tọn mẹ kaka jẹ 1203 whenuena e wá jai—e ma yin jẹ alọ Malenu lẹ tọn mẹ gba ṣigba Croisé lẹ tọn mẹ sọn Wheyihọ. Ṣigba to 1453, e wá jẹ huhlọn togan ottoman malenu Mehmet II tọn glọ podọ to madẹnmẹ lẹzun tatọ-tònọ Ahọluigba ottoman kavi turque tọn. Nalete, dile otò Lomu tọn lọ lọsu jai to 410 W.M. tọn, e biọ owhe kanweko susu hugan na tintin to aimẹ lẹpo he yin Ahọluigba Lomu tonudidọ tọn tọn lẹ nado tọ́n sọn lẹdo aihọn tọn mẹ. Podọ etlẹ yin to whenẹnu, gbigbọ etọn gbẹ sọ yin ayidego to ahọluigba sinsẹ̀n tọn lẹ mẹ he sinai do afọdide papa tọn he yin Lomu po Ṣọṣi orthodoxe Whezẹtẹn tọn lẹ tọn po ji.
6. Ahọluigba yọ́yọ́ tẹlẹ wẹ wleawu, podọ detẹ wẹ lẹzun dehe tindo kọdetọn dagbe hugan lọ?
6 Ṣigba to owhe kanweko 15tọ lọ whenu, otò delẹ to awuwlena ahọluigba yọ́yọ́ lẹ. Dile etlẹ yindọ delẹ to huhlọn ahọluigba yọ́yọ́ ehelẹ mẹ yin awuwlena do aigba fie Lomu ko dugan do dai tọn lẹ ji, ahọluigba yetọn lẹ ma yin nukọnzinzindo Ahọluigba Lomu tọn tọn gba. Portugal, Espagne, France, po Hollande po, polẹpo lẹzun aisintẹn ahọluigba he wá sọn fidindẹn tọn lẹ tọn de. Ṣigba dehe tindo kọdetọn dagbe hugan wẹ Grande-Bretagne, he wá dugan do ahọluigba daho de ji he ji ‘owhe ma nọ yìhọ̀ do.’ Ahọluigba ehe gblo to ojlẹ vovo lẹ mẹ do susu Amérique Agewaji, Afrique, Inde, po Huwaji-Whezẹtẹn Asie tọn, to pọmẹ po gbigblo Pacifique Huwaji tọn lọ po ji.
7. Nawẹ huhlọn aihọn tọn awe-to-dopomẹ alọpa de wá biọ aimẹ gbọn, podọ nawẹ Johanu dọ dọ “ota” kavi huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ lọ na tin to aimẹ dẹn sọ?
7 To owhe kanweko 19tọ lọ gbe, delẹ to otò yíyí lẹ mẹ to Amérique Agewaji tọn mẹ ko klan yede sọn Grande-Bretagne go nado wleawuna otò he jẹ yedekannu Etats-Unis d’Amérique tọn lẹ. To tonudidọ-liho, avunhiho de to akọta yọ́yọ́ lọ po aigba onọ dai tọn lọ po ṣẹnṣẹn zindonukọn. Etomọṣo, Wẹkẹ Whan I lọ hẹn otò awe lẹ po huhlọn po nado doayi ale to pọmẹ yetọn lẹ go bo wleawuna haṣinṣan vonọtaun de to yede ṣẹnṣẹn. Nalete, huhlọn aihọn tọn awe to pọmẹ alọpa de biọ aimẹ, he yin awuwlena po Etats-Unis d’Amérique, he yin akọta adọkunnọ hugan aihọn tọn todin, po Grande-Bretagne po, yedọ aisintẹn ahọluigba daho hugan aihọn tọn lọ tọn. Whelọnu lo, ehe wẹ yin ‘ota’ kavi huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ lọ, he zindonukọn biọ ojlẹ opodo tọn lọ mẹ podọ to aigba he tọn ji Kunnudetọ Jehovah tọn egbezangbe tọn lẹ sinai te tintan. Yijlẹdo gandudu dẹn to aimẹ ota ṣidopotọ lọ tọn go, ṣinawetọ lọ nọ aimẹ na “whenu gli de,” kaka jẹ whenuena Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na va akọta lẹpo sudo.
Etẹwutu E Yin Yiylọ Do Ahọlu Ṣinatọntọ?
8, 9. Oyin tẹwẹ angẹli lọ yi do ylọ kanlin wlanwlan vẹẹ yẹhiadonu tọn lọ, podọ to aliho tẹ mẹ wẹ e tọ́n sọn ṣinawe lẹ mẹ?
8 Angẹli lọ basi zẹẹmẹ na Johanu dogọ: “Kanlin he ko tin, bo ma sọ tin ba, yedọ ewọ wẹ ṣinatọntọ, e sọ tin to omẹ ṣinawe lẹ mẹ, bo sọ jei dindọn mẹ.” (Osọhia 17:11) Kanlin wlanwlan vẹẹ yẹhiadonu tọn lọ “tin to” ota ṣinawe lẹ mẹ; enẹ wẹ yindọ, e yin jìjì sọn, kavi mọ tintin to aimẹ etọn sọn ota “kanlin . . . sọn ohù mẹ” tintan lọ tọn enẹlẹ mẹ, he kanlin wlanwlan vẹẹ lọ yin boṣiọ de na. To aliho tẹ mẹ? Eyọn, to 1919, huhlọn Anglo-Amérique wẹ yin ota he to agayi lọ. Ota ṣidopo tintan lẹ ko jai, podọ teninọ huhlọn aihọn tọn gandutọ lọ ko yin zizejona ota awe-to-dopomẹ ehe bo ko sinai do e ji todin. Ota ṣinawetọ ehe, taidi dehe nọtena hukan huhlọn aihọn tọn lẹ tọn todin, wẹ yin huhlọn mẹwhantọ lọ to zizedai Alẹnu Akọta Lẹ Tọn tọn mẹ bo gbẹ sọ yin zizedagatọ daho po godonọnamẹtọ to akuẹ-liho po hlan Plidopọ Akọta Lẹ Tọn. Nalete, to yẹhiadonu-liho, kanlin wlanwlan vẹẹ lọ—ahọlu ṣinatọntọ—“wá sọn” ota ṣinawe tintan lẹ mẹ. To pinpọnhlan to aliho ehe mẹ, hodidọ lọ dọ e wá sọn ṣinawe lẹ mẹ sọzẹn ganji po osọhia tintan lọ po dọ kanlin lọ po azo awe di lẹngbọ tọn po (Huhlọn Aihọn tọn Anglo-Amérique, ota ṣinawetọ kanlin tintan enẹ tọn) dotuhomẹnamẹ nado basi boṣiọ lọ bo na ẹn ogbẹ̀.—Osọhia 13:1, 11, 14, 15.
9 Dogọ, hagbẹ tintan Alẹnu Akọta Lẹ Tọn bẹhẹn, to pọmẹ po Grande-Bretagne po, gandudu lẹ he to ahọludu to aisintẹn delẹ to ota dai tọn lẹ ji, yedọ Grèce, Iran (Pẹlsia), po Italie (Lomu) po. To nukọnmẹ, gandudu lẹ he to ahọludu to aigba he ko yin anadena dogbọn huhlọn aihọn ṣidopo dai tọn lẹ dali wá lẹzun hagbẹ godonọnamẹtọ boṣiọ kanlin lọ tọn tọn lẹ. To zẹẹmẹ ehe mẹ ga, e sọgan yin didọ dọ kanlin wlanwlan vẹẹ ehe wá sọn huhlọn aihọn tọn ṣinawe lẹ mẹ.
10. (a) Nawẹ e sọgan yin didọ dọ kanlin wlanwlan vẹẹ lọ “yin [ahọlu] ṣinatọntọ” de gbọn? (b) Nawẹ nukọntọ Union soviétique dai tọn de do godonọnamẹ na Plidopọ Akọta Lẹ Tọn hia gbọn?
10 Doayi e go dọ kanlin wlanwlan vẹẹ lọ “yin [ahọlu] ṣinatọntọ” de. Nalete, Plidopọ Akọta Lẹ Tọn todin yin awuwlena nado sọawuhia taidi gandudu aihọn tọn de. To whedelẹnu, e tlẹ nọ yinuwa taidi dopo, bo nọ do awhanpa lẹ hlan awhanfuntẹn lẹ nado din pọngbọ na avunhiho akọjọpli tọn lẹ, taidi to Corée, péninsule Sinaï tọn, otò Afrique tọn delẹ, po Liban po. Ṣigba e yin boṣiọ ahọlu de tọn poun. Taidi boṣiọ sinsẹ̀n tọn de, e ma tindo gbigbọ kavi huhlọn depope gba gbọnvona dehe yin zizedo e ji dogbọn enẹnọ he hẹn ẹn biọ aimẹ bo nọ sẹ̀n ẹn lẹ dali. To whedelẹnu, kanlin yẹhiadonu tọn ehe nọ taidi nuhe ma dogan; ṣigba e ma tindo numimọ mẹjijodo pete alọpa de tọn dogbọn hagbẹ aṣẹ-glanglan-panamẹtọ lẹ dali gba he do Alẹnu Akọta Lẹ Tọn hlan odo mapote lọ mẹ. (Osọhia 17:8) Dile etlẹ nọ hẹn linlẹn he gbọnvo talala lẹ go to whẹho devo lẹ ji, nukọntọ nukundeji Union soviétique dai tọn de to 1987 kọnawudopọ hẹ papa Lomu tọn lẹ to godonọnamẹ didohia na O.N.U. mẹ. E tlẹ basi oylọ na “tito yọn na yizan de he yin vivomẹninọ akọjọpli tọn” he sinai do O.N.U. ji. Dile Johanu plọn do, ojlẹ lọ na wá whenuena O.N.U. na yinuwa po aṣẹ daho de po. Enẹgodo, ewọ lọsu na “yì biọ dindọn mẹ.”
Ahọlu Ao Na Gànhiho Dopo
11. Etẹwẹ angẹli Jehovah tọn dọ dogbọn azo ao he tin to kanlin wlanwlan vẹẹ yẹhiadonu tọn lọ ji lẹ dali?
11 To weta he wayi he yin Osọhia tọn mẹ, angẹli ṣidopotọ po ṣinawetọ lọ po tuntun ogò yetọn lẹ jẹgbonu he yin homẹgble Jiwheyẹwhe tọn tọn. Nalete, mí yin didọ na dọ ahọlu aigba tọn lẹ yin bibẹpli hlan awhan Jiwheyẹwhe tọn to Amagẹdọni podọ ‘Babilọni Daho lọ wá oflin mẹ to Jiwheyẹwhe nukọn.’ (Osọhia 16:1, 4, 19) Todin mí na plọn po zẹẹmẹ daho hugan po lehe whẹdida Jiwheyẹwhe tọn lẹ do ehelẹ ji na yin bibasi do. Dotoai whladopo dogọ hlan angẹli Jehovah tọn dile e to hodọ na Johanu. “Azo ao he hiẹ mọ lẹ ahọlu ao wẹ, ehe ma ko tindo ahọludu de kaka jẹ dinvie; ṣigba ye tindo huhlọn di ahọlu to ogàn dopo mẹ po kanlin lọ po. Ehelẹ tindo ayi dopo, bo nasọ yi huhlọn po hlọnhlọn yetọn po hlan kanlin lọ. Ehelẹ wẹ na to awhanfun hẹ Lẹngbọvu lọ, Lẹngbọvu lọ nasọ gbawhan yetọn: na ewọ wẹ Oklunọ oklunọ lẹ tọn, Ahọlu ahọlu lẹ tọn: podọ ye ga na gbawhan he tin to ede lẹ, mẹyiylọ, mẹṣinṣinyan, nugbonọ.”—Osọhia 17:12-14.
12. (a) Etẹwẹ azo ao lẹ nọtena? (b) Nawẹ e yin gbọn dọ azo ao lẹ ‘ma ko mọ ahọludu de yí’? (c) Nawẹ azo ao yẹhiadonu tọn lẹ tindo “ahọludu de” todin gbọn, podọ nawẹ e na dẹn sọ?
12 Azo ao lẹ nọtena huhlọn tonudidọ tọn lẹpo he dugan to lẹdo aihọn tọn mẹ bo tin to godo na boṣiọ kanlin lọ tọn. Sọha vude talala akọta lẹ tọn he tin to aimẹ todin wẹ yin yinyọnẹn to azan Johanu tọn gbe. Podọ enẹnọ he yin yinyọnẹn lẹ taidi Egipti po Pẹlsia (Iran) po, tindo tito tonudidọ tọn he gbọnvo pete de todin. Nalete, to owhe kanweko tintan lọ mẹ, ‘azo ao lẹ ma ko tindo ahọlu de kaka jẹ dinvie’ gba. Ṣigba todin to azan Oklunọ tọn gbe, ye tindo ‘ahọludu de,’ kavi huhlọn tonudidọ tọn. Po aijijẹ ahọluigba otò-yítomẹsi (colonie) daho lẹ po, titengbe sọn Wẹkẹ Whan II lọ whenu, akọta yọ́yọ́ susu lẹ ko sọawuhia. Ehelẹ, to pọmẹ po huhlọn he tin to aimẹ dẹn lẹ po, dona duahọlu hẹ kanlin lọ na ojlẹ gli de—yedọ “ogàn dopo” tata—whẹpo Jehovah nido hẹn opodo de wá na gandudu tonudidọ tọn aihọn tọn lẹpo to Amagẹdọni.
13. To aliho tẹ mẹ wẹ azo ao lẹ “dogbepọ” gbọn, podọ ninọmẹ hlan Lẹngbọvu lọ tẹwẹ ehe hẹndiun?
13 To egbehe, owanyi na akọta wẹ yin huhlọn daho hugan lọ he to azo ao ehelẹ whan. Ye tindo “ayi dopo” to enẹ mẹ dọ ye jlo na hẹn nupojipetọ-yinyin akọta tọn yetọn go kakati nado kẹalọyi Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn. Ehe wẹ yin lẹndai yetọn to yede zize jo na Alẹnu Akọta Lẹ Tọn po ogbẹ́ Plidopọ Akọta Lẹ Tọn po to ojlẹ tintan lọ mẹ—nado hẹn jijọho aihọn tọn dote bo gbọn mọ dali do họ́ tintin to aimẹ yetọn titi. Ninọmẹ mọnkọtọn hẹndiun dọ azo lẹ na diọnukunsọ Lẹngbọvu lọ, yedọ “Oklunọ oklunọ lẹ tọn po Ahọlu ahọlu lẹ tọn po” na Jehovah ko lẹndai dọ Ahọluduta etọn to Jesu Klisti glọ na yitẹnmẹ sọn ahọluduta ehe lẹpo si to madẹnmẹ.—Daniẹli 7:13, 14; Matiu 24:30; 25:31-33, 46.
14. Nawẹ e yọnbasi na togan aihọn tọn lẹ nado hoavun hẹ Lẹngbọvu lọ gbọn, podọ etẹwẹ na yin kọdetọn lọ?
14 Na nugbo tọn, nudepope ma tin he togan aihọn ehe tọn lẹ sọgan wà sọta Jesu lọsu gba. Ewọ tin to olọn mẹ, bo alọ yetọn ma sọgan pla ẹ gba. Ṣigba mẹmẹsunnu Jesu tọn lẹ, pipotọ okun yọnnusi lọ tọn tọn lẹ, gbẹ pò to aigba ji bo taidi mẹhe go alọ sọgan jẹ lẹ. (Osọhia 12:17) Susu to azo lẹ mẹ ko do adi wangbẹnamẹ tọn hia hlan ye, podọ to alọpa ehe mẹ yé ko hoavun hẹ lẹngbọvu lọ. (Matiu 25:40, 45) Ṣigba to madẹnmẹ ojlẹ lọ na wá na Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn nado “gbà ahọludu do flinflin bo su ahọlu he lẹpo do.” (Daniẹli 2:44) Enẹgodo ahọlu aigba tọn lẹ na tin to avunhiho egblemaku tọn de mẹ hẹ Lẹngbọvu lọ, dile mí na mọ do to madẹnmẹ. (Osọhia 19:11-21) Ṣigba tofi, mí ko plọn nuhe pe nado doayi e go dọ akọta lẹ ma na tindo kọdetọn dagbe gba. Dile etlẹ yindọ yewlẹ po kanlin wlanwlan vẹẹ O.N.U. lọ po tindo “ayi dopo,” ye ma sọgan gbawhan “Oklunọ oklunọ lẹ tọn po Ahọlu ahọlu lẹ tọn” daho lọ tọn gba, mọdopolọ ye ma sọgan gbawhan “mẹyiylọ, mẹṣinṣinyan, nugbonọ” lẹ tọn gba, he bẹ hodotọ yiamisisadode etọn he gbẹ pò to aigba ji lẹ hẹn. Ehelẹ ga na ko gbawhan dogbọn tenọgli go hinhẹn to gblọndo nina hlan whẹsadokọnamẹ ylankan Satani tọn lẹ tọn mẹ.—Lomunu lẹ 8:37-39; Osọhia 12:10, 11.
Ayọdetọ Lọ Vivasudo
15. Etẹwẹ angẹli lọ dọ dogbọn ayọdetọ lọ podọ ninọmẹ po nuyiwa azo ao lẹ tọn po kanlin lọ tọn po hlan ẹn dali?
15 E ma yin omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ kẹdẹ wẹ azo ao lẹ to homẹgbledo gba. Todin, angẹli lọ dọn ayidonugo Johanu tọn hlan ayọdetọ lọ whladopo dogọ: “E sọ dọ hlan mi, dọ, Osin he hiẹ mọ lẹ, to fie ayọdetọ lọ sinai te, wẹ gbẹtọ lẹ, agun pipli lẹ, akọta lẹ, po ogbè lẹ po. Azo ao he hiẹ mọ to ota na kanlin lọ, ehelẹ wẹ na gbẹwanna ayọdetọ lọ, bo na basi i matinhuwhẹhomẹtọnọ, bo sọ hẹn ẹn jẹmẹ́, yé na du olan etọn, bo nasọ yi miyọn do fiọ ẹ gbidigbidi.”—Osọhia 17:15, 16.
16. Etẹwutu Babilọni Daho lọ ma na penugo nado ganjẹ otọ̀ etọn lẹ go nado na godonọnamẹ hihọ́ tọn whenuena gandudu tonudidọ tọn lẹ na lẹ́ sọta ẹ?
16 Kẹdẹdile Babilọni hohowhenu tọn lọ ganjẹ hihọ́ osin tọn etọn lẹ go, Babilọni Daho lọ todin ganjẹ sọha susu hagbẹ etọn lẹ tọn he yin “gbẹtọ lẹ, agun pipli lẹ, akọta lẹ, po ogbè lẹ po” tọn go. Angẹli lọ gbọn jlọjẹ dali do dọn ayidonugo mítọn hlan ehelẹ whẹpo dọ nujijọ ahunhẹnnamẹtọ de: Gandudu tonudidọ tọn lẹ he yin aigba ehe tọn na lẹ́ po hunyanhunyan po do Babilọni Daho lọ ji. To whelọnu lo, etẹwẹ “gbẹtọ lẹ, agun pipli lẹ, akọta lẹ, po ogbè lẹ po” ehe lẹpo na wà? Omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ko na avase Babilọni Daho lọ dọ osin otọ̀-sisa Euflati tọn lọ tọn na hú. (Osọhia 16:12) To godomẹ osin enẹlẹ na hú pete sẹ. Ye ma na penugo nado na godonọnamẹ kọdetọn dagbe tọn hlan ayọdetọ hoho hiọawu ehe to ojlẹ nuhudo daho hugan tọn etọn mẹ gba.—Isaia 44:27; Jẹlemia 50:38; 51:36, 37.
17. (a) Etẹwutu adọkun Babilọni Daho lọ tọn lẹ ma na whlẹn ẹn gba? (b) Nawẹ opodo Babilọni Daho lọ tọn na dẹn do yẹyi tọn de gbọn? (c) Gbọnvona azo ao lẹ, kavi akọta dopodopo lẹ, onu devo tẹwẹ na kọnawudopọ to gbeyinyan Babilọni Daho lọ tọn mẹ?
17 Na nugbo tọn, adọkun agbasanu tọn daho lọ he yin Babilọni Daho lọ tọn ma na whlẹn ẹn gba. E tlẹ sọgan yawu hẹn vasudo etọn wá, na numimọ lọ dohia dọ whenuena kanlin lọ po azo ao lẹ po do homẹgble yetọn hia hlan ẹn, ye na tlẹn aṣọvọ ahọlu tọn etọn po sikanu etọn lẹpo po sẹ. Ye na bẹ adọkun etọn lẹ sọyi. Ye na “hẹn ẹn jẹmẹ́,” yedọ ye na do nuhe e yin taun lọ hia to gbangba po winyan po. Hinhẹn jẹvọ nankọ die! Opodo etọn ma na tin po yẹyi po gba. Ye na va ẹ sudo, “dù olan etọn,” bo hẹn ẹn lẹzun ohú matin ogbẹ̀ de. To godomẹ ye na “yi miyọn do fiọ ẹ gbidigbidi.” Ye na fiọ ẹ taidi azọ̀nylankan hẹntọ de, matin mẹdidi yẹyinọ de! E ma yin akọta lẹ kẹdẹ gba, dile e yin tenọna dogbọn azo ao lẹ dali do, wẹ na va ayọdetọ daho lọ sudo gba, ṣigba “kanlin lọ,” he zẹẹmẹdo O.N.U. lọ lọsu, na kọnawudopọ hẹ ye to nuyiwa ehe mẹ. E na na alọkẹyi etọn hlan vasudo sinsẹ̀n lalo tọn tọn. Susu akọta 190 kavi humọ lẹ tọn he tin to O.N.U. mẹ ko dohia, dogbọn alọpa vobibla etọn tọn dali, wangbẹnamẹ de hlan sinsẹ̀n, titengbe dehe yin Mẹylọhodotọklisti tọn tọn.
18. (a) Etẹwẹ dohia dọ akọta lẹ penugo nado lẹ́ sọta sinsẹ̀n Babilọni tọn? (b) Etẹwẹ na yin whẹwhinwhẹn dòdonu tọn lọ na mẹgbeyinyan pete sọta ayọdetọ daho lọ?
18 Etẹwutu akọta lẹ na yinuwa ylankan sọmọ hẹ mẹhe yiwanna ye dai lọ? Whenuho egbezangbe tọn ko dohia dọ ye penugo nado lẹ́ sọta sinsẹ̀n Babilọni tọn. Nukundiọsọmẹ gandudu tọn ko de huhlọn sinsẹ̀n tọn pò susu to otò lẹ mẹ taidi Union soviétique dai tọn po Chine po. To lẹdo Plọtẹstan tọn Europe tọn lẹ tọn mẹ, wangbẹnamẹ po ayihaawe po gbayipe bo hẹn ṣọṣi lẹ jẹvọ, bọ sinsẹ̀n tlẹ ko dibla ku. Ahọluigba Katholiki tọn daho lọ yin tintlẹn dogbọn gufinfọn po gbemanọpọ lẹ po dali, he nukọntọ etọn lẹ ma penugo nado din pọngbọ na gba. Ṣigba mí ma dona yi nukun pẹvi do pọn nugbo lọ dọ mẹgbeyinyan godo tọn pete ehe do Babilọni Daho lọ ji wá taidi hinhẹnṣẹ whẹdida madiọ Jiwheyẹwhe tọn do ayọdetọ daho lọ ji.
Linlẹn Jiwheyẹwhe Tọn Hinhẹndi
19. (a) Nawẹ whẹdida Jehovah tọn hinhẹnṣẹ do ayọdetọ daho lọ ji sọgan yin yẹdena dogbọn whẹdida etọn do Jelusalẹm atẹṣitọ lọ ji to 607 J.W.M. tọn dali gbọn? (b) Etẹwẹ ninọmẹ jẹvọ matin tomẹnu Jelusalẹm tọn to 607 J.W.M. godo nọtena na azan mítọn?
19 Nawẹ Jehovah na dawhẹ ehe gbọn? Ehe sọgan yin yẹdena dogbọn nuyiwa Jehovah tọn sọta omẹ etọn atẹṣitọ lẹ to ojlẹ fliflimẹ tọn lẹ mẹ dali, he e dọ gbọn dali yetọn dọmọ: “To yẹwhegan Jelusalẹm tọn lẹ mẹ ga yẹn ko mọ onu dobu de; ye to ayọde, bo to zọnlinzin lalo lẹ mẹ, bo sọ nahuhlọn alọ oylan watọ lẹ tọn lẹ, bọ mẹde ma lẹgọ sọn kanyinylan etọn mẹ: ye popo ye tọn tin lẹzun hlan mi di Sọdọmi, podọ tomẹnu etọn lẹ di Gọmọla.” (Jẹlemia 23:14) To 607 J.W.M., Jehovah yi Nẹbukadnẹzali zan nado ‘vun aṣọvọ lẹ, bo bẹ nuzinzan whanpẹnọ lẹ sọyi, bo jo e do to omẹ́ po ovọ po mẹ,’ yedọ otò daho ayọdetọ to gbigbọmẹ enẹ. (Ezekiẹli 23:4, 26, 29) Jelusalẹm ojlẹ enẹ tọn yin apajlẹ Mẹylọhodotọklisti tọn tọn to egbehe, podọ dile Johanu mọ do to numimọ tintan lẹ mẹ, Jehovah na saya dopolọ na Mẹylọhodotọklisti po pipotọ sinsẹ̀n lalo tọn lẹ po. Ninọmẹ jẹvọ matin gbẹtọ Jelusalẹm tọn to 607 J.W.M. dohia lehe ninọmẹ Mẹylọhodotọklisti sinsẹ̀nnọ lọ tọn na te do whenuena yè na bẹ adọkun etọn lẹpo sẹ bo de e jẹ gbangba po winyan po. Podọ onu lẹ ma na yọn na pipotọ Babilọni Daho lọ tọn lẹ ga.
20. (a) Nawẹ Johanu dohia gbọn dọ whladopo dogọ, Jehovah na yí togan gbẹtọ lẹ zan to whẹdida hinhẹnṣẹ mẹ? (b) Etẹwẹ yin “ojlo” Jiwheyẹwhe tọn? (c) To aliho tẹ mẹ wẹ akọta lẹ na yi “gbenọpọ” yetọn zan te, ṣigba mẹnu sin linlẹn wẹ na yin bibasi nugbo?
20 Whladopo dogọ, Jehovah yí togan gbẹtọ lẹ zan to whẹdida bibasi mẹ: “Na Jiwheyẹwhe ko yi do ayiha yetọn mẹ nado hẹn ojlo etọn di, nado dogbepọ, podọ nado yi ahọludu yetọn na kanlin lọ, kaka oho Jiwheyẹwhe tọn nado di.” (Osọhia 17:17) Etẹwẹ yin “ojlo” Jiwheyẹwhe tọn? Nado basi tito na mẹhùtọ Babilọni Daho lọ tọn lẹ nado bẹ yede plidopọ, nado sọgan va ẹ sudo pete. Na nugbo tọn, linlẹn togan lẹ tọn to ogbé etọn yinyan mẹ na yin nado basi nuhe ye “dogbèpọ” na lọ. Ye na mọtolanmẹ dọ e tin to alemọyinu akọta tọn yetọn titi lẹ mẹ nado lẹ́ sọta ayọdetọ daho lọ. Ye sọgan wá mọ tintin to aimẹ dẹn sinsẹ̀n basi tito na tọn to otò yetọn mẹ taidi owu de hlan nupojipetọ-yinyin yetọn. Ṣigba Jehovah wẹ na to anadena whẹho lẹ; ye na wà ojlo etọn dogbọn kẹntọ ayọdetọ whenu dindẹn tọn etọn lọ vivasudo to ojlẹ dopo lọ mẹ dali!—Yijlẹdo Jẹlemia 7:8-11, 34 go.
21. Dile e ko yindọ kanlin wlanwlan vẹẹ lọ na yin yiyizan to vasudo Babilọni Daho lọ tọn mẹ, etẹwẹ akọta lẹ na wá wà to nukọnmẹ dogbọn Plidopọ Akọta Lẹ Tọn dali?
21 Mọwẹ, akọta lẹ na yi kanlin wlanwlan vẹẹ lọ, yedọ Plidopọ Akọta Lẹ Tọn zan to Babilọni Daho lọ vivasudo mẹ. Ye ma nọ yinuwa to huhlọn yetọn titi mẹ gba, na Jehovah ko yi do ahun yetọn lẹ mẹ “nado dogbepọ, podọ nado yí ahọludu yetọn na kanlin lọ.” Whenuena ojlẹ lọ wá, akọta lẹ na wá mọ nuhudo lọ nado dohuhlọn lanmẹ na Plidopọ Akọta Lẹ Tọn. Ye na yí adu lẹ na ẹn, dile e te do, bo na ẹn aṣẹ po huhlọn po depope he ye tindo lọ na e nido sọgan lẹ́ jẹ sinsẹ̀n lalo ji bo hoavun hẹ ẹ po kọdetọn dagbe po “kaka oho Jiwheyẹwhe tọn nado di.” Nalete, ayọdetọ hohowhenu tọn lọ na wá opodo pete etọn. Podọ lehe didesẹ sọn aimẹ etọn yọn sọ!
22. (a) To Osọhia 17:18 mẹ, etẹwẹ lehe angẹli lọ dotana kunnudide etọn do zẹẹmẹdo? (b) Nawẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ yinuwa hlan sisọhia nudabla lọ tọn gbọn?
22 Taidi e yin nado zinnudo nugbo-yinyin hinhẹnṣẹ whẹdida Jehovah tọn tọn do ahọluigba aihọn tọn he yin sinsẹ̀n lalo tọn ji nkọ, angẹli lọ dotana kunnudide etọn dọmọ: “Yọnnusi he hiẹ sọ mọ lọ, wẹ otò daho lọ, he to ahọludu to ahọlu aihọn mẹ tọn lẹ ji.” (Osọhia 17:18) Taidi Babilọni ojlẹ Bẹlṣazali tọn tọn, Babilọni daho lọ ko “yin zize do ojlẹgan ji bo yin mimọ nado fua.” (Daniẹli 5:27, The New English Bible) Hùhù etọn na tin to niyaniya mẹ bo yin godo tọn. Podọ nawẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yinuwa hlan didehia nudabla ayọdetọ daho lọ po kanlin wlanwlan vẹẹ lọ tọn po gbọn? Ye do zohunhun hia to azan whẹdida Jehovah tọn lilá mẹ, whenuena ye to “dẹdẹ” yi do to gblọndo na hlan nugbo dintọ ayiha-doponọ lẹ. (Kọlọsinu lẹ 4:5, 6; Osọhia 17:3, 7) Dile weta mítọn he bọdego na dohia do, enẹnọ lẹpo he jlo na luntọn whenuena ayọdetọ daho lọ yin hùhù dona yinuwa, bo yinuwa to niyaniya mẹ!
[Yẹdide lẹ to weda 252]
Dejẹdegodo Huhlọn Aihọn Tọn Ṣinawe Lẹ Tọn
EGIPTI
ASILIA
BABILỌNI
MEDO-
PẸLSIA
GLẸKI
LOMU
ANGLO-AMÉRIQUE
[Yẹdide lẹ to weda 254]
“Ewọ lọsu yin ahọlu ṣinatọntọ de ga”
[Yẹdide to weda 255]
To godo yetọn lẹ lilẹ́ do Lẹngbọvu lọ mẹ, yé “yí huhlọn po hlọnhlọn yetọn po hlan kanlin lọ”
[Yẹdide to weda 257]
Mẹylọhodotọklisti taidi ada tangan Babilọni Daho lọ tọn na taidi Jelusalẹm hohowhenu tọn to ovọjijẹ pete mẹ