Weta 5
Be Biblu Wá sọn Jiwheyẹwhe de Nugbo?
1. Naegbọn e do yin nuhe sọgbe hẹ nuyọnẹn dagbe dọ Jiwheyẹwhe na na mí nudọnamẹ dogbọn ede dali?
BE JEHOVAH JIWHEYẸWHE ko na mí nudọnamẹ dogbọn ede dali? Be e ko dọ na mí nuhe e ko basi lẹ po nuhe e do linlẹn etọn nado wá basi lẹ po? Otọ́ de he yiwanna ovi etọn lẹ nọ dọ onu susu na ye. Podọ sọn nuhe mí ko mọ lẹ mẹ, Jehovah na nugbo tọn yin otọ́ owanyinọ de.
2. (a) Etẹwẹ yin aliho dagbe de na Jehovah nado dọ na mí dogbọn ede dali? (b) Kanbiọ tẹlẹ wẹ ehe fọndote?
2 Nawẹ Jehovah sọgan na nudọnamẹ gbẹtọvi lẹ he nọ nọ ofi vovo lẹ to aigba ji to ojlẹ he gbọnvo na yede lẹ mẹ gbọn? Aliho dagbe de na ẹn nado basi mọ wẹ yin nado wlan owe de podọ to enẹgodo nado mọdọ e yin nuhe tin to aimẹ na mẹlẹpo. Be Biblu yin Owe mọnkọtọn de sọn Jiwheyẹwhe de? Nawẹ mí sọgan wagbọn do yọnẹn eyin e yin mọ?
OWE DEVO MA TIN TAIDI BIBLU GBA
3. Aliho dopo tẹwẹ Biblu do yin owe titengbe de?
3 Eyin Biblu yin sọn Jiwheyẹwhe de nugbo, mí dona donukun dọ e ni yin owe titengbe hugan he ko yin kinkan pọn. Be e yin mọ? Mọwẹ, podọ na nujikudo susu. Tintan whẹ, e yin mẹho taun; a ma sọgan donukun dọ Ohó Jiwheyẹwhe tọn dohlan gbẹtọvi lẹpo ni yin nuhe yè wlan to ogọe, be mọwẹ? Winwlan etọn yin nuhe jẹeji to nudi owhe 3 500 die to Heblugbe mẹ. Enẹgodo, to onu he hugan owhe 2 200 die, e yin nuhe yè jẹ zẹẹmẹ etọn basi ji do ogbè devo lẹ mẹ. Egbehe e dibla yin mẹlẹpo to aigba ji wẹ sọgan hia Biblu to ogbè yetọn titi mẹ.
4. Nawẹ sọha Biblu tọn lẹ he yin didetọn te do na yijlẹdo owe devo lẹ go?
4 Mọga, owe devo de ma sọ tin he sẹpọ Biblu to sọha he ko yin bibasi mẹ. Owe de sọgan yin yiylọ dọ “he sà hugan” whenuena e yindọ fọtọ́n delẹ poun wẹ yin didetọn. Ṣogan to owhe dopodopo mẹ susu livi livi Biblu tọn lẹ wẹ nọ yin zinzin. Podọ to owhe kanweko lẹ gblamẹ livi livi donu fọtọ́n fọtọ́n lẹ wẹ ko yin bibasi! Huhlọn wẹ a nado mọ fide to aigba ji, na mahopọn do lehe e sọgan dẹn do otodaho sọ, bọ a ma nado mọ Biblu dopo to finẹ? Be e ma yin ehe wẹ a na to nukundo nado mọ dogbọn owe de dali he wá sọn Jiwheyẹwhe de nugbo?
5. Vivẹnu tẹlẹ wẹ ko yin dido nado va Biblu sudo?
5 Onu he hẹn mimape daho Biblu tọn ehe yin nujọnu hugan wẹ yin nugbo lọ dọ kẹntọ lẹ ko tẹnpọn susu nado va ẹ sudo. Ṣigba be e ma yin nudonukun etọn de wẹ e yin dọ owe de sọn Jiwheyẹwhe de na wa avunhihohẹ sinsinyẹn de glọ gbọn nukunmọnu Lẹgba tọn lẹ dali? Ehe ko jọ. Biblu mimẹ ko yi whedenu do gbayipe, podọ enẹnọ lẹ he ye mọ wle to Biblu hihia mẹ wẹ ye nọ saya oku tọn na.
6. (a) Kanbiọ titengbe tẹlẹ wẹ Biblu na gblọndo etọn? (b) Sọn fie wẹ Biblu-kantọ lẹ dọ dọ emi mọ nudọnamẹ emitọn sọn?
6 Hiẹ na to nukundo dọ owe de sọn Jiwheyẹwhe de ni dọho do whẹho titengbe lẹ ji hetọn mímẹpo na jlo nado yọnẹn. ‘Fie wẹ ogbẹ̀ tọn sọn?’ ‘Naegbọn mí do tin tofi?’ ‘Etẹwẹ sọgodo hẹn ja?’ yin delẹ to kanbiọ lọ lẹ mẹ hetọn e na gblọndo etọn. Podọ e sọ dọ ẹ taun dọ nudọnamẹ lọ lẹ hetọn e bẹhẹn wá sọn Jehovah Jiwheyẹwhe de. Wekantọ Biblu tọn de dọmọ: “Gbigbọ [Jehovah] tọn dọho gbọn dali ṣie, oho etọn sọ tin to odẹ́ ṣie ji.” (2 Samuẹli 23:2) Devo wlanwe dọ: “Owe wiwe lẹpo gbingbọn sọn Jiwheyẹwhe mẹ.” (2 Timoti 3:16) To whenue Biblu ko dọ ẹ taun domọ dọ e yin Ohó Jiwheyẹwhe tọn, be e ma na yin nuyọnẹnnu de nado din e mẹ pọn nado mọ eyin e yin mọ?
LEHE BIBLU YIN WINWLAN DO
7. (a) Mẹnu wẹ kan Biblu? (b) Nawẹ, to whelọnu lo, wẹ e sọgan yin didọ dọ Oho Jiwheyẹwhe tọn wẹ gbọn?
7 ‘Ṣogan nawẹ Biblu sọgan yin sọn Jiwheyẹwhe de do whenuena e yin winwlan gbọn gbẹtọ dali?’ wẹ hiẹ sọgan kanse. Nugbo wẹ, nudi gbẹtọ 40 wẹ tindo mahẹ to Biblu winwlan mẹ. Gbẹtọ helẹ wazọn winwlan Biblu tọn taun gbọnvona Gbedide Ao lẹ, ehe yin winwlan gbọn Jiwheyẹwhe lọsu dali do tafo zannu tọn lẹ ji gbọn nuwiwa tọlọlọ gbigbọ wiwe tọn dali. (Eksọdusi 31:18) Ṣigba, ehe lọ ma de nuhe ye wlan lọ po sọn Oho Jiwheyẹwhe tọn yinyin mẹ. Biblu basi zẹẹmẹ dọ: “Gbẹtọ lẹ dọho sọn Jiwheyẹwhe de dile ye dọn ye yi do gbọn gbigbọ wiwe dali.” (2 Pita 1:21) Mọwẹ, mọpẹpẹ dile na Jiwheyẹwhe yi gbigbọ wiwe huhlọnnọ etọn zan do nado da olọn lẹ, aigba po onu tẹgbẹ lẹpo po do, mọwẹ e sọ yi i zan do nado deanana winwlan Biblu tọn.
8, 9. Apajlẹ tẹlẹ to egbehe wẹ sọgan gọalọna mí nado tindo nukunnumọjẹnumẹ do lehe Jiwheyẹwhe kan Biblu do ji?
8 Ehe zẹẹmẹdo dọ Biblu tindo nunọ dopo gee, Jehovah Jiwheyẹwhe. E yi gbẹtọ lẹ zan nado wlan nudọnamẹ lẹ dai, dile na ajọtọ de nọ yi wekantọ de zan do nado wlan wekanhlanmẹ de. Wekantọ lọ wẹ wlan owe lọ, ṣigba nuhe tin to owe lọ mẹ lọ yin linlẹn po ojlo ajọtọ lọ tọn. Enẹwutu wekanhlanmẹ lọ etọn wẹ, e ma yin wekantọ lọ tọn gba, yedọ kẹdẹdile Biblu yin Owe Jiwheyẹwhe tọn do, e ma yin owe gbẹtọ he yè yizan nado wlan ẹn lẹ tọn gba.
9 To whenue e ko yindọ Jiwheyẹwhe wẹ da linlẹn he tin to gbẹtọ homẹ e ma na sinyẹn na ẹn gba nado jẹ linlẹn lọ mẹ he yin devizọnwatọ etọn lẹ tọn nado na ye nudọnamẹ lọ na winwlan. Yedọ to egbehe mẹde sọgan sinai to ohọ etọn mẹ nado se owẹn sọn fidindẹn gbọn ladio kavi télévision de gblamẹ. Ogbè lọ lẹ kavi yẹdide lọ lẹ nọ basi gbejizọnlin gbọn fidindẹn gbọn yizan osẹ́n agbasa tọn lẹ dali he Jiwheyẹwhe da. E yin nuhe bọawu to whelọnu lo, nado mọnukunnujẹ e mẹ dọ Jehovah, sọn otẹn etọn fidindẹn lọ mẹ wá to olọn mẹ, sọgan deanana gbẹtọ lẹ nado wlan nudọnamẹ lẹ dai he e jlo dọ gbẹtọvi lẹ ni yọnẹn.
10. (a) Owe nẹmu wẹ tin to Biblu mẹ, podọ to ojlẹ tẹlẹ gblamẹ wẹ yé yin kinkan te? (b) Hosọ tangan tẹwẹ gbọn Biblu pete mẹ?
10 Kọdetọn etọn ko yin Owe jiawu de. Na nugbo tọn, Biblu yin nuhe tindo owe pẹvi pẹvi 66 lẹ. Hogbe Glẹki tọn lọ biblia, sọn ehe mẹ “Biblu” wá sọn, zẹẹmẹdo “owe pẹvi pẹvi lẹ.” Owe helẹ, kavi wekanhlanmẹ lẹ, yin winwlan na ojlẹ he hugan owhe 1 600 lẹ, sọn 1513 J.W.M. jẹ 98 W.M. tọn. Ṣogan, na e tindo Nunọ dopo gee wutu, owe Biblu tọn helẹ pó tin to gbesisọ mẹ hẹ ode awetọ yetọn. Hosọ dopolọ wẹ gbọn e mẹ sọyi to pete etọn mẹ, enẹwẹ yindọ, Jehovah Jiwheyẹwhe na hẹn ninọmẹ dódówiwà tọn lẹ gọwá gbọn ahọluduta etọn dali. Owe tintan lọ, Gẹnẹsisi dọ na mí lehe owhé paladisi de yin hinhẹnbu gbọn na atẹṣiṣi jẹagọdo Jiwheyẹwhe wutu, podọ owe godo tọn, Osọhia, basi zẹẹmẹ lehe aigba na yin hinhẹnzun paladisi do whladopo dogọ gbọn gandudu Jiwheyẹwhe tọn dali.—Gẹnẹsisi 3:19, 23; Osọhia 12:10; 21:3, 4.
11. (a) Ogbè tẹlẹ wẹ yin yiyizan nado kan Biblu? (b) Ada awe titengbe tẹlẹ mẹ wẹ Biblu yin mima do, ṣigba etẹwẹ do kọndopọ yetọn hia?
11 Owe 39 tintan Biblu tọn lẹ wẹ yin winwlan na taun tọn to Heblugbe mẹ, po ada vude po to ogbè Aramaic tọn mẹ. Owe 27 godo tọn lẹ yin winwlan to Glẹkigbe mẹ, ogbè he yin yinyọnẹn pe whenuena Jesu po hodotọ etọn Klistiani lẹ po do zinzọnlin to aigba ji. Mima awe titengbe Biblu tọn helẹ wẹ yè gbọn gbesisọ dali do ylọ dọ “Owe wiwe Heblu lẹ” po “Owe wiwe Glẹki lẹ” po. Nado do gbesisọ yetọn hia po ode awetọ yetọn po, Owe wiwe Glẹki lẹ nọ dè oho sọn Owe wiwe Heblu lẹ mẹ hugan whla 365, bosọ basi alọdlẹndo yidogọ tọn lẹ na nudi whla 375.
HINHẸN BIBLU YIN NUHE TIN TO AIMẸ NA MẸLẸPO
12. Naegbọn Jehovah do mọdọ vọkan Biblu tọn lẹ yin bibasi?
12 Eyindọ kiki owewinwlan dowhenu tọn lẹ kẹdẹ wẹ gbẹ tin, nawẹ mẹlẹpo sọgan hia Oho Jiwheyẹwhe tọn gbọn? Yé ma sọgan. Enẹwutu Jehovah basi tito dọ vọkan owewinwlan dowhenu Heblu tọn lẹ ni yin bibasi. (Deutelonomi 17:18) Dawe lọ Ẹzla, di dohia, yin yiylọ dọ “wekantọ alọyatọ de to osẹ́n Mose tọn mẹ, he Oklunọ [“Jehovah,” NW ] Jiwheyẹwhe Islaeli tọn ko na.” (Ẹzla 7:6) Mọga, susu fọtọ́n fọtọ́n vọkan lẹ tọn wẹ yin bibasi he yin Owe wiwe Glẹki tọn.
13. (a) Etẹwẹ yin nuhe jẹ na susu gbẹtọ lẹ ni sọgan hia Biblu? (b) Whetẹnu wẹ lẹdogbedevomẹ Biblu tọn tintan lọ yin bibasi?
13 Be a yọn Heblugbe kavi Glẹkigbe hia? Eyin e ma yin mọ a ma sọgan hia vọkan fliflimẹ tọn lẹ he ye yi alọ do basi lẹ gba, delẹ to e mẹ he gbẹ tin jẹdin. Enẹwutu, na hiẹ nido sọgan hia Biblu, mẹde dona diọ oho lọ lẹ do ogbè he hiẹ yọnẹn de mẹ. Didiọ ehe sọn ogbè de mẹ jẹ devo mẹ ko hẹn ẹn yọnbasi na gbẹtọ susu humọ lẹ nado sọgan hia Ohó Jiwheyẹwhe tọn. Di dohia, to nudi owhe 300 whẹpo Jesu do wá nọ aigba ji, Glẹki ko wá lẹzun ogbè de he gbẹtọ suhugan lẹ to dido. Enẹwutu Owe wiwe Heblu tọn lẹ wá yin didiọ do Glẹkigbe mẹ, jẹeji sọn 280 J.W.M. Didiọ fliflimẹ tọn lọ wẹ yin yiylọ dọ “Septante.”
14. (a) Naegbọn delẹ to nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ mẹ do hoavun nado mọdọ Biblu ma yin zẹẹmẹbasi na do ogbe devo mẹ? (b) Etẹwẹ dohia dọ avunhiho lọ ma pa omẹ lọ lẹ gba?
14 To godo etọn, Latin wá lẹzun ogbè he gbẹtọ susu nọ do, enẹwutu Biblu yin didiọ do ogbè Latin tọn mẹ. Ṣigba dile owhe kanweko kanweko lẹ ko juwayi, gbẹtọ he yọn ogbè Latin tọn do lẹ wá jẹ didepo ji. Gbẹtọ suhugan lẹ wá jẹ ogbè devo lẹ do ji taidi arabe, français, espagnol, portugais, italien, allemand po anglais po. Na whenu de, nukọntọ sinsẹ̀n Katholiki tọn lẹ hoavun nado hẹn Biblu yin nuhe matin to ogbè he gbẹtọ tata sọgan yọnẹn mẹ. Yé tlẹ yi miyọn do fiyọ gbẹtọ he tindo Biblu lẹ to potin ji. Ye basi ehe na Biblu dedona nuplọnmẹ lalo tọn yetọn lẹ po zinzan ylankan yetọn lẹ po wutu. Ṣigba e wá ya, bọ avunhiho ehe ma wá pà nukọntọ sinsẹ̀n tọn helẹ gba, bọ Biblu wa jẹ tintin ji to ogbè susu mẹ bo sọ yin mímape to sọha susu mẹ. To egbehe Biblu sọgan yin hihia, to popo etọn tọn mẹ kavi to apadewhe, to ogbè he hugan 1 700 lẹ mẹ!
15. Naegbọn lẹdogbedevomẹ yọyọ hugan Biblu tọn lẹ do yin nuhe jẹ nado tindo?
15 Dile owhe lẹ to yiyi, susu lẹdogbedevomẹ vovo Biblu tọn lẹ tọn wẹ nọ yin didetọn to ogbè dopolọ mẹ. Di dohia, To Glẹnsigbe mẹ kẹdẹ, finẹ wẹ wiawe zẹẹmẹ Biblu tọn lẹ tin te. Etẹwutu wẹ? Be dopo kẹdẹ ma ko pe? Eyọn, to owhe lẹ gblamẹ ogbè de sọgan ko tindo didiọ susu. Enẹwutu eyin hiẹ sọgan basi yijlẹ do yenọzo go zẹẹmẹ Biblu hoho lẹ tọn po yọyọ lẹ po, hiẹ na doayi e go dọ zẹẹmẹ he yin zinzin to owhe madẹnmẹ tọn lẹ mẹ yin nuhe bọawu hu nado mọnukunnujẹemẹ. Enẹwutu mí sọgan gọna opẹdido na lẹdogbedevomẹ Biblu tọn yọyọ lẹ, to whenue ye ko hẹn Oho Jiwheyẹwhe tọn wa tin to ogbè he yin yinyọnẹn na omẹpopo, bo yin egbezangbe tọn bo bọawu nado mọnukunnujẹemẹ mẹ.
BE BIBLU KO YIN DIDIỌ WẸ?
16. Naegbọn gbẹtọ delẹ do yise dọ Biblu ko yin didiọ?
16 Ṣigba hiẹ sọgan kanse dọ: ‘Nawẹ mí sọgan tin to jide mẹ gbọn dọ Biblu mítọn lẹ to egbehe tindo nudọnamẹ dopolọ ehe Biblu-kantọ lẹ mọyi sọn Jiwheyẹwhe de?’ Po vọkan vọkan owe Biblu tọn lẹ tọn po to owhe kanweko lẹ podọ yedọ owhe fọtọ́n lẹ po gblamẹ, be nuṣiwa lẹ ma ko lin biọ e mẹ? Mọwẹ, ṣigba nuṣiwa helẹ ko yin dindin mọ bo ko sọ yin vivọjlado to lẹdogbedevomẹ Biblu dinwhenu tọn lẹ mẹ. To egbehe nudọnamẹ lọ yin onu dopolọ dile Jiwheyẹwhe na enẹnọ lẹ he kan ẹn dai to tintan whenu. Kunnudenu tẹwẹ tin finẹ nado do ehe hia?
17. Kunnudenu tẹwẹ tin to finẹ dọ Biblu ma ko yin didiọ gba?
17 Eyọn, to owhe 1947 po 1955 po gblamẹ nuhe yin yinyọnẹn di Owehiha Ohù Kúkú tọn lẹ yin mimọ. Owehiha hoho helẹ tindo to e mẹ vọkan lẹ sọn owe he tin to Owe wiwe Heblu tọn lẹ mẹ. Didoho yetọn na yin sọn owhe 100 yijẹ 200 jẹnukọnna jìjì Jesu tọn. Dopo to owehiha lọ lẹ mẹ yin vọkan de he yin owe Isaia tọn. Whẹpo ehe do yin mimọ vọkan owe Isaia tọn he doho hugan he sọgan yin mimọ to Heblugbe mẹ wẹ yin ehe ko yin bibasi to nuhe sẹpọ owhe 1 000 to jìjì Jesu tọn godo. Whenuena vọkan awe owe Isaia tọn helẹ yin jijlẹ do yenọzo go, vogbingbọn vude talala kẹdẹ wẹ yin mimọ to ye ṣẹnṣẹn, susu hugan to ehelẹ mẹ yin vogbingbọn to wekun lẹ mẹ! Ehe zẹẹmẹdo dọ to nuhugan owhe 1 000 vọkan bibasi tọn lẹ gblamẹ didiọ taun de ma ko tin gba!
18. (a) Nawẹ nuṣiwa vọkanbasitọ lẹ tọn ko yin vivọjlado gbọn? (b) Etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn gbesisọ Owe wiwe Glẹki tọn lẹ tọn dali?
18 Hugan vọkan hoho 1 700 lẹ wẹ tin to aimẹ na ada vovo Owe wiwe Heblu tọn lẹ. Gbọn yiyi sọwhiwhe do basi yijlẹ do yenọzo go na vọkan hoho helẹ tọn, yedọ nuṣiwa vude he yin bibasi gbọn vọkanbasitọ lẹ dali wẹ sọgan yin dindinmọ bosọ yin vọjlado. Mọga, finẹ wẹ fọtọ́n fọtọ́n vọkan hoho talala lẹ tọn tin te he yin Owe wiwe Glẹki tọn lẹ tọn, delẹ to vọkan hetọn mẹ yigodo to azan etọn tọn mẹ dibla yi mọ whenu Jesu tọn po apọsteli etọn lẹ po. Gbọnmọ, dile na Mẹdaho Frederic Kenyon dọ do: “Dòdonu godo tọn lọ na ayihaawe tintindo depope dọ Owe wiwe lẹ ko wá míde taun tọn dile na yé te do kavi yin kinkan do ko yin didesẹ todin.”—The Bible and Archaeology, weda 288, 289.
19. (a) Etẹwẹ yin apajlẹ vivẹnu nado yidogọ na Biblu tọn de? (b) Etẹwutu 1 Johanu 5:7 dile e sọawuhia to Biblu delẹ mẹ do ma dona nọ Biblu mẹ gba?
19 Ehe ma dohia dọ nutẹnpọn lẹ ma ko yin bibasi nado diọ Oho Jiwheyẹwhe tọn gba. Ye ko tẹn onu mọnkọtọn pọn. Dohia doayi e go de wẹ 1 Johanu 5:7. To King James Version he yin 1611 tọn mẹ e hia dọ: “Na omẹ atọ̀n wẹ to onuwà to olọn mẹ, Otọ́, Ohó, po Gbigbọ Wiwe po: omẹ atọ̀n helẹ sọ yin dopo.” Ṣogan, oho helẹ ma sọawuhia to depope to vọkan fliflimẹ Biblu tọn mẹ. Yé yin yiyi dogọ gbọn mẹde dali he to tintenpọn nado nọgodona nupinplọn Atọ̀n-to-dopomẹ tọn. To whenue e ko yin nuhe họnwun dọ oho helẹ ma yin apadewhe Oho Jiwheyẹwhe tọn na nugbo tọn, vọjlado lẹ ko yin bibasi podọ hogbe lọ lẹ ma sọ sọawuhia to Biblu yọyọ dintọn lẹ mẹ ba.
20. Nawẹ mí sọgan tin to jide mẹ gbọn dọ Biblu ko yin hinhẹn do ninọmẹ wiwe-ṣeke tọn de mẹ?
20 Enẹwutu mẹdepope he dọ dọ Biblu ma tindo nudọnamẹ dopolọ dile e te do to whenue e yin kinkan to tintan whenu ma yọn nugbo oho lọ tọn lẹ poun wẹ. Jehovah Jiwheyẹwhe ko donukun e mẹ dọ Oho etọn yin hihọ́basina e ma yin sọn nuṣiwa he yin vọkanbasitọ lẹ tọn lẹ kẹdẹ mẹ gba ṣigba sọn nutẹnpọn mẹdevo lẹ tọn nado yidogọ ẹ mẹ ga. Biblu lọsu tindo opagbe Jiwheyẹwhe tọn dọ Oho etọn na yin hinhẹn do ninọmẹ wiwe-ṣeke de mẹ na mílẹ to egbehe.—Psalm 12:6; Daniẹli 12:4; 1 Pita 1:24, 25; Osọhia 22:18, 19.
BE NUGBO WẸ BIBLU YIN NUGBONUGBO?
21. Nukun tẹwẹ Jesu yi do pọn Oho Jiwheyẹwhe tọn?
21 Jesu Klisti dọ to odẹ mẹ dohlan Jiwheyẹwhe dọ: “Nugbo wẹ oho towe.” (Johanu 17:17) Ṣigba be nujijọ nugbo lẹ nọgodo na ehe? Whenuena mí yi whiwhẹ do gbadopọnna Biblu, be mí mọ dọ nugbo wẹ e yin nugbonugbo? Whenuho plọntọ lẹ he ko plọn Biblu nọ yin mẹhe gbesisọ etọn nọ paṣa susu. Biblu bẹ yinkọ tangan lẹ po otan gigọ lẹ po hẹn he yè sọgan kudeji. Lẹnnupọn do apajlẹ delẹ ji.
22-25. Etẹwẹ yin apajlẹ vude delẹ he dohia dọ Biblu bẹ otan nugbo hẹn?
22 Pọn yẹdide lẹ po nukinkan lẹ po to ado tẹmpli Karnak tọn ehe go to Egipti. Yé dọho awhangbigba lọ tọn, to nudi owhe 3 000 die, he yin Falo Shishak tọn do ahọluduta Juda tọn ji to gandudu visunnu Sọlọmọni tọn, Lehoboami whenu. Biblu dọho dogbọn nujijọ dopolọ dali.—1 Ahọlu lẹ 14:25, 26.
23 Pọn Zannu Moabi Tọn lọ ga. Dowhenu etọn sọgan yin mimọ to fie ye nọ bẹ onuhoho lẹ do to Louvre to Paris, France. Owekinkan lọ dọho dogbọn atẹṣiṣi lọ dali gbọn Ahọlu Meṣa Moabi tọn dali jẹagọ do Islaeli. Nujijọ ehe sọ yin nuhe ye na linlin etọn to Biblu mẹ ga.—2 Ahọlu lẹ 1:1; 3:4-27.
24 Otando Siloami tọn po họngbo he dite na afọpa 1 749 (mẹtlu 533 na tedide) dowhin osin tọn po to Jelusalẹm yin mimọ tofi to odo to adusiwhe. Susu dlapọnbasitọ egbezangbe tọn lẹ sọyi Jelusalẹm ko gbọn dowhin ehe lọ mẹ. Tintin to finẹ etọn sọ yin kunnudenu yinukọn dogọ dọ Biblu yin nugbo. Nawẹ e yin mọ gbọn? Do Biblu basi zẹẹmẹ dọ Ahọlu Hẹzekia ko gbá dowhin ehe to nuhe hugan owhe 2 500 die na osin zinzan etọn ni sọgan yin hihọ́ sọn awhan mẹgbeyantọ de si.—2 Ahọlu lẹ 20:20; 2 Otannugbo lẹ 32:2-4, 30.
25 To Glẹnsi sin Otẹn Onuhoho lẹ tọn tẹnmẹ dlapọntọ de sọgan mọ Otanhoho Nabonidu tọn, vọkan ehe tọn sọgan yin mimọ to adusiwhe. E basi zẹẹmẹ ayijijẹ Babilọni hoho tọn, yedọ dile Biblu lọsu basi do. (Daniẹli 5:30, 31) Ṣigba Biblu dọ dọ Bẹlṣazali wẹ yin ahọlu Babilọni tọn to whelọnu. Ṣogan Otanhoho Nabonidu tọn ma tlẹ dọ yinkọ Bẹlṣazali tọn. Na nugbo tọn, to whedenu owewinwlan hoho lẹpo dọ dọ Nabonidu wẹ yin ahọlu godo tọn to Babilọni. Enẹwutu mẹdelẹ he dọ dọ Biblu ma yin nugbo to didọ dọ Bẹlṣazali ma tin gbede gba podọ Biblu sọ dọ onu agọ. Ṣigba to owhe madẹn tọn lẹ mẹ owe winwlan hoho lẹ ko yin mimọ he zinalọ do Bẹlṣazali di visunnu Nabonidu tọn de po gandutọgbẹ́ hẹ otọ́ etọn po to Babilọni to whelọnu. Mọwẹ, Biblu yin nugbo taun, dile na susu, susu apajlẹ lẹ tọn dohia do.
26. Kunnudenu tẹwẹ tin to finẹ dọ Biblu yin nuhe sọgbe eyin ye na dọ gbọn nuyọnẹn wintinwintin tọn dali?
26 Ṣogan Biblu ma bẹ otan nugbo lẹ kẹdẹ hẹn gba. Onu he e dọ lẹpo wẹ yin nugbo. Yedọ whenuena e donù onú he yin nuyọnẹn wintinwintin go, e nọ yin nuhe sọgbe to aliho jiawu de mẹ. Nado na apajlẹ awe lẹ poun: To hohowhenu e yin nuhe yè yise gbayipe dọ aigba lọ yin nuhe gando nuhe sọgan yin mimọ po nukun po de go, dọ e sinai do nude ji, taidi omẹgangan de. Ṣogan to gbesisọ sọgbe de mẹ po kunnudide nuyọnẹn wintinwintin tọn po, Biblu na linlin dọ Jiwheyẹwhe “ze aigba pla do agbagba ji.” (Job 26:7) Podọ kakati nido dọ dọ aigba to plẹsẹ, dile na omẹsusu yise do to hoho dai, Biblu dọ dọ Jiwheyẹwhe “sinai do loboto aigba tọn ji.”—Isaia 40:22.
27. (a) Etẹwẹ yin kunnudenu sinsinyẹn hugan lọ dọ Biblu wá sọn Jiwheyẹwhe de? (b) Etẹwẹ yin onu lọ lẹ he Owe wiwe Heblu tọn lẹ dọ dọdai etọn gbọn nugbo dali dogbọn Ovi Jiwheyẹwhe tọn dali?
27 Ṣigba kunnudenu daho hugan dọ Biblu na taun tọn wá sọn Jiwheyẹwhe de wẹ yin kandai pipe etọn na dọdai sọgodo tọn. Owe de ma tin gbọn gbẹtọ lẹ dali he sọgan gbọn gbesisọ dali do na linlin otan lẹ tọn whẹpo ye do jọ gba; ṣogan ehe lọ wẹ Biblu basi. E gọ na dọdai gbesisọ lẹ, mọwẹ, otan he ko yin winwlan dai jẹnukọn. Delẹ to ehe yin nudoayiego hugan to ehelẹ mẹ wẹ ehe gando wiwá aigba ji Ovi Jiwheyẹwhe tọn go. Owe wiwe Heblu tọn lẹ gbọn gbesisọ dali do dọdai owhe kanweko lẹ jẹnukọn dọ Omẹ Dopagbe etọn ehe na yin jìjì to Bẹtlehẹm, dọ e na yin jìjì gbọn yọnnu alọji de dali, dọ e na yin didehia na fataka 30, dọ e na yin hihia po ylandonọ lẹ po, dọ ohú depope to agbasa etọn mẹ ma na yin gbigbà, dọ yè na dè ovo na avọ etọn lẹ, podọ susu susu devo lẹ po to gigọ mẹ humọ.—Mika 5:2; Matiu 2:3-9; Isaia 7:14; Matiu 1:22, 23; Zekalia 11:12, 13; Matiu 27:3-5; Isaia 53:12; Luku 22:37, 52; 23:32, 33; Psalm 34:20; Johanu 19:36; Psalm 22:18; Matiu 27:35.
28. (a) Naegbọn mí sọgan tin to jide mẹ dọ dọdai Biblu tọn lẹ he gbẹ po ma ko yin hinhẹndi na wá yin mọ? (b) Dohlan etẹ kọn wẹ nukọnyiyi towe nado to Biblu plọn na diọlinlẹn na we?
28 Dile na eyin didọ do to weta tintan owe ehe tọn mẹ, Biblu sọ dọ dọdai dọ whenu-nu hoho ehe na wá vivọnu to madẹnmẹ podọ yọyọ dódówiwà tọn de na yí otẹn etọn. (Matiu 24:3-14; 2 Pita 3:7, 13) Be mí sọgan deji do dọdai he gbẹ po nado di mọnkọtọn lẹ go ya? Eyọn, eyin mẹde dọ nugbo na we whla kanweko, be a na tindo ayihaawe to ajiji mẹ poun eyin e dọ onu yọyọ de na we? Eyin a ma ko mọ agọjijẹ etọn pọn gbede, be a na wá jẹ ayihaawe do ji to uwọ mẹ todin wẹ? Nawẹ enẹ na yin onu he ma do lẹnpọn dagbe do sọ! Mọdopolọ, nujikudo de ma tin na mí nado do ayihaawe to nudepope mẹ he Jiwheyẹwhe dopagbe etọn to Biblu mẹ. Ohó etọn sọgan yin nugodejido! (Titu 1:2) Gbọn nukọnyiyi to Biblu pinplọnmẹ dali, hiẹ lọsu ga, na wá yin mẹhe ye diọlinlẹnna mlẹnmlẹn gbọn nugbo lẹ dali dọ Biblu na nugbo tọn wá sọn Jiwheyẹwhe de.
[Yẹdide to weda 49]
Jiwheyẹwhe yí gbẹtọ lẹ zan do kan Biblu dile ajọtọ de nọ yí wekantọ etọn zan nado wlan wekanhlanmẹ de do
[Yẹdide to weda 50]
Nukọntọ sinsẹ̀n tọn delẹ hoavun na Biblu ni ma jẹ gbẹtọ tata lẹ de blo, yedọ yé tlẹ fiyọ to yatin ji mẹhe tindo e lẹ
[Yẹdide to weda 52, 53]
Ohù Kúkú sin Owehiha Isaia tọn
[Yẹdide to weda 54, 55]
Ado tẹmpli tọn to Karnak, Egipti
[Yẹdide to weda 55]
Zannu Moabi tọn
[Yẹdide to weda 55]
Otanhoho Nabonidu tọn
[Yẹdide to weda 55]
Họngbo dohlan Hẹzekia sin Dowhin po Otando Siloami tọn po