Etẹwẹ ko jọ̀ do aṣẹpipa go?
GBẸTỌ he nọ lẹnnupọn ganji lẹ mọ nuhudo lọ na aṣẹpipa. Matin zedai wunmẹ aṣẹpipa delẹ tọn, ogbẹ́ gbẹtọvi lẹ tọn na yawu lẹzun bẹwlu tọn he ma to nukannu. Gbọnmọ dali, Nuplọnwe Flansegbe tọn de do osẹ́n otò tọn ji dọmọ: “To pipli gbẹtọ tọn depope mẹ, ogbẹ́ gbẹtọ tọn wunmẹ awe wẹ nọ yin mimọ: mẹhe nọ degbe lẹ po mẹhe nọ setonu lẹ po, mẹhe nọ nasẹ́n lẹ po mẹhe nọ yi i zan lẹ po, nukọntọ lẹ po hagbẹ paa lẹ po, togan lẹ po mẹjidugando lẹ po. ... Tintin aṣẹpipa tọn sọgan yin mimọ to ogbẹ́ gbẹtọvi lẹ tọn depope mẹ.”a
Nalete, walọyizan lẹ gando aṣẹpipa lẹ go ko diọ sọn Wẹkẹ Whan II whenu gbọ́n podọ na taun tọn sọn owhe 1960 tọn lẹ whenu. To zẹẹmẹ bibasi do ojlẹ enẹ ji whenu, otanwe Flansegbe tọn lọ Encyclopædia Universalis dọho gando “hunyanhunyan agọjẹdo sinsẹngan he to gandu lẹ po agọjẹdo aṣẹpipa lẹ po” go. Hunyanhunyan mọnkọtọn ma yin nupaṣamẹ de na Biblu plọntọ lẹ gba. Apọsteli Paulu dọdai dọmọ: “Flindọ, ojlẹ godo tọn heyin aihọn ehe tọn dona yin ojlẹ bẹwlu tọn! Gbẹtọ lẹ ma na yiwanna nudevo gba ṣigba yedelẹ po akuẹ po; yé na yin goyitọ, saklanọ, po mẹzuntọ po; tolivẹtọ do mẹjitọ lẹ go ... ; yé na yin tasinyẹntọ to wangbẹna yetọn lẹ mẹ, ... mayọn deanana po danuwatọ po, ... kikla po mẹdetiti yiylọ dọ nujọnu po. Yé na yiwanna awuvivi yetọn lẹ hugan Jiwheyẹwhe yetọn.”—2 Timoti 3: 1-4, The Revised English Bible.
Hunyanhunyan Biọ Aṣẹpipa Mẹ
Dọdai ehe basi zẹẹmẹ azán po ojlẹ mítọn tọn po ganji. Aṣẹpipa nọ yin avunnukundiọsọ to ninọmẹ lẹpo mẹ—yedọ to whẹndo mẹ, wehọmẹ, wehọmẹ alavọ tọn mẹ, azọ́nwhe ajọwiwa tọn mẹ, aṣẹpipa lẹdo po otò tọn po mẹ. Gufinfọn zanhẹmẹ tọn, ohunhiho rap gblewa tọn, gufinfọn wehọmẹvi lẹ tọn, gufinfọn azọ́nwatọ lẹ tọn, tolivivẹ tovi lẹ tọn, po nuyiwa hunyanhunyan tọn lẹpo po yin ohia osi matindo tọn lẹ na aṣẹpipa.
To hómimadọ heyin titobasina de mẹ to Paris gbọn Wehọmẹ Lẹnunnuyọnẹn Tonudidọ France tọn po linlinwe egbesọ tọn Le Monde Paris tọn po dali, Weyọnẹntọ Yves Mény dohia dọmọ: “Aṣẹpipa sọgan tin kiki e yindọ e yin godonọna gbọn osẹ́n dali.” Whẹwhinwhẹn dopo na hunyanhunyan sọta aṣẹpipa egbehe tọn wẹ yindọ mẹsusu nọ tindo ayihaawe gando jlọjẹ-yinyin mẹhe to gandu lẹ tọn go. Enẹ wẹ yindọ, yé nọ tindo ayihaawe dogbọn jlọjẹ yetọn dali nado tin to otẹ̀n aṣẹpipa tọn mẹ. Dodinnanu de dohia dọ to bẹjẹeji 1980 lẹ tọn, 9 to kanweko ji sọha mẹhe tin to États-Unis lẹ tọn, 10 to kanweko ji to Australie, 24 to kanweko ji to Grande-Bretagne, 26 to kanweko ji to France, po 41 to kanweko ji to Inde po pọn aṣẹpipa yetọn lẹ hlan nado yin dehe ma sọgbe hẹ osẹ́n tọn lẹ.
Gbẹtọvi lẹ sin Dindin Aṣẹpipa he Sọgbe hẹ Osẹ́n
Sọgbe hẹ Biblu, anademẹ tlọlọ aṣẹpipa Jiwheyẹwhe tọn glọ wẹ gbẹtọ tin te to dowhenu. (Gẹnẹsisi 1:27, 28; 2:16, 17) Nalete, to bẹjẹeji tlolo, gbẹtọvi lẹ din mẹdekannujẹ walọ dagbe tọn sọn Mẹdatọ yetọn de. (Gẹnẹsisi 3:1-6) To gbigbẹ́ yẹwhehọluduta, kavi gandudu Jiwheyẹwhe tọn dai godo, yé dona din tito aṣẹpipa devo tọn lẹ. (Yẹwhehodọtọ 8:9) Mẹdelẹ yí aṣẹpipa yetọn zan po huhlọn po. Na yewlẹ, yé pọ́n huhlọn enẹ hlan nado yin jlọjẹ he yé tindo. E ko pé dọ yé tindo huhlọn he pé nado yí ojlo yetọn zan. Nalete, mẹsusu tindo numọtolanmẹ nuhudo lọ tọn nado yí jlọjẹ yetọn zan sọgbe hẹ osẹ́n nado dugan.
Sọn ojlẹ dowhenu tọn lẹ mẹ susu ahọlu lẹ tọn wà ehe gbọn didọ vlavo dọ yé yin yẹwhe lẹ kavi dọ yé ko mọ huhlọn yí sọn yẹwhe lẹ si dali. Ehe yin nuplọnmẹ otangblo “ahọlu-yinyin wiwe tọn,” heyin didohia gbọn ahọlu dowhenu Mésopotamie po Falo Egipti hohowhenu tọn lẹ po dali.
Alexandre Daho lọ, ahọlu Heleni tọn lẹ he jẹ otẹn etọn mẹ, po susu ahọluigbagan Lomu tọn lẹ po lọsu sọalọakọ́n ga nado yin yẹwhe lẹ bo tlẹ biọ nado yin sinsẹ̀n basina. Tito lẹ to ahọlu mọn_kọtọn lẹ glọ yin yinyọnẹn taidi “sinsẹ̀n-bibasi ahọlu lẹ tọn,” podọ lẹndai yetọn wẹ nado hẹn aṣẹpipa ahọlu tọn yin huhlọnnọ do gbẹtọ flusọ he yè gbawhàn yetọn lẹpo ji. Gbigbẹ́ nado basi sinsẹ̀n hlan ahọlu lọ yin whẹgbledo taidi nuyiwa de sọta Gandudu Akọta lọ tọn. To owe The Legacy of Rome tọn mẹ, Weyọnẹntọ Ernest Barker wlan dọmọ: “Yíyí ahọluigbagan [Lomu] tọn do do yẹwhe, po taliainamẹ he ewọ nọ mọyí po to gigo yẹwhe-yinyin etọn tọn mẹ po, họnwun nado yin dodonu lọ, kavi to alọ devo mẹ wẹ gbenọpọ, he dọn ahọluigba lọ dopọ.”
Ehe gbẹsọ pò to nugbo yin e tlẹ yin to whenuena “Sinsẹ̀n Klistiani tọn” yin hinhẹn sọgbe hẹ osẹ́n gbọn Ahọluigbagan Constantin Ier dali (he dugan sọn 306 jẹ 337 W.M.) podọ to nukọnmẹ yin hinhẹn tindo huhlọn taidi sinsẹ̀n Gandudu Akọta Ahọluigba Lomu tọn gbọn Ahọluigbagan Théodose Ier dali (he dugan sọn 379 jẹ 395 W.M.). Delẹ to ahọluigbagan “Klistiani” lẹ mẹ yin sinsẹ̀n basina taidi yẹwhe lẹ kaka jẹ owhe kanweko atọ́ntọ W.M. tọn mẹ.
“Huhlọn Awe,” “Ohi Awe”
Dile gandudu papa tọn lẹzun huhlọnnọ hugan do, nuhahun lẹ to Ṣọṣi po Gandudu Akọta tọn po ṣẹnṣẹn lẹzun nuhe sinyẹn. Gbọnmọ dali, to vivọnu owhe kanweko atọ́ntọ W.M. tọn mẹ, Papa Gélase Ier zé nunọwhinnusẹ́n “huhlọn awe” tọn lọ dai: yedọ aṣẹpipa wiwe papa lẹ tọn he tin to ote to ojlẹ dopolọ mẹ po huhlọn aṣẹpipa ahọlu lẹ tọn po—he mẹ ahọlu lẹ bọdo papa lẹ go te. Nunọwhinnusẹ́n ehe to nukọnmẹ wleawu bo lẹzun sinsẹ̀n-nuplọnmẹ “ohi awe tọn”: “Ohi gbigbọmẹ tọn wẹ papa lẹ nọ yizan na yedelẹ, bo nọ yí ohi he ma yin gbigbọmẹ tọn na ahọlu lẹ, ṣigba ahọlu lẹ dona nọ yí ohi he ma yin gbigbọmẹ tọn lọ zan sọgbe hẹ anademẹ papa tọn lẹ.” (The New Encyclopædia Britannica) To dodonu sinsẹ̀n-nuplọnmẹ ehe tọn ji, to Ojlẹ Daglamẹ tọn mẹ, Ṣọṣi Katholiki tọn sọalọakọn nado tindo jlọjẹ lọ nado nọ dè ahọluigbagan lẹ po ahọlu lẹ po nado sọgan yí aṣẹpipa yetọn zan sọgbe hẹ osẹ́n, bo gbọnmọ dali hẹn otangblo “ahọlu-yinyin wiwe” tọn dote.
Nalete, yè ma dona yí ehe do dó nuhe yè ylọ dọ jlọjẹ sọn olọn mẹ wá ahọlu lẹ tọn gba, yedọ awuwle nukọnmẹ tọn de heyin dẹ̀ndona na túndote ahọlu tonudọtọ lẹ tọn sọn taliai mẹ na papa. Tamẹnuplọnmẹ jlọjẹ sọn olọn mẹ wá tọn hẹn pọndohlan lọ go dọ ahọlu lẹ nọ mọ aṣẹpipa yetọn yí nado dugan tlọlọ sọn Jiwheyẹwhe dè, e ma yin gbọn papa Lomu tọn gblamẹ gba. Otanwe New Catholic Encyclopedia dọmọ: “To ojlẹ de mẹ wayì to whenuena papa to huhlọn gbigbọmẹ wẹkẹ tọn de po dehe ma yin gbigbọmẹ tọn po yizan do togan lẹ ji, linlẹn jlọjẹ sọn olọn mẹ wá zé ahọlu otò lẹ tọn do otẹ̀n de mẹ nado dohia dọ aṣẹpipa yetọn sọgbe na yinyin dehe sọzẹn sọn olọn mẹ wá po enẹ he yin papa tọn po.”b
Otangblo Tovi lẹ si wẹ Aṣẹpipa Tin te Tọn
Dile ojlẹ lẹ to yìyì, gbẹtọ lẹ na ayinamẹ asisa aṣẹpipa devo lẹ tọn. Dopo wẹ yin tovi lẹ si wẹ aṣẹpipa tin te tọn. Mẹsusu tindo yise dọ linlẹn ehe wá aimẹ sọn Grèce. Nalete, gandudu he tovi lẹpo kẹalọyi heyin Glẹki hohowhenu tọn, yin yiyizan to kiki ayimatẹn otò daho vude poun tọn mẹ, podọ to ehelẹ mẹ tovi sunnu lẹ kẹdẹ wẹ nọ blavo. Yọnnu lẹ, kanlinmọ lẹ, po waṣinu lẹ po—heyin lẹndopọ basina nado sọ odaa jẹ ẹnẹ to atọ́n ji sọha gbẹtọ lẹpo tọn—wẹ yin jijodo. E vẹawu nado dọ dọ tovi lẹ si wẹ aṣẹpipa tin te!
Mẹnu wẹ zé linlẹn tovi lẹ si wẹ aṣẹpipa tin te tọn daga? E paṣamẹ dọ, e yin hinhẹnwá tintin mẹ to Ojlẹ Daglamẹ Tọn mẹ gbọn sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ Katholiki Lomu tọn lẹ dali. To owhe kanweko 13tọ tọn mẹ, Thomas d’Aquin hẹn pọndohlan lọ go dọ to whenuena e yindọ otẹ̀n aṣẹpipa tọn yin Jiwheyẹwhe tọn, e yin zize do gbẹtọ lẹ mẹ. Linlẹn ehe sọawuhia nado yin dehe gbayipe. Otanwe lọ New Catholic Encyclopedia dọmọ: “Linlẹn gbẹtọvi lẹ tọn ehe taidi dodonu aṣẹpipa tọn yin godonọna gbọn sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ susu Katholiki tọn lẹ dali heyin owhe kanweko 17tọ lọ tọn dali.”
Naegbọn sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ lẹ heyin ṣọṣi de tọn to ehe mẹ tovi lẹ ma tindo aṣẹ depope nado dè papa, biṣọpu, kavi yẹwhenọ te zé linlẹn tovi lẹ si wẹ aṣẹpipa tin te tọn daga? Na ahọlu Europe tọn delẹ ma mọ agbọ́ depope to gandudu papa tọn glọ wutu. Tamẹnuplọnmẹ lọ dọ tovi lẹ si wẹ aṣẹpipa tin te ná papa huhlọn lọ nado nọ hò gandudu yí sọn ahọluigbagan kavi ahọlu de si eyin e sọawuhia nado yin dandannu. Whenuhokantọ Will po Ariel Durant po wlan dọmọ: “Avunlọyitọ lẹ na linlẹn lọ dọ tovi lẹ si wẹ aṣẹpipa tin te tọn bẹ susu sinsẹ̀nnọ Jésuites lẹ tọn hẹn, he mọ aliho de to pọndohlan ehe mẹ nado dè huhlọn gandudu tọn pò sọta aṣẹpipa papa tọn. Yẹwhenọ daho Bellarmin dọnnu dọ, eyin aṣẹpipa ahọlu lẹ tọn yin didesọn e mẹ, bo gbọnmọ dali tin to, anademẹ gbẹtọ lẹ tọn glọ, e họnwun dọ e yìdo hú aṣẹpipa papa lẹ tọn . . . Luis Molina, Jésuite Espagne tọn de, dotana dọ gbẹtọ lẹ, taidi dodonu huhlọn daho tọn, sọgan tindo jlọjẹ—ṣigba gbọn aliho nuyiwa titojininọ tọn dali—dè ahọlu he ma tindo walọ dagbe sẹ̀.”
Na nugbo tọn, “nuyiwa titojininọ tọn” lọ na, yin tito basina gbọn papa dali. Nado zinnudo ehe ji, owe Flansegbe Katholiki tọn lọ Histoire universelle de l’Église catholique yihodọ sọn Biographie universelle mẹ, ehe dọmọ: “Bellarmin ... nọ plọnmẹ taidi sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Katholiki paa tọn dọ ahọvi lẹ nọ mọ huhlọn yetọn yí sọn mẹdide gbẹtọvi lẹ tọn mẹ, podọ dọ gbẹtọ lẹ sọgan yí jlọjẹ ehe zan to nuyiwadomẹji papa tọn kẹdẹ glọ.” (Wekun flinflin lẹ yin mítọn.) Linlẹn tovi lẹ si wẹ aṣẹpipa tin te tọn gbọnmọ dali lẹzun azọ́nwanu de he papa sọgan yizan nado yinuwa do ahọlu lẹ didè ji podọ, eyin nuhudo tin, nado dè yé sẹ̀ sọn ganzinpo ji. To ojlẹ agọe pete tọn lẹ mẹ, e ko na dotẹnmẹ ogán Katholiki tọn lẹ nado yinuwado Katholiki voblatọ lẹ ji to afọzedaitọ gandudu he tovi lẹ kẹalọyi tọn glọ.
To gandudu he tovi lẹ kẹalọyi egbezangbe tọn lẹ mẹ gbesisọ hẹ osẹ́n gandudu tọn sinai do nuhe yin yiylọ dọ “linlẹn mẹjidugando lẹ tọn” ji. Nalete, to ninọmẹ he yọn hugan mẹ, ehe wẹ yin “linlẹn mẹsusu tọn,” podọ na numọtolanmẹ matindo voblatọ lẹ tọn po oklọ tonudidọ tọn po wutu, “mẹsusu” ehelẹ na nugbo tọn nọ saba yin kiki sọha vude sọha gbẹtọ lẹ tọn. To egbehe, “linlẹn mẹjidugando lẹ” tọn nọ saba zẹẹmẹdo onu vude hugan “alọkẹyi, kavi gbejijo, mẹjidugandotọ lẹ tọn.”
Otangblo Akọta si wẹ Aṣẹpipa tin te Tọn
Otangblo ahọlu-yinyin wiwe heyin zizedaga gbọn papa dowhenu tọn lẹ dali diọnukunsọ papa-yinyin to whenuena e diọ biọ jlọjẹ sọn olọn mẹ wá ahọlu lẹ tọn mẹ. Tamẹnuplọnmẹ tovi lẹ si wẹ aṣẹpipa tin te tọn mọdopolọ vọ gọwá Ṣọṣi Katholiki tọn ji. To owhe kanweko 17tọ po 18tọ lẹ po whenu, tamẹnuplọnmẹtọ paa, taidi Glẹnsinu Thomas Hobbes po John Locke po Flansenu Jean-Jacques Rousseau po, lẹnnupọn do linlẹn akọta si wẹ aṣẹpipa tin te tọn ji. Yé wleawuna apadewhe tamẹnuplọnmẹ heyin “gbekọndopọ otò tọn” to ahọlu lẹ po mẹjidugandotọ lẹ po ṣẹnṣẹn. Nunọwhinnusẹ́n yetọn lẹ ma sinai do sinsẹ̀n-nuplọnmẹ ji gba ṣigba do “osẹ́n jọwamọ tọn ji,” podọ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lọ dekọtọn do linlẹn lẹ he hẹn awugble wá na Ṣọṣi Katholiki tọn po gandudu papa tọn po.
To ojlẹ vude to okú Rousseau tọn godo, Gufinfọn Flanse tọn gbajẹgbonu. Gufinfọn ehe va lin_lẹn gbesisọ hẹ osẹ́n tọn delẹ sudo, ṣigba e wleawuna yọyọ devo, enẹ wẹ yin linlẹn akọta si wẹ aṣẹpipa tin te tọn. Owe lọ The New Encyclopædia Britannica basi zẹẹmẹ dọmọ: “Flansenu lẹ gbẹ́ jlọjẹ sọn olọn mẹ wá ahọlu lẹ tọn, otẹ̀n huhlọn yiyizan omẹ nukundeji lẹ tọn, po lẹblanulọkẹyi Ṣọṣi Katholiki Lomu tọn lẹ po dai.” Ṣigba, owe lọ Britannica dọ dọ, “Gufinfọn ko hẹn onu yọyọ didetọ́n, ayimatẹn akọta tọn wá, biọ whinwhẹ́n mẹ.” Gufọntọ lẹ tindo nuhudo “onu yọyọ” ehe tọn. Etẹwutu?
Na to tito he Rousseau nọgodona glọ, tovi lẹpo na tindo jlọjẹ hodidọ tọn dopolọ to ahọlu lẹ didè mẹ. Ehe na ko dekọtọn do gandudu he tovi lẹpo kẹalọyi tọn de mẹ he sinai do jlọjẹ mẹlẹpo tọn nado blavo ji—yedọ nuhe nukọntọ Gufinfọn Flanse tọn lẹ ma nọgodona. Weyọnẹntọ Duverger basi zẹẹmẹ dọmọ: “Nuhe sọgbe wẹ e yin nado dapana kọdetọn ehe, he yè pọndohlan taidi nuhe ma sọgbe, dọ, sọn 1789 jẹ 1791, omẹ klogan-klogan heyin Pipli Osẹ́nvọjladotọ lẹ tọn hẹn tamẹnuplọnmẹ lọ heyin akọta si wẹ aṣẹpipa tin te tọn wá. Yé dohiagona gbẹtọ lẹ po ‘Akọta’ po, ehe yé pọndohlan taidi ada he tin to ovo nujọnu tọn de, he gbọnvo na ada voovo lẹ. Akọta lọ kẹdẹ, gbọn yizan afọzedaitọ etọn lẹ dali, wẹ tindo jlọjẹ nado paṣẹ ... Gandudu he tovi lẹpo kẹalọyi tọn to awusọhia mẹ, sinsẹ̀n-nuplọnmẹ linlẹn akọta si wẹ aṣẹpipa tin te tọn ma yin gandudu he otò kẹalọyi na nugbo tọn depope gba na e sọgan yin yiyizan nado nọgodona wunmẹ gandudu yọn-na-yizan depope tọn, na taun tọn gandudu omẹ dopo tọn he tindo huhlọn matindo dogbo.” (Wekun finflin lẹ yin etọn.)
Vivẹnudido Gbẹtọvi tọn lẹ Gboawupo
Alọkẹyi Ayimatẹn Akọta tọn taidi asisa gandudu tọn he sọgbe hẹ osẹ́n de dekọtọn do owanyina otò mẹtọn mẹ. Otanwe The New Encyclopædia Britannica dọmọ: “Owanyina akọta mẹtọn nọ saba yin linlẹnpọn nado yin onu hoho taun tọn; to whedelẹnu e nọ yin pinpọnhlan gbọn nuṣiwa dali taidi onu tangan tẹgbẹ tọn de to walọyizan tonudidọ tọn mẹ. Na nugbo tọn, gufinfọn Amelikanu lẹ po Flansenu lẹ tọn po sọgan yin pinpọnhlan taidi dohia huhlọnnọ tintan etọn tọn lẹ.” Sọn gufinfọn enẹlẹ whenu gbọ́n, owanyina akọta mẹtọn ko yìtẹn to Amelika, Europe, Aflika, po Asia po. Awhàn sinsinyẹn lẹ ko yin fùnfùn taidi nuhe sọgbe hẹ osẹ́n to yinkọ owanyina akọta mẹtọn tọn mẹ.
Whenuhokantọ Grand-Bretagne tọn lọ Arnold Toynbee wlan dọmọ: “Gbigbọ Tovi-yinyin tọn yin ovẹn yọyọ he ko vẹsin Gandudu he tovi lẹpo kẹalọyi tọn to ahàngo hoho lẹ heyin owanyina akọ̀ mẹtọn tọn mẹ. ... Gbejijo jiawu to Gandudu he tovi lẹpo kẹalọyi tọn po owanyina akọ̀ mẹtọn po ṣẹnṣẹn ko yin huhlọn he yiaga hugan to tonudidọ yọn-na-yizan lẹ to Aihọn Wheyihọ egbezangbe mítọn tọn mẹ hugan Gandudu he otò kẹalọyi tọn lọsu.” Owanyina akọta mẹtọn ma ko wleawuna aihọn jijọho tọn de gba. Toynbee dọmọ: “Awhàn Sinsẹ̀n tọn lẹ ko bọdego, to ojlẹ abọẹninọ gli tọn lọ godo, gbọn Awhàn Owanyina otò mẹtọn tọn lẹ dali; podọ to Aihọn Wheyihọ waji egbezangbe tọn mítọn tọn mẹ gbigbọ ojlo he ma sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe to sinsẹ̀n mẹ po gbigbọ ojlo he ma sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe po to tonudidọ otò mẹtọn tọn mẹ to ojlo awusọhia ylankan dopolọ tọn dohia.”
Gbọn yizan otangblo “ahọlu-yinyin wiwe tọn,” “jlọjẹ sọn olọn mẹ wá ahọlu lẹ tọn,” “gbẹtọ lẹ si wẹ aṣẹpipa tin te tọn,” po “linlẹn akọta si wẹ aṣẹpipa tin te tọn” po dali, ahọlu lẹ ko tẹnpọn nado yí gandudu yetọn sọgbe hẹ osẹ́n do gbẹtọvi hatọ yetọn lẹ ji. Nalete, to dogbapọnna kandai ahọlu aihọn tọn lẹ tọn godo, Klistiani de dona má linlẹn lọ heyin didohia gbọn Sọlọmọni dali he dọmọ: “Mẹde to gandu do omẹ awetọ ji ... na awugble etọn.”—Yẹwhehodọtọ 8:9.
Kakati nado basi sinsẹ̀n na Gandudu Akọta tọn, Klistiani lẹ nọ sẹ̀n Jiwheyẹwhe bo yọnẹn dọ ewọ wẹ yin asisa sọgbe hẹ osẹ́n gandudu lẹpo tọn. Yé nọ kọngbedopọ hẹ psalmkantọ Davidi he dọmọ: “Towe, Yahweh, wẹ kiklo, huhlọn, gigo, awhangba, azan gaa po gigo daho po yín, na nuhe tin to olọn mẹ po aigba ji lẹpo po wẹ yin towe. Towe wẹ ahọludu, Yahweh; hiẹ wẹ yè zedaga, di ota to popo ji.” (1 Otannugbo 29: 11, Jérusalem) Ṣogan, na osi tintindo hlan Jiwheyẹwhe, yé nọ do osi he jẹ hia na aṣẹpipa to tito aihọn tọn po gbigbọmẹ tọn po mẹ. Gbọnna podọ etẹwutu wẹ yé sọgan basi ehe po ayajẹ po na yin dogbapọnna to hosọ awe he na bọdego lẹ mẹ. (Pọ́n w- F 1/7/94, weda 14.)
[Nudọnamẹ odò tọn lẹ]
a Droit constitutionnel et institutions politiques, gbọn Maurice Duverger dali.
b The Catholic Encyclopedia dohia dọmọ: “‘Jlọjẹ sọn olọn mẹ wá ahọlu lẹ tọn ehe’ (he gbọnvo pete na sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lọ dọ aṣẹpipa lẹpo, vlavo ahọlu lẹ tọn wẹo kavi togan otò dè tọn, yin sọn Jiwheyẹwhe dè), ma ko yin alọkẹyi gbọn Ṣọṣi Katholiki tọn dali pọn gbede gba. Na Diọdo hlan ninọmẹ dagbe mẹ e kẹalọyi wunmẹ wangbẹna yinukọn hugan dogọ hlan sinsẹ̀n Katholiki tọn, ahọluigbagan lẹ taidi Henry VIII, po Jacques Ier, Angleterre tọn po, do yede hia nado tindo aṣẹpipa gigọ gbigbọmẹ tọn po agbasa tọn po.”
[Yẹdide to weda 15]
Ṣọṣi Katholiki tọn do ede hia nado tindo aṣẹ nado nọ dè ahọluigbagan lẹ po ahọlu lẹ po
[Asisa Yẹdide tọn]
Klandowiwe Charlemagne tọn: Bibliothèque nationale, Paris