“Mì Jó Mìde Hlan Johẹmẹ”

“Mì nọ má hlan matindo mẹwiwe lẹ tọn; mì jó mìde hlan johẹmẹ.”—LOMUNU LE 12:13.

 1. Etẹwẹ yin nuhudo titengbe gbẹtọvi lẹ tọn, podọ nawẹ e nọ yin didohia gbọn?

TO OJLẸ egbezangbe tọn lẹ mẹ na mẹde ṣokẹdẹ nado zinzọnlin to tòhomẹ-liho lẹdo dobunamẹ tọn de ji to zánmẹ sọgan yin numimọ awubla he dobunamẹ tọn de. Ṣigba e sọgan sọ hẹnmẹ jẹflumẹ nado tin to gbẹtọgun de mẹ bo ma yọ́n mẹdepope kavi yin yinyọnẹn. Na nugbo tọn, ada blebu jijọ gbẹtọvi tọn wẹ yin nuhudo lọ nado yin hihopọn, yin jijlo, bo yin wanyina. Mẹdepope ma nọ jlo nado yin nuyiwa hẹ taidi jonọ kavi gbònutọ de gba.

 2. Nawẹ Jehovah wleawuna nuhudo gbẹ́dido mítọn tọn gbọn?

² Jehovah Jiwheyẹwhe, Basitọ po Didatọ onú lẹpo tọn po, yọ́n nuhudo gbẹtọvi lẹ tọn na gbẹdido. Taidi Yẹdenanutọ nudida gbẹtọvi lẹ tọn etọn, sọn bẹjẹeji gbọ́n wẹ Jiwheyẹwhe yọnẹn dọ “e ma yọ́n na sunnu lọ ni yin dopokẹdẹ gba,” podọ e wà nude dogbọn dali etọn. (Gẹnẹsisi 2:18, 21, 22) Kandai Biblu tọn gọ́ po apajlẹ nuyiwa homẹdagbe tọn lẹ po he yin didohia gbọn Jehovah dali hlan gbẹtọvi lẹ po devizọnwatọ etọn lẹ po. Ehe hẹn mí penugo nado plọn lehe mí nọ “jó [míde] hlan johẹmẹ,” do na ayajẹ po homẹhunhun mẹdevo lẹ tọn po gọna pekọ mídetiti lẹ tọn.—Lomunu lẹ 12:13.

Ojlo Tintindo na Jonọ Lẹ

 3. Basi zẹẹmẹ dodonu johẹmẹ tọn.

³ Hogbe lọ “johẹmẹ” dile e yin yiyizan to Biblu mẹ do yin lilẹdogbedevomẹ sọn hogbe Glẹki tọn lọ phi·lo·xe·niʹa mẹ, he wá sọn hogbe he bọawu awe mẹ he zẹẹmẹdo “owanyi” po “jonọ” po. Gbọnmọ dali, johẹmẹ na titengbe tọn zẹẹmẹdo “owanyi jonọ lẹ tọn.” Ṣigba, ehe ma yin nuyiwa aṣa tọn kavi whẹho yẹyidogonamẹ tọn gba. E bẹ́ numọtolanmẹ mẹde tọn lẹ po owanyi po hẹn. Hogbe nuwiwà tọn lọ phi·leʹo, sọgbe hẹ Exhaustive Concordance of the Bible James Strong tọn, zẹẹmẹdo “nado yin họntọn na (tindo ojlo to [mẹde kavi to nude mẹ]), enẹ wẹ yin nado tindo owanyi (he zẹẹmẹdo haṣinṣan pẹkipẹki mẹdetiti tọn, gando whẹho awuvẹmẹ po numọtolanmẹ tọn po go).” Gbọnmọ dali, johẹmẹ hugan owanyi he sinai do nunọwhinnusẹ́n ji, vlavo he nọ yin didohia na numọtolanmẹ azọngban tintindo kavi tintin to dandannu glọ tọn wutu. E nọ saba yin dohia ojlo tintindo, owanyi, po họntọnjihẹmẹ nujọnu tọn po.

 4. Hlan mẹnu lẹ wẹ johẹmẹ dona yin didohia?

⁴ Mẹhe na mọ ojlo tintindo po owanyi ehe po yí wẹ “jonọ” (Glẹki, xeʹnos). Mẹnu wẹ omẹ ehe sọgan yin? Whladopo dogọ, Concordance Strong tọn basi zẹẹmẹ hogbe lọ xeʹnos tọn taidi ‘jonọ (na paa tọn waṣinu, kavi to yẹhiadonu liho onú yọyọ; gbọn yizan dali jonọbamẹ kavi (to yizan awe lẹpo tọn mẹ) jonọ de.’ Enẹwutu johẹmẹ, dile apajlẹ etọn yin didohia to Biblu mẹ do, sọgan sọawuhia to homẹdagbe he yin didohia mẹhe mí tindo ojlo na de mẹ, kavi e sọgan yin kandlẹnna yèdọ jẹ mẹhe yin jonọ pete de dè. Jesu basi zẹẹmẹ dọmọ: “Na eyin mì yiwanna mẹhe yiwanna mì lẹ, ale tẹwẹ mì tindo? Tòkuẹṣinyantọ lẹ ma nọ wà mọ ga? Eyin mì sọ dọnúdo mẹmẹsunnu mìtọn lẹ kẹdẹ, etẹwẹ mì wà hú mẹdevo lẹ? Kosi lẹ ma nọ wà mọ ga?” (Matiu 5:46, 47) Johẹmẹ nujọnu tọn nọ gbawhàn kinklan po mẹnukunta hihopọn he nọ yin dindọn wá gbọn nuvẹun po nuvẹdomẹ po dali tọn.

Jehovah, Jonọyitọ Pipé Lọ

5, 6. (a) Etẹwẹ Jesu tindo to ayiha mẹ to whenuena e dọmọ, “Otọ́ mìtọn he tin to olọn mẹ yin mẹpipe”? (b) Nawẹ alọtútlú Jehovah tọn yin mimọ gbọn?

⁵ To alọdlẹndo mapegan-yinyin owanyi he nọ yin didohia gbọn gbẹtọvi lẹ dali hlan ode awetọ yetọn lẹ po godo, dile e yin didọ to aga do, Jesu yí ayidonugo ehe dogọ dọmọ: “Enẹwutu mìwlẹ ni yín mẹpipe, dile Otọ́ mìtọn he tin to olọn mẹ yín mẹpipe do.” (Matiu 5:48) Nugbo wẹ dọ, Jehovah pé to aliho lẹpo mẹ. (Deutelonomi 32:4) Ṣigba, Jesu to nuzindo ada titengbe pipé-yinyin Jehovah tọn de ji, dile e dọ jẹnukọn do dọmọ: “[Jiwheyẹwhe] hẹn owhè etọn vẹ́ do omẹ ylankan lẹ ji, podọ do omẹ dagbe lẹ ji, bosọ jikun jà do dodonọ lẹ ji, podọ do mawadodonọ lẹ ji.” (Matiu 5:45) Eyin e wá jẹ homẹdagbe didohia kọ̀n, mẹnukunta hihopọn matin to Jehovah dè gba.

⁶ Taidi Mẹdatọ lọ, Jehovah wẹ yin mẹhe tindo onú lẹpo. “Na ṣie wẹ kanlin he tin to ozùn mẹ lẹpo, gbékanlin he tin to fọtọ́nfọtọ́n osó lẹ tọn ji. Yẹn yọ́n ohẹ̀ osó daho ji tọn lẹ: ṣie wẹ nutẹgbẹ̀ gbémẹ tọn lẹ,” wẹ Jehovah dọ. (Psalm 50:10, 11) Ṣogan, e ma nọ ze nudepope whla gba. To walọ alọtútlú etọn tọn mẹ, e nọ wleawu onú lẹ tọn na nudida etọn lẹpo. Psalmkantọ lọ dọ dogbọn Jehovah dali dọmọ: “Hiẹ kẹ̀ alọ towe, bosọ hẹnnupekọna ojlo nutẹgbẹ̀ lẹpo tọn.”—Psalm 145:16.

 7. Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn aliho he mẹ Jehovah nọ yinuwa hẹ jonọ lẹ po mẹhe tin to nuhudo mẹ lẹ po?

⁷ Jehovah nọ na gbẹtọ lẹ nuhe yé tindo nuhudo etọn—etlẹ yin mẹhe ma yọnẹn lẹ, he yin jonọ na ẹn lẹ. Paulu po Balnaba po flinnu boṣiọ sẹ̀ntọ lẹ to tòdaho Listla tọn mẹ dọ Jehovah “ma jo ede dai matindo okunnu, na e to dagbe wà, bo to jikun na mí sọn olọn mẹ, po whenu sinsẹ́n susugege tọn po, e sọ to núdùdù po ayajẹ po yí do to hogọ́ na mí.” (Owalọ lẹ 14:17) Titengbe hlan mẹhe tin to nuhudo mẹ lẹ, Jehovah yin homẹdagbenọ bosọ nọ tlúalọ. (Deutelonomi 10:17, 18) Onú susu gbẹ́ pò he mí sọgan plọn sọn Jehovah dè to homẹdagbe po alọtútlú didohia po mẹ—yèdọ yinyin johẹmẹtọ—hlan mẹdevo lẹ.

 8. Nawẹ Jehovah do alọtútlú etọn hia to nukunpipedo nuhudo gbigbọmẹ tọn mítọn lẹ go gbọn?

⁸ To yidogọmẹ na awuwle susugege nuhudo agbasa tọn na nudida etọn lẹ, Jehovah nọ penukundo nuhudo yetọn lẹ go to gbigbọmẹ liho. Jehovah yinuwa to aliho alọtútlú hugan tọn mẹ na dagbemẹninọ gbigbọmẹ tọn mítọn yèdọ whẹpo depope mítọn do yọnẹn dọ mí tin to ninọmẹ flumẹjijẹ gbigbọmẹ tọn mẹ. Mí hia to Lomunu lẹ 5:8, 10 mẹ dọmọ: “Jiwheyẹwhe dè owanyi etọn hia hlan mí dali, na, whenuena mí gbẹ́ to ylandonọ yin, Klisti kú na mí. . . . Whenuena mí yin kẹntọ, yè gbọwhẹna mí hlan Jiwheyẹwhe gbọn okú Ovi etọn tọn mẹ.” Awuwledainanu enẹ hẹn ẹn yọnbasi na gbẹtọvi ylandonọ lẹ nado biọ haṣinṣan whẹndo ayajẹ tọn de mẹ hẹ Otọ́ olọn mẹ tọn mítọn. (Lomunu lẹ 8:20, 21) Jehovah sọ hẹn ẹn diun dọ mí yin awuwlena po hihọ́ po gọna anademẹ na mí nido sọgan tindo kọdetọn dagbe to gbẹzan mẹ mahopọnna ninọmẹ ylando po mapenọ-yinyin mítọn tọn po.—Psalm 119:105; 2 Timoti 3:16.

9, 10. (a) Naegbọn mí do sọgan dọ dọ Jehovah wẹ jonọyitọ pipé lọ? (b) Nawẹ sinsẹ̀n-basitọ nugbo lẹ dona hodo apajlẹ Jehovah tọn to ehe mẹ gbọn?

⁹ To pọndohlan ehe tọn mẹ, mí sọgan dọ dọ Jehovah na nugbo tọn yin jonọyitọ he pé to aliho susu mẹ. E ma nọ gbẹkọ mẹhe tin to nuhudo mẹ lẹ, hẹntọnọ lẹ, po tapònọ lẹ po go gba. E nọ do owanyi nujọnu tọn po mẹtọnhopọn po hia jonọ lẹ, etlẹ yin kẹntọ etọn lẹ, podọ e ma nọ donukun ale depope gba. To ehe lẹpo mẹ, be apajlẹ yiaga hugan johẹmẹtọ pipé tọn de ma wẹ ewọ yin ya?

¹⁰ Taidi Jiwheyẹwhe dagbewanyinọ po alọtlútọ mọnkọtọn de po, Jehovah nọ jlo dọ sinsẹ̀n-basitọ emitọn lẹ ni hodo apajlẹ emitọn. Gbọn gblagbla Biblu tọn mẹ, mí mọ apajlẹ sẹhundaga jẹhẹnu homẹdagbe tọn ehe. Otanwe lọ Encyclopaedia Judaica doayi e go dọ “to Islaeli hohowhenu tọn mẹ, johẹmẹ ma yin whẹho walọ dagbe tọn lẹ kẹdẹ gba, ṣigba tito zedai walọ dagbe tọn . . . Aṣa Biblu tọn lọ heyin yíyí gbejizọnlinzintọ he onú ko ṣikọna de do whégbè po alọkẹyi jonọ he tin to ṣẹnṣẹn mẹde tọn mẹ po yin dodonu titengbe de he mẹ johẹmẹ po nuhe gando e go lẹpo po wleawu sọn nado lẹzun jijọ dagbe yiaga hugan to aṣa Ju lẹ tọn mẹ.” Hugan ohia mẹyinyọnẹn tọn poun otò kavi pipli akọ titengbe de tọn, johẹmẹ dona yin ohia sinsẹ̀n-basitọ nugbonọ Jehovah tọn lẹpo tọn.

Jonọyitọ de Hlan Angẹli Lẹ

11. Apajlẹ he jẹ na ayidego tẹwẹ dohia dọ johẹmẹ hẹn dona madonukun lẹ wá? (Sọ pọ́n Gẹnẹsisi 19:1-3; Whẹdatọ 13:11-16 ga.)

¹¹ Dopo to kandai he yin yinyọnẹn ganji Biblu tọn lẹ na nuhe du dohia johẹmẹ tọn wẹ enẹ heyin Ablaham po Sala po tọn to whenuena yé to osla do to atingbó Mamle tọn lẹ gblamẹ, sẹpọ Hebloni. (Gẹnẹsisi 18:1-10; 23:19) Matin ayihaawe apọsteli Paulu tindo nujijọ ehe to ayiha mẹ to whenuena e wleawuna ayinamẹ ehe dọmọ: “Mì wọn nado nọ do owanyi hia hlan jonọ lẹ blo; na gbọn enẹ dali mẹdelẹ hẹjo angẹli lẹ mayọnẹn.” (Heblu lẹ 13:2) Kandai ehe pinplọn na gọalọna mí nado mọnukunnujẹemẹ dọ johẹmẹ mayin whẹho aṣa kavi mẹgopinpọn whẹ́n tọn poun gba. Kakatimọ, jẹhẹnu jijọ-di-Jiwheyẹwhe tọn he nọ hẹn dona jiawu lẹ wá de wẹ e yin.

12. Nawẹ Ablaham do owanyi jonọ lẹ tọn etọn hia gbọn?

¹² Gẹnẹsisi 18:1, 2 dohia dọ Ablaham ma yọ́n jonọ lọ lẹ bo ma sọ donukun yé gba, na jonọ atọ̀n he juwajei poun de wẹ. Sọgbe hẹ zẹẹmẹ-basitọ delẹ, aṣa he tin to mẹhe nọ nọ̀ Whèzẹtẹn lẹ ṣẹnṣẹn, wẹ yindọ gbejizọnlinzintọ de to aigba jonọ tọn de ji tindo jlọjẹ nado donukun johẹmẹ eyin e ma tlẹ yọ́n mẹdepope to finẹ. Ṣigba Ablaham ma nọte na jonọ lọ lẹ nado yí jlọjẹ yetọn zán gba; e ze afọdide tintan lọ. E “họ̀nwezun” nado yì pé jonọ ehelẹ he tin to aganu do e—ehe lẹpo to “yozò azán lọ tọn mẹ,” podọ Ablaham yin owhe 99 mẹvi! Be ehe ma do nuhewutu Paulu do basi alọdlẹndonu tlọlọ hlan Ablaham taidi apajlẹ de na mí nado hodo hia ya? Enẹ wẹ yin dodonu johẹmẹ tọn, ojlo tintindo na kavi owanyi jonọ lẹ tọn, tintin to lẹnpọn mẹ na nuhudo yetọn lẹ. Jẹhẹnu pọndohlan dagbe tọn de wẹ e yin.

13. Naegbọn Ablaham “dẹ́” na jonọ lọ lẹ?

¹³ Kandai lọ sọ dọna mí dọ to pipé jonọ lọ lẹ godo, Ablaham “dẹ́ ede hlan aigba.” E dẹ́ hlan jonọ pipé lẹ wẹ ya? Eyọn, didẹ́, dile e yin bibasi gbọn Ablaham dali do, yin aliho nudọdomẹ tọn de na jonọ he yin gbégbòna de kavi mẹhe tin to otẹn daho mẹ, e ma dona yin dindọnṣaka po nuyiwa sinsẹ̀n-bibasi tọn po gba, he yin didedovo na Jiwheyẹwhe kẹdẹ. (Yijlẹdo Owalọ lẹ 10:25, 26; Osọhia 19:10 go.) Gbọn didẹ́ dali, e ma yin nado húnhún ota poun gba ṣigba didẹ́ “ede hlan aigba,” Ablaham na jonọ ehelẹ gbégbò mẹjọmẹ-yinyin tọn. Tatọ whẹndo daho, mẹtọgbo he jìgbà de wẹ ewọ yin, ṣogan e pọ́n jonọ ehelẹ hlan taidi mẹhe jẹ na gbégbò daho hugan ewọ lọsu. Lehe ehe gbọnvona aṣa nuvẹdo jonọ lẹ, yèdọ walọyizan ayipipa jonọ lẹ go tọn do sọ! Na nugbo tọn Ablaham do zẹẹmẹ hogbe lọ tọn hia he dọmọ: “To yẹyi mẹ mì nọ na pipà daho mìnọzo.”—Lomunu lẹ 12:10.

14. Vivẹnu po avọ́sinsan tẹ́ po wẹ johẹmẹ he Ablaham dohia hlan jonọ lọ lẹ bẹhẹn?

¹⁴ Pipòtọ kandai lọ tọn dohia dọ numọtolanmẹ Ablaham tọn lẹ yin nujọnu. Núdùdù lọ lọsu yin vonọtaun. Etlẹ yin to whédo daho he tindo whékanlin susu lẹ mẹ, e ma yin azán lẹpo gbè wẹ “oyìnvu he bọ bo yọnwhanpẹ” de na nọ yin dùdù gba. Gando aṣa he gbayipe to lẹdo lọ mẹ go, owe lọ Daily Bible Illustrations John Kitto tọn doayi e go dọmọ: “Adọkunnu lẹ ma nọ yin yiyizan gbede adavo to hùnwhẹ lẹ whenu, kavi wiwá jonọ de tọn whenu; podọ to ojlẹ mọnkọtọn lẹ whenu kẹdẹ wẹ olàn nọ yin dùdù te, yèdọ gbọn mẹhe tlẹ tindo madosọha lẹngbọpa po kanlinpa lẹ tọn po lọsu dali.” Ninọmẹ aimẹ tọn he gblọ́ lọ ma na dotẹnmẹ núdùdù he nọ yawu gble depope nado yin sisẹdo gba, enẹwutu nado dà núdùdù mọnkọtọn, onú lẹpo dona yin bibasi to ojlẹ lọ mẹ. Abajọ bọ to kandai kleun ehe mẹ, hogbe lọ “họ̀nwezun” kavi “dowezun” do sọawuhia whla atọ̀n, podọ na paa tọn Ablaham “yawu” nado wleawuna núdùdù lọ!—Gẹnẹsisi 18:6-8.

15. Etẹwẹ yin pọndohlan he sọgbe awuwledainanu agbasa tọn lẹ to johẹmẹ didohia mẹ, dile apajlẹ etọn yin didohia gbọn Ablaham dali do?

¹⁵ Ṣigba, lẹndai lọ, ma yin nado wleawu núdùdù agọ́ pligidi tọn de nado sọgan fọnjlodotena mẹde gba. Dile etlẹ yindọ Ablaham po Sala po dovivẹnu lẹpo nado dà núdùdù lọ bo ze e donukọnnamẹ, doayi lehe Ablaham dlẹnalọ do e jẹnukọn do: “Gbọ yè ni yí osìn pẹvide wá, na mì ni klọ́ afọ mìtọn, na mì nisọ gbọjẹ to atin sá; yẹn nasọ yí akla nùdo dopo wá, na mì ni hẹn ayiha mìtọn gla: to enẹgodo na mì ni juwayi: na mì do wá devi mìtọn dè wutu.” (Gẹnẹsisi 18:4, 5) “Akla nùdo dopo” enẹ lẹzun hùnwhẹ oyìn daho de tọn to pọmẹ po akla hìhì dagbedagbe de po, yìnnọsin hihò, po yìnnọsin po—yèdọ hùnwhẹ he jẹ na ahọlu. Etẹwẹ yin nuplọnmẹ lọ? To whenuena johẹmẹ yin didohia, onú titengbe lọ, kavi nuhe dona yin nuzindeji lọ, ma yin lehe dùdù po nùnù po lọ na yin akuẹgegenu tọn do gba, kavi wunmẹ ayidedai daho tẹwẹ na yin awuwlena, po mọmọ po sọyì. Johẹmẹ ma sinai do vlavo eyin mẹde sọgan pé onú akuẹgegenu lẹ tọn go gba. Kakatimọ, e sinai do tintin to lẹnpọn nujọnu tọn mẹ na dagbemẹninọ mẹdevo lẹ tọn podọ do ojlo lọ ji nado wà dagbe hlan mẹdevo lẹ jẹ obá he mẹ huhlọn mẹde tọn pé. “Amànúsọnú to fie owanyi te, bọawu hú oyìn yìndu de podọ wangbẹnamẹ po e po,” wẹ howhinwhẹn Biblu tọn de dọ, podọ enẹ mẹ wẹ họnhungan lọ hlan johẹmẹ nujọnu tọn tin te.—Howhinwhẹn lẹ 15:17.

16. Nawẹ Ablaham do pinpẹn nutọn yinyọnẹn hlan onú gbigbọmẹ tọn lẹ hia to nuhe e wà na jonọ lọ lẹ mẹ gbọn?

¹⁶ Ṣigba, mí dona doayi e go, dọ zẹẹmẹ gbigbọmẹ tọn sọ tin to nujijọ lọ pete mẹ ga. To aliho de mẹ Ablaham doayi e go dọ jonọ ehelẹ yin wẹnsagun lẹ sọn Jehovah dè. Ehe yin didohia gbọn hogbe ehe he e zan na yé dali dọmọ: “[Jehovah, NW ], eyin yẹn mọ nukundagbe to nukun towe mẹ, yẹn vẹ̀ we, a juwayi sọn devi towe de blo.”a (Gẹnẹsisi 18:3; yijlẹdo Eksọdusi 33:20 go.) Ablaham ma yọnẹn jẹnukọn eyin yé tindo owẹ̀n de na ẹn kavi eyin jujuwajei wẹ yé te poun gba. Mahopọnna enẹ, e yọ́n pinpẹn etọn dọ wadotana lẹndai Jehovah tọn wẹ to jijọ. Omẹ ehelẹ tin to azọ́ndenamẹ de mẹ sọn Jehovah dè. Eyin e sọgan wà nude nado nọgodona enẹ, homẹhunnu etọn wẹ e na yin. E yọnẹn dọ devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ jẹ na nuhe yọ́n hugan, podọ ewọ na wleawu dehe yọ́n hugan lọ tọn to ninọmẹ lọ lẹ glọ. Gbọnmọ wiwà dali, dona gbigbọmẹ tọn de na tin, vlavo na ewọ lọsu kavi na mẹdevo de. Dile kọdetọn lọ yin do, Ablaham po Sala po yin didona susu na johẹmẹ sọn ahun mẹ wá yetọn.—Gẹnẹsisi 18:9-15; 21:1, 2.

Gbẹtọ Johẹmẹtọ Lẹ

17. Etẹwẹ Jehovah biọ to Islaelivi lẹ si gando jonọ lẹ po mẹhe tin to nuhudo mẹ lẹ po he tin to ṣẹnṣẹn yetọn lẹ go?

¹⁷ Apajlẹ he jẹ na ayidego Ablaham tọn ma dona yin jìwọn e go gbọn akọta he wá gbọn dali etọn gba. Osẹ́n he Jehovah na Islaelivi lẹ bẹ́ awuwledainanu johẹmẹ didohia hlan jonọ he tin to ṣẹnṣẹn yetọn lẹ hẹn. “Jonọ he wáwáṣi to mì dè lọ na tin hlan mì di owhévi lọ to mì ṣẹnṣẹn, hiẹ nasọ yiwanna ẹn di dewe; na mìwlẹ ko yin jonọ to aigba Egipti tọn lọ mẹ: yẹn wẹ Oklunọ lọ Jiwheyẹwhe mìtọn.” (Levitiku 19:34) Gbẹtọ lọ lẹ dona na ayidonugo vonọtaun tọn hlan mẹhe tin to nuhudo godonọnamẹ agbasamẹ tọn mẹ lẹ e ma yin nado denukunsẹ sọn yé go po numakiya po gba. To whenuena Jehovah dona yé po jibẹwawhé susugege po, to whenuena yé jaya to hùnwhẹ yetọn lẹ mẹ, to whenuena yé gbọjẹ sọn azọ́n yetọn lẹ mẹ to owhe Gbọjẹzan tọn mẹ, podọ to nujijọ devo lẹ mẹ, gbẹtọ lọ lẹ dona flin mẹhe de-mato-dena lọ lẹ—yèdọ asuṣiọsi lẹ, tọṣiọvi lẹ, po jonọ he wáwáṣi lẹ po.—Deutelonomi 16:9-14; 24:19-21; 26:12, 13.

18. Nawẹ johẹmẹ yin onú titengbe to pọmẹ po nukundagbe po dona Jehovah tọn mimọyi po gbọn?

¹⁸ Nujọnu-yinyin homẹdagbe, alọtútlú, po johẹmẹ tọn po hlan mẹdevo lẹ, titengbe hlan mẹhe tin to nuhudo mẹ lẹ, sọgan yin mimọ to aliho he mẹ Jehovah yinuwa hẹ Islaelivi lẹ do to whenuena yé gbẹkọ-nugo nado do jẹhẹnu ehelẹ hia. Jehovah hẹn ẹn họnwun dọ homẹdagbe po alọtútlú po hlan jonọ lẹ podọ hlan mẹhe tin to nuhudo mẹ lẹ po tin to nubiọtomẹsi lọ lẹ mẹ na omẹ etọn lẹ nado to dona etọn lẹ mọyi zọnmii. (Psalm 82:2, 3; Isaia 1:17; Jẹlemia 7:5-7; Ezekiẹli 22:7; Zekalia 7:9-11) To whenuena akọta lọ yin vivẹnunọ nado hẹn ehelẹ po nubiọtomẹsi devo lẹ po di, yé nọ tindo kọdetọn dagbe bo nọ duvivi susugege agbasanu po onú gbigbọmẹ tọn lẹ po. To whenuena yé lẹzun mẹhe tlọ́ biọ yanwle ṣejannabi mẹdetiti tọn yetọn lẹ mẹ bo gbẹkọ-nugo nado do jẹhẹnu homẹdagbe tọn ehelẹ hia hlan mẹhe tin to nuhudo mẹ lẹ, yé nọ mọ whẹgbledo Jehovah tọn yí, podọ to godo mẹ whẹdida ylankan nọ yin hinhẹn wá yé ji.—Deutelonomi 27:19; 28:15, 45.

19. Etẹwẹ mí na gbadopọnna yinukọn dogọ?

¹⁹ To whelọnu lo, lehe e yin onú titengbe na mí nado gbadopọnna mídelẹ bo pọ́n eyin mí to gbẹ̀nọ sọgbe hẹ nuhe Jehovah donukun lẹ to pọndohlan ehe tọn mẹ do sọ! Ehe na titengbe tọn yinmọ to egbehe to pọndohlan mẹ na gbigbọ ṣejannabi po kinklan tọn po he tin to aihọn mẹ. Nawẹ mí sọgan do johẹmẹ Klistiani tọn hia to aihọn kinklan tọn de mẹ gbọn? Enẹ wẹ yin hogo he yin hodọdeji to hosọ he bọdego mẹ.

[Nudọnamẹ odò tọn]

Be Hiẹ Flin Ya?

◻ Etẹwẹ yin zẹẹmẹ hogbe Biblu tọn lọ he yin lilẹdogbedevomẹ taidi “johẹmẹ”?

◻ To aliho tẹlẹ mẹ wẹ Jehovah yin apajlẹ pipé to johẹmẹ didohia mẹ te?

◻ Jẹ obá tẹmẹ wẹ Ablaham yin johẹmẹtọ jẹ?

◻ Naegbọn sinsẹ̀n-basitọ nugbo lẹpo dona ‘jó yede hlan johẹmẹ’?