‘Yé Ylọ Tohodọtọ Ju lẹ Tọn Plidopọ’

YẸWHENỌ daho lọ po gandutọ Ju lẹ tọn po jẹflumẹ. Etẹwẹ yé sọgan wà nado dekanpona zohunhun he to yinyin didohia gando Jesu Klisti go? Yé ko tindo kọdetọn dagbe to Jesu hùhù mẹ, ṣigba todin devi etọn lẹ hẹn hodidọ gando fọnsọnku etọn go gọ́ Jelusalẹm. Etẹwẹ na yin wiwà nado bọnùdo na yé? Nado sọgan yọnẹn, yẹwhenọ daho po alọgọtọ etọn lẹ po ‘ylọ Tohodọtọ Ju lẹ tọn plidopọ,’ yèdọ whẹdatẹn daho hugan Ju lẹ tọn.—Owalọ lẹ 5:21.

To ojlẹ enẹ mẹ to Islaeli, Togán Lomu tọn Pọntiu Pilati wẹ tindo aṣẹpipa he yiaga hugan. Ṣigba nawẹ Tohodọtọ Ju lẹ tọn wazọ́n dopọ hẹ Pilati gbọn? Obá tẹ mẹ wẹ aṣẹpipa yetọn gbloada jẹ? Omẹ nẹmu wẹ Tohodọtọ Ju lẹ tọn bẹhẹn? Podọ nawẹ yé nọ yinuwa gbọn?

Bẹjẹeji Tohodọtọ Ju lẹ Tọn

Hogbe dowhenu Glẹkigbe tọn he yin lilẹdo “Tohodọtọ Ju lẹ tọn” zẹẹmẹdo “sinai hẹ” to paa mẹ. E nọ saba yin yiyizan na plidopọ kavi opli de. To aṣa Ju lẹ tọn mẹ, e nọ saba dlẹnalọdo pipli whẹdatọ sinsẹ̀n tọn lẹ tọn, kavi whẹdatẹn.

Mẹhe kàn Talmud, he yin tadona to ojlẹ he bọdo vasudo Jelusalẹm tọn go to 70 W.M. lẹ, basi zẹẹmẹ Tohodọtọ Ju lẹ tọn taidi pipli he ko tin-to-aimẹ sọn hohowhenu de. Yé lẹndọ Tohodọtọ Ju lẹ tọn bẹ weyọnẹntọ susu hẹn he nọ pli nado dọhodo osẹ́n Ju lẹ tọn ji bosọ yise dọ pipli lọ ko tin sọn ojlẹ he mẹ Mose bẹ sunnu mẹho 70 pli nado gọalọna ẹn to anadidena Islaeli mẹ. (Osọha lẹ 11:16, 17) Ṣigba whenuho-kàntọ lẹ jẹagọdo linlẹn ehe. Yé dọ dọ pipli he taidi Tohodọtọ Ju lẹ tọn owhe kanweko tintan tọn de ma tin kakajẹ whenue Pẹlsianu lẹ dugán do Islaeli ji. Whenuho-kàntọ lẹ sọ dọ dọ nuhe weyọnẹntọ he kàn Talmud lẹ dọ taidi nuhe tindo kanṣiṣa hẹ pipli labbi owhe kanweko awetọ jẹ atọ̀ntọ tọn lẹ hugan Tohodọtọ Ju lẹ tọn to owhe kanweko tintan whenu. To whelọnu lo, whetẹnu wẹ Tohodọtọ Ju lẹ tọn wá aimẹ?

Biblu dohia dọ mẹhe lẹkọwa Juda sọn kanlinmọgbenu Babilọni tọn to 537 J.W.M. lẹ tindo tito gandudu akọta tọn de. Nẹhemia po Ẹzla po donu ahọvi, mẹho, mẹgboogbo, po ogán lẹ po go—vlavo bẹjẹeji Tohodọtọ Ju lẹ tọn sọgodo tọn de.—Ẹzla 10:8; Nẹhemia 5:7.

Ojlẹ he tin to ṣẹnṣẹn na vivọnu Owe-wiwe Heblu tọn po owe Wẹndagbe Matiu tọn po yin dopo to ojlẹ hunyanhunyan tọn lẹ mẹ na Ju lẹ. To 332 J.W.M., Alẹkzandlé Daho lọ jẹ gandu do Jude ji. To okú Alẹkzandlé tọn godo, ahọluduta Glẹki tọn awe he wá sọn aṣẹpipa etọn mẹ jẹ anadena Jude ji—tintan hukan gandudu Ptolémées tọn, enẹgodo Séleucides tọn. To kandai hukan gandudu Séleucides tọn, ehe bẹjẹeji to 198 J.W.M. tọn mẹ, mí mọ alọdlẹndonu tintan hlan wedegbẹ́ tonudidọ Ju lẹ tọn. E taidi dọ aṣẹpipa pipli ehe tọn tindo dogbó, ṣigba ehe hẹn Ju lẹ tindo numọtolanmẹ lọ dọ yé tindo gandudu yedetiti tọn de.

To 167 J.W.M., Ahọlu Antiochus IV (Épiphane) sọn hukan gandudu Séleucides tọn mẹ tẹnpọn nado zín aṣa Glẹki tọn do Ju lẹ ji. E hẹn tẹmpli Jelusalẹm tọn flu gbọn ohàn yíyí do sanvọ́ to agbà etọn ji hlan Zeus dali. Ehe dekọtọn do gufinfọ́n de mẹ, whenuena Maccabée lẹ de yede sọn hukan gandudu Séleucides tọn glọ bo ze hukan gandudu Asmonéens tọn dai.a To ojlẹ dopolọ mẹ, wekantọ lẹ po Falesi lẹ po—yèdọ nukọntọ gbẹtọgun he nọgodona gufinfọn lọ tọn lẹ tọn—mọ huhlọn yí to tito anadenanu otò lọ tọn mẹ ehe doalọtena aṣẹpipa pipli yẹwhenọ lẹ tọn.

Dile Owe-wiwe Glẹki tọn basi zẹẹmẹ Tohodọtọ Ju lẹ tọn do, yé jẹ nuyiwa ji. Yé na lẹzun pipli anadenanu akọta tọn po hagbẹ whẹdatẹn daho tọn he na nọ basi zẹẹmẹ na osẹ́n Ju lẹ tọn po.

Huhlọn Yiyizan to Obá Voovo Mẹ

To owhe kanweko tintan mẹ, Jude tin to aṣẹpipa Lomu tọn glọ. Ṣigba, Ju lẹ duvivi mẹdekannujẹ tọn jẹ obá de mẹ. Aṣa Lomu tọn wẹ e yin nado nọ na mẹjidugando etọn lẹ jlọjẹ lọ nado de gandudu wunmẹ he jlo yé. Enẹwutu, aṣẹpatọ Lomu tọn lẹ ma nọ donù nudide whẹdatẹn flinflin lẹ tọn mẹ, podọ yé nọ dapana nuhahun he sọgan fọndote na vogbingbọn aṣa lẹ tọn wutu. Linlẹn yetọn wẹ nado hẹn jijọho gbayipe bo hẹn mẹjidugando yetọn lẹ nado yin nugbonọ gbọn dotẹnmẹ nina yé nado hodo aṣa yetọn lẹ bosọ deanana yedelẹ dali. Lomunu lẹ wẹ nọ ze osẹ́n takuẹ lẹ tọn dai bo nọ de yẹwhenọ daho—mẹhe nọ yin azinponọ na Tohodọtọ Ju lẹ tọn—bosọ nọ de e sọn gánzinpo etọn ji. Ṣigba gbọnvona ehelẹ, yé ma nọ dádo whẹho Ju lẹ tọn mẹ adavo gandudu yetọn kavi ale he enẹ na hẹnwa na yé hẹn ẹn zun dandan nado wàmọ. Dile mí mọ do to owhẹ̀ he yin didana Jesu mẹ, e taidi dọ gandudu Lomu tọn kẹdẹ wẹ tindo huhlọn lọ nado dawhẹ okú tọn namẹ.—Johanu 18:31.

Gbọnmọ dali, Tohodọtọ Ju lẹ tọn nọ deanana suhugan whẹho Ju lẹ tọn. Yé tindo awhàngán he nọ wlemẹ lẹ. (Johanu 7:32) Whẹdatẹn flinflin lẹ nọ dọ owhẹ̀ sẹ́nhẹngba tọn he ma sinyẹn sọmọ lẹ po owhẹ̀ paa lẹ po matin alọgọ gandudu Lomu tọn. Eyin whẹdatẹn flinflin lẹ ma penugo nado dawhẹ de, e nọ yin didohlan Tohodọtọ Ju lẹ tọn, he tindo gbeta godo tọn do owhẹ̀ lọ ji.

Nado hẹn aṣẹpipa yetọn go, Tohodọtọ Ju lẹ tọn dona hẹn jijọho otò lọ tọn go bo nọgodona gandudu Lomu tọn. Ṣigba eyin Lomunu lẹ doayi e go dọ mẹde huwhẹ̀ do tohọluduta lọ go, yé nọ dádo whẹho lọ mẹ bosọ nọ ze afọdide depope he jlo yé. Apajlẹ dopo wẹ lehe apọsteli Paulu yin wiwle do.—Owalọ lẹ 21:31-40.

Hagbẹ Whẹdatẹn lọ Tọn Lẹ

Tohodọtọ Ju lẹ tọn bẹ omẹ 71 hẹn—yẹwhenọ daho lọ po sunnu nukundeji akọta lọ tọn 70 po. To ojlẹ Lomunu lẹ tọn mẹ, pipli lọ nọ bẹ yẹwhenọ he diyin lẹ (titengbe Sadusi lẹ), omẹ nukundeji he ma yin yẹwhenọ lẹ, po wekantọ he sewé to Falesi lẹ mẹ po hẹn. Yẹwhenọ nukundeji lẹ, he tindo godonọnamẹ omẹ nukundeji he ma yin yẹwhenọ lẹ tọn, wẹ nọ yin tọ́ntlọ́ngbọ́n to whẹdatẹn lọ mẹ.b To whenuena Sadusi lẹ nọ hẹnnu go majomajo, Falesi lẹ nọ joawunanu podọ suhugan yetọn yin omẹ paa he nọ yinuwado gbẹtọ lẹ ji taun. Sọgbe hẹ whenuho-kàntọ Josèphe, Sadusi lẹ nọ whleawu nado kẹalọyi obiọ Falesi lẹ tọn. Paulu yí dotẹnmẹ he nudindọn yetọn po vogbingbọn he tin to nuyise pipli ehelẹ tọn po ṣẹnṣẹn hundote zan to whenuena e yiavunlọna ede to Tohodọtọ Ju lẹ tọn nukọn.—Owalọ lẹ 23:6-9.

Nugbo lọ dọ omẹ nukundeji lẹ kẹdẹ wẹ Tohodọtọ Ju lẹ tọn bẹhẹn hẹn ẹn yọnbasi dọ hagbẹ pipli lọ tọn lẹ ma nọ diọ podọ hagbẹ lọ lẹ kẹdẹ wẹ sọgan basi mẹdide devo lẹ eyin nuhudo etọn tin. Sọgbe hẹ Mishna, hagbẹ yọyọ lẹ dona yin “yẹwhenọ, Levinu, kavi Islaelivi he viyọnnu yetọn lẹ tindo jlọjẹ nado wlealọ hẹ yẹwhenọ lẹ,” enẹ wẹ yindọ, Ju he sọgan wleawuna kandai hukan whẹndo etọn tọn nado do nugbo-yinyin kúnkan whẹndo lọ tọn hia. To whenuena e yindọ whẹdatẹn daho wẹ nọ deanana whẹdatẹn otò lọ tọn he pò lẹpo, e taidi nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe dọ sunnu he tindo yinkọ dagbe to whẹdatẹn flinflin lẹ mẹ wẹ na yin zizedaga nado jẹ otẹn de mẹ to Tohodọtọ Ju lẹ tọn mẹ.

Obá He Mẹ Aṣẹpipa Yetọn Gbloada Jẹ

Ju lẹ nọ na sisi Tohodọtọ Ju lẹ tọn taun podọ whẹdatọ whẹdatẹn flinflin lẹ tọn tin to dandannu glọ nado kẹalọyi anademẹ yetọn, ma nado yin owhẹ̀ okú tọn dana. Whẹdatẹn daho lọ nọ na ayidonugo hlan jẹhẹnu yẹwhenọ lẹ tọn po whẹho he gando Jelusalẹm, tẹmpli etọn, po sinsẹ̀n-bibasi to tẹmpli lọ mẹ po go. Na nugbo tọn, Jude kẹdẹ wẹ aṣẹpipa Tohodọtọ Ju lẹ tọn tindo huhlọn te. Ṣigba to whenuena e yindọ Tohodọtọ Ju lẹ tọn nọ yin pinpọnhlan taidi pipli he tindo aṣẹpipa yiaga hugan to zẹẹmẹ bibasina Osẹ́n lọ mẹ, yé nọ magbe nuhe yin dagbe po oylan po tọn na Ju lẹpo mahopọnna fidepope he yé nọ nọ̀. Di apajlẹ, yẹwhenọ daho po mẹhe nọ wazọ́n hẹ ẹ lẹ po na anademẹ nukọntọ sinagọgu tọn lẹ to Damasku nado kọngbedopọ hẹ yé to hodotọ Klisti tọn lẹ wiwle mẹ. (Owalọ lẹ 9:1, 2; 22:4, 5; 26:12) Mọdopolọ, Ju he wá Jelusalẹm na hùnwhẹ lẹ sọgan ko hẹn linlin nuhe Tohodọtọ Ju lẹ tọn dọ lẹ tọn yì whé.

Sọgbe hẹ Mishna, Tohodọtọ Ju lẹ tọn tindo aṣẹpipa he yiaga to whẹho tòdaho Jude tọn lẹ mẹ, to nuyiwa hẹ whẹdatọ he jẹagọdo nudide yetọn lẹ mẹ, podọ to whẹdidana yẹwhegán lalonọ lẹ mẹ. Jesu po Stefani po yin wiwle yì whẹdatẹn daho lọ bo yin whẹsadokọna taidi nùzantọ, Pita po Johanu po taidi mẹhe to bẹwlu hẹnwa akọta lọ mẹ, podọ Paulu taidi mẹhe to tẹmpli lọ hẹnflu.—Malku 14:64; Owalọ lẹ 4:15-17; 6:11; 23:1; 24:6.

Owhẹ̀ He Yé Dana Jesu po Devi Etọn lẹ Po

Gbọnvona Gbọjẹzan po azán wiwe lẹ po, Tohodọtọ Ju lẹ tọn nọ pli egbesọegbesọ nado dawhẹ sọn avọ́sinsan afọnnu tọn whenu jẹ avọ́nunina whèjai tọn whenu. Owhẹ̀ lẹ nọ yin gbigbejepọn to okle kẹdẹ. To whenuena e yindọ owhẹ̀ okú tọn ma nọ yin lilá kakajẹ azán he bọdo whẹdida lọ go, owhẹ̀ mọnkọtọn lẹ ma dona yin didọ to ozán he jẹnukọnna Gbọjẹzan kavi hùnwhẹ de gba. Avase nujọnu tọn nọ yin nina kunnudetọ lẹ gando lehe e yin onú sinsinyẹn do nado sọ̀n ohùn homẹvọnọ tọn dai go. Enẹwutu, owhẹ̀ okú tọn he yin didana Jesu to ozán he jẹnukọnna hùnwhẹ de to owhé Kaifa tọn gbè ma sọgbe hẹ osẹ́n gba. Dehe tlẹ sọ ylan hugan, whẹdatọ lọ lẹ lọsu wẹ dín kunnudetọ lalonọ lẹ bo diọlinlẹnna Pilati nado degbè dọ Jesu ni yin hùhù.—Matiu 26:57-59; Johanu 11:47-53; 19:31.

Sọgbe hẹ nuhe Talmud dọ, whẹdatọ he nọ dawhẹ okú tọn lẹ nọ dovivẹnu nado whlẹn whẹhutọ lọ gbọn sọwhiwhe yíyí do gbeje owhẹ̀ lọ pọ́n dali. Ṣogan, dile e jọ do Jesu go do, owhẹ̀ Stefani tọn ma yin gbigbejepọn domọ gba. Gbẹtọgun lẹ dlan zannu do e dile e to tintẹnpọn nado yiavunlọna ede to Tohodọtọ Ju lẹ tọn nukọn. Eyin gandudu Lomu tọn ma ko dádo whẹho apọsteli Paulu tọn mẹ wẹ, ewọ lọsu na ko yin hùhù to ninọmẹ mọnkọtọn lẹ mẹ. Na nugbo tọn, pipli Tohodọtọ Ju lẹ tọn blasé nado hù i.—Owalọ lẹ 6:12; 7:58; 23:6-15.

E whè gbau delẹ to hagbẹ whẹdatẹn daho lọ tọn lẹ mẹ sọawuhia taidi mẹhe tindo walọ dagbe. Ogán jọja Ju de he dọho hẹ Jesu sọgan ko yin dopo to Tohodọtọ Ju lẹ tọn mẹ. Dile etlẹ yindọ adọkun dawe lọ tọn lẹ glọnalina ẹn, e dona ko tindo jẹhẹnu dagbe lẹ, na Jesu basi oylọna ẹn nado lẹzun hodotọ Etọn.—Matiu 19:16-22; Luku 18:18, 22.

Nikodemi, “ogán Ju lẹ tọn de,” sọgan ko wá Jesu dè to zánmẹ na e to budina nuhe whẹdatọ hatọ etọn lẹ na lẹn wutu. Etomọṣo, Nikodemi yiavunlọna Jesu to Tohodọtọ Ju lẹ tọn nukọn gbọn kinkanse dali dọmọ: “Be osẹ́n mítọn nọ dawhẹ na mẹde whẹpo [do] sè sọn ewlọsu dè, bosọ yọ́n nuhe e wà?” To godo mẹ, Nikodemi wleawuna “flusọ zuya po aloe po tọn” nado jla agbasa Jesu tọn do na ṣiọdidi etọn.—Johanu 3:1, 2; 7:51, 52; 19:39.

Josẹfu Alimate tọn, hagbẹ Tohodọtọ Ju lẹ tọn devo, yí adọgbigbo do biọ oṣiọ Jesu tọn to Pilati si bo tẹ́ ẹ do yọdò yọyọ ewlọsu tọn mẹ. Dile e tlẹ yindọ Josẹfu to “nukundo ahọludu Jiwheyẹwhe tọn,” e whleawu nado do ede hia taidi dopo to devi Jesu tọn lẹ mẹ na e to budina Ju lẹ wutu. Ṣigba, e jẹna pipà dọ Josẹfu ma kọngbedopọ hẹ Tohodọtọ Ju lẹ tọn to sébibla yetọn nado hù Jesu mẹ gba.—Malku 15:43-46; Matiu 27:57-60; Luku 23:50-53; Johanu 19:38.

Gamalieli he yin dopo to Tohodọtọ Ju lẹ tọn mẹ gbọn nuyọnẹn dali na ayinamẹ whẹdatọ hatọ etọn lẹ nado jo devi Jesu tọn lẹ do. E yidogọ dọmọ: “Na e nikaa yindọ, yè mọ mì to avùnho hẹ Jiwheyẹwhe.” (Owalọ lẹ 5:34-39) Etẹwẹ glọnalina whẹdatẹn daho lọ nado mọ dọ Jesu po devi etọn lẹ po tindo godonọnamẹ Jiwheyẹwhe tọn? Kakati Tohodọtọ Ju lẹ tọn ni kẹalọyi azọ́njiawu Jesu tọn lẹ, yé dọmọ: “Etẹ wà wẹ mí te? Na dawe he to ohia susu basi. Eyin mí jo e do, omẹ pó wẹ na yí i sè: Lomutọ lẹ nasọ wá yí otẹn po akọta mítọn po ga.” (Johanu 11:47, 48) Ojlo zogbe tintindo na huhlọn slokọna whẹdida dodo whẹdatẹn daho Ju lẹ tọn. Mọdopolọ, kakati nado jaya to whenuena devi Jesu tọn lẹ hẹnazọ̀ngbọna gbẹtọ lẹ, “adi gọ́ ohò” nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ tọn mẹ. (Owalọ lẹ 5:17) Taidi whẹdatọ lẹ, yé dona ko yin budisi Jiwheyẹwhe tọ́ podọ dodonọ, ṣigba suhugan yetọn wẹ gblezọn bo masọ yin nugbonọ.—Eksọdusi 18:21; Deutelonomi 16:18-20.

Whẹdida Jiwheyẹwhe Tọn

Na Islaeli vẹtolina Osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn bosọ gbẹ́ Mẹssia lọ dai wutu, Jehovah gbẹ́ akọta lọ dai taidi omẹ dide etọn lẹ to godo mẹ. To owhe 70 W.M., Lomunu lẹ và tòdaho Jelusalẹm tọn po tẹmpli etọn po sudo bo hẹn titonu Ju lẹ tọn pete podọ to godo mẹ, Tohodọtọ Ju lẹ tọn wá vivọnu.

Jesu Klisti, Whẹdatọ dide Jehovah tọn, na magbe eyin depope to hagbẹ Tohodọtọ Ju owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ tọn jẹna fọnsọnku kavi waylando do gbigbọ wiwe go. (Malku 3:29; Johanu 5:22) Mí sọgan deji dọ Jesu na yí whẹdida dodo zan to nudide mọnkọtọn lẹ bibasi mẹ.—Isaia 11:3-5.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]