Ogbẹ̀ Madopodo to Aigba ji—Todido He Yin Hinhẹn Họnwun Whladopo Dogọ
“Daniẹli E, súnudo ohó lẹ lọ, . . . jẹ ojlẹ opodo lọ tọn: mẹsusu na họ̀nwezun yigodo podọ yinukọn, yè nasọ hẹn oyọnẹn sudeji.”—DAN. 12:4.
1, 2. Kanbiọ tẹ lẹ wẹ na yin dogbapọnna to hosọ ehe mẹ?
TO EGBEHE, livi susu gbẹtọ lẹ tọn wẹ mọnukunnujẹ nuplọnmẹ Owe-wiwe tọn gando gbẹninọ kakadoi to paladisi aigba ji tọn go mẹ hezeheze. (Osọhia 7:9, 17) To bẹjẹeji whenuho gbẹtọvi tọn, Jiwheyẹwhe dohia dọ gbẹtọ ma yin didá nado nọgbẹ̀ na owhe kleun de poun bo kú gba, ṣigba yin didá nado nọgbẹ̀ kakadoi.—Gẹn. 1:26-28.
2 Ninọmẹ pipé gbẹtọvi tọn he Adam hẹnbu lọ hinhẹngọwa yin dopo to todido he Islaelivi lẹ tindo mẹ. Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ do lehe Jiwheyẹwhe na hẹn ogbẹ̀ madopodo yọnbasi na gbẹtọvi lẹ to Paladisi mẹ to aigba ji do hia. Enẹwutu, naegbọn todido gbẹtọvi tọn dona yin hinhẹn họnwun whladopo dogọ? Nawẹ e yin didehia bo yin hinhẹn zun yinyọnẹn na livi susu lẹ gbọn?
Todido de Yin Hinhẹn Dózin
3. Naegbọn e ma paṣamẹ dọ todido gbẹtọvi tọn gando ogbẹ̀ madopodo to aigba ji go dózin?
3 Jesu dọ dọdai dọ yẹwhegán lalo lẹ na hẹn nuplọnmẹ emitọn lẹ dózin bo na hẹn suhugan gbẹtọ lẹ tọn buali. (Mat. 24:11) Apọsteli Pita na avase Klistiani lẹ dọmọ: “Mẹplọntọ lalonọ lẹ na tin to mì mẹ.” (2 Pita 2:1) Apọsteli Paulu dọ dọ “ojlẹ lọ ja whenuena [gbẹtọ lẹ] ma na nọ tẹdo oplọn he pegan lọ go, ṣigba to kọndopọ mẹ hẹ ojlo yetọn titi lẹ, yé na bẹ mẹplọntọ lẹ pli he na nọ dọ nuhe otó yetọn jlo na sè lẹ na yé.” (2 Tim. 4:3, 4, NW) Satani wẹ to gbẹtọ lẹ hẹn buali podọ e nọ yí atẹṣitọ sinsẹ̀n Klistiani tọn lẹ zan nado hẹn nugbo he nọ miọnhomẹnamẹ gando lẹndai Jiwheyẹwhe tọn na gbẹtọvi po aigba po go dózin.—Hia 2 Kọlintinu lẹ 4:3, 4.
4. Todido gbẹtọvi tọn tẹwẹ atẹṣitọ nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ gbẹdai?
4 Owe-wiwe do Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn hia taidi gandudu de to olọn mẹ he na gbà gandudu gbẹtọvi tọn lẹpo do flinflin bo sukúndona yé. (Dan. 2:44) To gandudu owhe fọtọ́n Klisti tọn whenu, Satani na yin ginglọndo odò mapote mẹ, oṣiọ lẹ na yin finfọnsọnku, podọ gbẹtọvi lẹ na yin hinhẹn jẹ pipé kọ̀n to aigba ji. (Osọhia 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Ṣigba, nukọntọ sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn atẹṣitọ lẹ ko hẹn linlẹn devo lẹ biọ nuplọnmẹ yetọn lẹ mẹ. Di apajlẹ, Origène Alexandrie tọn he yin nukọntọ sinsẹ̀n tọn to owhe kanweko atọ̀ntọ whenu gblewhẹdo mẹhe yise dọ Gandudu Owhe Fọtọ́n tọn lọ na hẹn dona susu wá aigba ji lẹ. Sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ Katoliki tọn, Augustin Hippone tọn (354-430 W.M.) “nọgodona linlẹn lọ dọ gandudu owhe fọtọ́n tọn de ma na tin,” wẹ The Catholic Encyclopedia dọ.a
5, 6. Naegbọn Origène po Augustin po jẹagọdo yise tintindo to owhe fọtọ́n lọ mẹ?
5 Naegbọn Origène po Augustin po jẹagọdo yise tintindo to owhe fọtọ́n lọ mẹ? Wehọmẹvi Clement Alexandrie tọn wẹ Origène yin, mẹhe kẹalọyi linlẹn jọmaku alindọn tọn sọn aṣa Glẹki tọn mẹ. Na tamẹnuplọnmẹ Platon tọn lẹ, he gando alindọn go yinuwado Origène ji sinsinyẹn wutu, Origène “hẹn nuplọnmẹ Platon tọn he gando alindọn go po nuhe nọ jọ do e go po biọ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Klistiani tọn mẹ,” wẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ Werner Jaege dọ. Gbọnmọ dali, Origène plọnmẹ dọ dona depope he Gandudu Owhe Fọtọ́n tọn lọ na hẹnwa ma na yin to aigba ji, ṣigba to lẹdo gbigbọ tọn mẹ.
6 Whẹpo Augustin do biọ sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn mẹ to whenue e tindo owhe 33, e ko nọ plọnmẹ linlẹn Platon tọn—bo nọ tẹdo tamẹnuplọnmẹ Platon tọn he Plotin wleawuna to owhe kanweko atọ̀ntọ whenu de go. Mahopọnna dọ Augustin diọ sinsẹ̀n, e gbẹ́ tẹdo tamẹnuplọnmẹ Platon tọn go. “Ewọ wẹ tọ́ntlọ́ngbọ́n to nuplọnmẹ Alẹnu Yọyọ lọ tọn lẹ kinkọndopọ hẹ nuplọnmẹ Platon tọn he wá sọn tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn lẹ mẹ,” wẹ owe lọ La Nouvelle Encyclopédie britannique dọ. Augustin basi zẹẹmẹ dọ Gandudu Owhe Fọtọ́n tọn he Osọhia weta 20 donù e go lọ yin “otangblo de poun,” wẹ owe lọ The Catholic Encyclopedia dọ. E yidogọ dọmọ: “Nuplọnmẹ . . . ehe yin alọkẹyi nado nọgodona sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ Whèyihọ-waji lẹ tọn, podọ nuyise dowhenu tọn lọ gando yise tintindo to owhe fọtọ́n lọ mẹ go ma tindo dodonu depope ba.”
7. Nuyise lalo tẹwẹ zọ́n bọ mẹsusu do dovọ́na todido gbẹtọvi tọn gando ogbẹ̀ madopodo to aigba ji go, podọ gbọnna?
7 Linlẹn he gbayipe to Babilọni hohowhenu tọn mẹ podọ to egbehe lọ—yèdọ linlẹn lọ dọ gbẹtọ tindo alindọn kavi gbigbọ jọmaku tọn de, he nọ nọ̀ agbasa mẹ poun, ko zọ́n bọ mẹsusu dovọ́na todido gbẹtọvi tọn gando ogbẹ̀ madopodo to aigba ji go. Whenue Mẹylọhodotọklisti kẹalọyi linlẹn enẹ, sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ lẹ slokọna Owe-wiwe nado hẹn wefọ he dọhodo todido olọn mẹ tọn ji lẹ sọawuhia taidi nuhe plọnmẹ dọ mẹdagbe lẹpo wẹ na yì olọn mẹ. Mẹhe tindo pọndohlan enẹ lẹ nọ lẹndọ gbẹzan gbẹtọvi tọn to aigba ji yin na ojlẹ gli de poun wẹ—yèdọ fie mẹde nọ yin whiwhlepọn te nado yọnẹn eyin e na pegan nado nọgbẹ̀ to olọn mẹ kavi lala. Onú mọnkọtọn de jọ do todido he Juvi hohowhenu tọn lẹ tindo gando ogbẹ̀ madopodo to aigba ji go. Vudevude, dile Ju lẹ kẹalọyi linlẹn Glẹkinu lẹ tọn dọ gbẹtọ tindo alindọn jọmaku, todido aigba ji tọn yetọn busẹ. Lehe linlẹn enẹ gbọnvona zẹẹmẹ he Biblu basi gando gbẹtọvi go do sọ! Gbẹtọ yin nudida de he tindo agbasa, e ma yin gbigbọ gba. Jehovah dọna sunnu tintan lọ dọmọ: “Kọ́gudu wẹ hiẹ.” (Gẹn. 3:19) Aigba wẹ fie gbẹtọ na nọ̀ kakadoi, e ma yin olọn mẹ gba.—Hia Psalm 104:5; 115:16.
Hinhọ́n Nugbo lọ Tọn Họnwun to Zinvlu Mẹ
8. Etẹwẹ weyọnẹntọ delẹ dọ gando todido gbẹtọvi tọn go to owhe 1600 lẹ gblamẹ?
8 Dile etlẹ yindọ suhugan sinsẹ̀n he dọ dọ yé yin Klistiani lẹ tọn wẹ gbẹkọ todido ogbẹ̀ madopodo to aigba ji tọn go, Satani ma nọ tindo kọdetọn dagbe nado ṣinyọnnudo nugbo lọ. Sọn ojlẹ dindẹn die gbọ́n wẹ sọha kleun mẹhe nọ yí sọwhiwhe do hia Biblu delẹ tọn ko mọ hinhọ́n nugbo lọ tọn dile yé mọnukunnujẹ onú delẹ mẹ gando lehe Jiwheyẹwhe na hẹn gbẹtọvi lẹ jẹ pipé kọ̀n do go. (Ps. 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:37-39) To owhe 1600 lẹ gblamẹ, lẹdogbedevomẹ Biblu tọn po zinjẹgbonu etọn po ko zọ́n bọ Owe Wiwe susu tin-to-aimẹ. To 1651, weyọnẹntọ dopo wlan dọ whenue e yindọ Adam wẹ zọ́n bọ gbẹtọvi do “hẹn Paladisi po Ogbẹ̀ Mavọmavọ to Aigba ji po bu,” Klisti mẹ wẹ “gbẹtọ lẹpo na mọ ogbẹ̀ te to Aigba ji; e ma yinmọ, nuyijlẹdonugo lọ ma na sọgbe.” (Hia 1 Kọlintinu lẹ 15:21, 22.) John Milton (1608-1674), he yin dopo to ohó milomilo-kàntọ Glẹnsinu he diyin lẹ mẹ, wlan owe lọ Le Paradis perdu po pedenu etọn Le Paradis reconquis po. To owe enẹlẹ mẹ, Milton dlẹnalọdo ale he nugbonọ lẹ na mọ to paladisi aigba ji tọn de mẹ. Dile etlẹ yindọ Milton yí suhugan gbẹzan etọn tọn zan na Biblu pinplọn, e yọnẹn dọ e na vẹawu nado mọnukunnujẹ nugbo Owe-wiwe tọn lẹ mẹ to gigọ́ mẹ kakajẹ tintin tofi Klisti tọn whenu.
9, 10. (a) Etẹwẹ Isaac Newton wlan gando todido gbẹtọvi tọn go? (b) Naegbọn tintin tofi Klisti tọn do taidi nuhe gbẹ́ pò to nukọn taun to nukun Newton tọn mẹ?
9 Lẹndopọ-basitọ diyin Isaac Newton (1642-1727) lọsu tindo ojlo sinsinyẹn to Biblu mẹ. E mọnukunnujẹemẹ dọ mẹwiwe lẹ na fọ́n nado yì nọgbẹ̀ to olọn mẹ bo na duahọlu hẹ Klisti to gbigbọmẹ. (Osọhia 5:9, 10) Gando mẹjidugando Ahọluduta lọ tọn lẹ go, e wlan dọmọ: “Gbẹtọ na gbẹ́ to gbẹnọ to aigba ji kakajẹ azán whẹdida tọn godo, podọ e ma yin na owhe 1000 poun gba, ṣigba kakadoi.”
10 Newton lẹndọ tintin tofi Klisti tọn na wá aimẹ to owhe kanweko delẹ godo. Whenuho-kàntọ Stephen Snobelen dọ dọ, “Dopo to whẹwhinwhẹ́n he wutu Newton do sẹ̀ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn do nukọn sọmọ mẹ wẹ yindọ e jẹagọdo nuplọnmẹ atẹṣitọ lẹ tọn gando Atọ̀n-to-Dopomẹ he gbayipe to ojlẹ etọn mẹ go sinsinyẹn.” Wẹndagbe lọ gbẹ́ pò to zinvlu mẹ to whenẹnu. Podọ Newton ma mọ pipli Klistiani lẹ tọn depope he sọgan lá wẹndagbe lọ. E wlan dọmọ: “Mí ma dona mọnukunnujẹ dọdai Daniẹli tọn, podọ Johanu tọn [he e kàn gbọngodo to owe Osọhia tọn mẹ] ehelẹ mẹ kakajẹ ojlẹ opodo tọn mẹ gba.” Newton dọ dọ: “ ‘Enẹgodo’ wẹ Daniẹli dọ, ‘mẹsusu na họ̀nwezun yigodo podọ yinukọn, yè nasọ hẹn oyọnẹn sudeji.’ Na Wẹndagbe lọ dona yin lilá to akọta lẹpo mẹ whẹpo nukunbibia daho lọ, po opodo aihọn tọn po nido wá. Gbẹtọ susugege he hẹn odéma do alọmẹ bo tọ́n sọn nukunbibia daho lọ mẹ lẹ, ma sọgan sù kaka bọ yè ma na penugo nado hia adavo yè lá Wẹndagbe lọ whẹpo opodo lọ nido wá.”—Dan. 12:4; Mat. 24:14; Osọhia 7:9, 10.
11. Naegbọn todido gbẹtọvi tọn do gbọṣi zinvlu mẹ to ojlẹ Milton po Newton po tọn mẹ?
11 To ojlẹ Milton po Newton po tọn mẹ, owùnu wẹ e yin nado dọ nuhe jẹagọdo nuplọnmẹ ṣọṣi tọn he gbayipe. Enẹwutu, suhugan dodinnanu he yé basi do Biblu ji lẹ tọn ma yin zinzinjẹgbonu kakajẹ okú yetọn godo. Nuvọjlado owhe kanweko 16tọ tọn gboawupo nado vọ́ nuplọnmẹ alindọn jọmaku tọn jlado, podọ ṣọṣi Plọtẹstant tọn he gbayipe to whenẹnu zindonukọn nado to linlẹn Augustin tọn plọnmẹ dọ Gandudu Owhe Fọtọ́n tọn lọ ko wayi, e ma pò to nukọn ja gba. Be oyọnẹn sudeji to ojlẹ opodo tọn mẹ ya?
‘Yè Na Hẹn Oyọnẹn Nugbo Sudeji’
12. Whetẹnu wẹ oyọnẹn nugbo wá sudeji?
12 Gando “ojlẹ opodo lọ tọn” go, Daniẹli dọ dọdai dọ nukọnyiyi nujọnu tọn de na tin. (Hia Daniẹli 12:3, 4, 9, 10.) “Whenẹnu wẹ dodonọ lẹ na to sisẹ́ jẹgbonu di owhè,” wẹ Jesu dọ. (Mat. 13:43) Nawẹ oyọnẹn nugbo sudeji to ojlẹ opodo lọ tọn mẹ gbọn? Lẹnnupọndo nukọnyiyi whenuho tọn he wá aimẹ owhe susu jẹnukọnna 1914 ji, yèdọ owhe he mẹ ojlẹ opodo lọ tọn bẹjẹeji te.
13. To whenue Charles Taze Russell gbadopọnna lehe gbẹtọvi na yin hinhẹn jẹ pipé kọ̀n gbọn godo, etẹwẹ e wlan?
13 To vivọnu owhe 1800 lẹ tọn, susu gbẹtọ ahundoponọ lẹ tọn jẹ dodinnanu basi ji nado mọnukunnujẹ “ohia ohó tọn he pegan lọ” mẹ. (2 Tim. 1:13) Dopo to yé mẹ wẹ Charles Taze Russell. To 1870, ewọ po mẹhe he to nugbo dín kleun devo lẹ po wleawuna pipli de nado plọn Biblu. To 1872, yé lẹnnupọndo lehe gbẹtọvi na wá yin hinhẹn jẹ pipé kọ̀n do ji. To nukọn mẹ, Russell wlan dọmọ: “Kakajẹ ojlẹ enẹ mẹ, mí ma ko tindo nukunnumọjẹnumẹ hezeheze vogbingbọn daho he tin to ale ṣọṣi (yèdọ pipli Klistiani yiamisisadode lẹ tọn) he to whlepọn glọ todin lẹ tọn, po ale gbẹtọvi nugbonọ he tin to aihọn lọ mẹ lẹ po tọn ṣẹnṣẹn gba.” Ale mẹhe yin hodọdeji gbọngodo ehelẹ tọn wẹ yindọ “ninọmẹ pipé gbẹtọvi tọn he tọgbo po tatọ́ yetọn Adam po ko duvivi etọn pọ́n to Edẹni na yin hinhẹngọwa na yé.” Russell dọ dọ mẹdevo lẹ gọalọna emi to Biblu pinplọn emitọn mẹ. Mẹnu lẹ wẹ gọalọna ẹn?
14. (a) Nawẹ Henry Dunn mọnukunnujẹ Owalọ lẹ 3:21 mẹ gbọn? (b) Mẹnu lẹ wẹ Dunn dọ dọ yé na nọgbẹ̀ kakadoi to aigba ji?
14 Henry Dunn yin dopo to yé mẹ. E wlanwe gando “hẹngọ onú popo tọn . . . he Jiwheyẹwhe ko dọ sọn onù yẹwhegán wiwe etọn lẹpo tọn mẹ sọn whenuena aihọn ko ṣẹ” go. (Owalọ 3:21) Dunn yọnẹn dọ hẹngọwa ehe bẹ hinhẹn jẹ pipé kọ̀n gbẹtọvi lẹ tọn to aigba ji to Gandudu Owhe Fọtọ́n Klisti tọn whenu hẹn. Dunn sọ gbadopọnna kanbiọ de he dáblu do mẹsusu, enẹ wẹ, Mẹnu lẹ wẹ na nọgbẹ̀ kakadoi to aigba ji? E basi zẹẹmẹ dọ gbẹtọ livi susu wẹ na yin finfọnsọnku bo na plọn nugbo lọ bosọ tindo dotẹnmẹ hundote nado tindo yise to Klisti mẹ.
15. Etẹ mẹ wẹ George Storrs mọnukunnujẹ gando fọnsọnku go?
15 To 1870, George Storrs lọsu wá tadona lọ kọ̀n dọ mawadodonọ lẹ na yin finfọnsọnku bo na tindo dotẹnmẹ hundote lọ nado nọgbẹ̀ kakadoi. E sọ mọnukunnujẹemẹ sọn Owe-wiwe mẹ dọ eyin mẹhe yin finfọnsọnku de ma yí dotẹnmẹ hundote ehe zan ganji, “e na hẹn ogbẹ̀ etọn bu, eyin etlẹ yin ‘ylandonọ owhe kanwekonọ.’ ” (Isa. 65:20) Brooklyn, New York wẹ Storrs nọ̀, podọ e nọ de linlinwe de tọ́n he nọ yin yiylọdọ Bible Examiner.
16. Etẹwẹ hẹn Biblu Plọntọ lẹ gbọnvo na Mẹylọhodotọklisti lẹ?
16 Russell mọnukunnujẹemẹ sọn Biblu mẹ dọ ojlẹ lọ ko sọ nado hẹn wẹndagbe lọ jẹ filẹpo. Enẹwutu to 1879, e jẹ Phare de la Tour de Sion et Messager de la Présence de Christ he wá lẹzun Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn He To Ahọluduta Jehovah Tọn Lá zinjẹgbonu ji. To dai, omẹ vude poun wẹ mọnukunnujẹ nugbo lọ gando todido gbẹtọvi tọn go mẹ, ṣigba todin pipli Biblu Plọntọ lẹ tọn to otò susu mẹ nọ mọ Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn yí bosọ nọ plọn ẹn. Nuyise lọ dọ mẹdelẹ wẹ na yì olọn mẹ, bọ livi susu lẹ na mọ ogbẹ̀ pipé yí to aigba ji, zọ́n bọ Biblu Plọntọ lẹ gbọnvo taun na Mẹylọhodotọklisti lẹ.
17. Nawẹ oyọnẹn nugbo lọ wá sudeji gbọn?
17 “Ojlẹ opodo lọ tọn” he yin didọdai bẹjẹeji to 1914. Be oyọnẹn nugbo lọ gando todido gbẹtọvi tọn go wá sudeji ya? (Dan. 12:4) To 1913, yẹwhehodidọ Russell tọn lẹ yin zinzinjẹgbonu to linlinwe voovo 2000 mẹ, podọ gbẹtọ 15000000 wẹ hia nudọnamẹ enẹlẹ. To vivọnu owhe 1914 tọn, gbẹtọ he hugan 9000000 to Amérique du Nord, Europe, Nouvelle-Zélande po Australie po wẹ pọ́n “Photo-Drame de la Création”—tito-to-whinnu he bẹ fọto po yẹdide adógo tọn lẹ po hẹn he basi zẹẹmẹ do Gandudu Owhe Fọtọ́n Klisti tọn ji. Sọn 1918 jẹ 1925, devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ ze hodidọ lọ “Livi Susu He to Gbẹnọ Todin lẹ Ma Na Kú Gbede” donukọnnamẹ to ogbè he hugan 30 mẹ lẹdo aihọn pé. Hodidọ ehe basi zẹẹmẹ do todido ogbẹ̀ madopodo aigba ji tọn ji. To 1934, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mọnukunnujẹemẹ dọ mẹhe tindo todido nado nọgbẹ̀ kakadoi to aigba ji lẹ dona yin bibaptizi. Nukunnumọjẹnumẹ ehe vọ́ zodolanmẹna yé nado lá wẹndagbe Ahọluduta tọn lọ. To egbehe, todido lọ nado nọgbẹ̀ kakadoi to aigba ji ko zọ́n bọ mẹsusu to pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn yetọn dohia Jehovah.
‘Mẹdekannujẹ Gigonọ’ Ko Sẹpọ!
18, 19. Ogbẹ̀ wunmẹ tẹwẹ yin didọdai to Isaia 65:21-25 mẹ?
18 Yẹwhegán Isaia yin gbigbọdo nado basi kandai gando ogbẹ̀ wunmẹ he omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ na duvivi etọn to aigba ji go. (Hia Isaia 65:21-25.) Delẹ to atin he to ogbẹ̀ to nudi owhe 2700 die lẹ mẹ, whenue Isaia kàn ohó ehelẹ, gbẹ́ pò to ogbẹ̀ kakajẹ egbehe gbanun-gbanun. Be hiẹ sọgan yí nukun homẹ tọn do mọ dewe bọ a nọgbẹ̀ dẹn sọmọ to agbasalilo mẹ jogún-jogún ya?
19 Kakati okú nido sán ogbẹ̀ gbẹtọvi tọn dogli, gbẹninọ na hùn dotẹnmẹ dotena gbẹtọvi lẹ nado gbáhọ, dó jinukun, podọ nado plọnnu kakadoidoi. Lẹnnupọndo họntọn susu he a sọgan wá tindo lẹ ji. Haṣinṣan owanyinọ mọnkọtọn lẹ na fọ́n bo to sinsinyẹn deji kakadoi. ‘Mẹdekannujẹ gigonọ’ nankọ die “ovi Jiwheyẹwhe tọn lẹ” na duvivi etọn to whenẹnu!—Lom. 8:21.
[Nudọnamẹ odò tọn]
a Augustin dọ dọ Gandudu Owhe Fọtọ́n Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn ma gbẹ́ pò to nukọn ja gba, ṣigba e ko bẹjẹeji sọn whenue gbọ́n ṣọṣi yin didoai.
Be Hiẹ Sọgan Na Gblọndo Ya?
• Nawẹ todido gbẹtọvi tọn nado nọgbẹ̀ to aigba ji zun nuhe dózin gbọn?
• Nukunnumọjẹnumẹ tẹwẹ Biblu hiatọ delẹ tindo to owhe 1600 lẹ gblamẹ?
• Nawẹ todido gbẹtọvi tọn wá họnwun dile 1914 to sisẹpọ gbọn?
• Nawẹ oyọnẹn dogbọn todido aigba ji tọn dali wá sudeji gbọn?
[Yẹdide to weda 13]
Ohó milomilo-kàntọ John Milton (to amiyọnwhé) podọ lẹndopọ-basitọ Isaac Newton (to adusiwhé) yọ́n todido ogbẹ̀ madopodo to aigba ji tọn
[Yẹdide to weda 15]
Biblu Plọntọ he jẹnukọn lẹ mọnukunnujẹemẹ sọn Biblu mẹ dọ ojlẹ ko sọ nado lá todido nujọnu tọn gbẹtọvi tọn lẹdo aihọn pé