“Pọ́n! Yẹn Diọ Onú Lẹpo Zun Yọyọ”

1-4. (a) Ninọmẹ he tin to yẹdide wepa mítọn ji tọn tẹlẹ mẹ wẹ hiẹ na jlo nado tindo mahẹ te? (b) Nukundido gigonọ tẹwẹ yin zizedonukọnna we tofi? (c) Wefọ Biblu tọn tẹlẹ wẹ nọgodona todido mọnkọtọn?

PỌ́N gbẹtọ ayajẹnọ he tin to wepa alọnuwe ehe tọn ji lẹ. Be e ma na jlo we nado yin dopo to yé mẹ ya? ‘Mọwẹ’ wẹ na yin gblọndo towe. Na ehe wẹ jijọho po kọndopọ po he gbẹtọvi lẹpo jlo. Gbẹtọ akọta lẹpo tọn—mẹyuu lẹ, yovo lẹ, koklozinnọ lẹ—tin to pọmẹ di whẹndo dopo. Ayajijẹ nankọ die! Pọninọ nankọ die! E họnwun dọ omẹ helẹ ma to nuhà dogbọn nugbajẹmẹji awhànfunnu nuzanusẹvaun tọn lẹ kavi owù nukunbianamẹ tọn lẹ dali gba. Agahun awhàn tọn lẹ ma nọ hẹnnugble to agahomẹ jijọhonọ jipa whanpẹnọ ehe tọn mẹ gba. Awhànfuntọ lẹ, mọto awhàn tọn lẹ, podọ osò lẹ ma tin gba. Nuhudo opò ponọ tọn de ma tlẹ tin nado hẹn onú lẹ do kannukannu. Awhàn po sẹ́nhẹngba po ma tlẹ tin to aimẹ. Podọ whèdomẹ ohọ̀ tọn ma tin, na omẹ dopodopo tindo owhé whanpẹnọ etọn titi.

² Saa pọ́n ovi nẹlẹ! E yin ayajẹnu de nado mọ lehe yé to aihun dà do. Kanlin tẹlẹ die nado daihun hẹ! Nuhudo gànja tọn ma tin to jipa ehe mẹ, na kanlin lẹpo tin to jijọho mẹ po gbẹtọvi lẹ po podọ hẹ ode awetọ yetọn lẹ. Kinnikinni tlẹ ko jihọntọn hẹ lẹngbọvu. Pọ́n lehe ohẹ̀ whanpẹnọ nẹlẹ to zinzlọn pé do, bo dotó hàngbe dagbe yetọn he zọnpọ hẹ nukiko ovi lẹ tọn nado gbayipe to lẹdo lọ mẹ. Be hẹjà lẹ ma tin wẹ? Lala, na nulẹpo wẹ tindo mẹdekannujẹ po ayajẹ madopodo po to lẹdo ehe mẹ. Saa whẹ́n owán dagbe vounvoun nẹlẹ tọn pọ́n, bo dotó hunhlun tọ̀sisa tọn, mọ yozò vivi owhè tọn to lanmẹ. Saa dọ́ atin-sinsẹ́n he to ohà nẹ mẹ pọ́n, na sinsẹ́n dagbe aigba tọn wẹ, yèdọ dagbe hugan lọ, dile onú depope he na yin mimọ bo yin vivi etọn dù to jipa whanpẹnọ gigonọ ehe mẹ te do.

³ Mẹde sọgan kanse dọ: ‘fie wẹ yọnhonọ lẹ te? Be yé ma na tindo mahẹ to vivi ogbẹ́ ayajẹ ehe tọn dùdù mẹ wẹ?’ Na nugbo tọn, yọnhonọ lẹ na tin to finẹ ga, ṣigba yé na gọ̀ do jọja mẹ whladopo dogọ. To jipa ehe mẹ mẹdepope ma na kú na yọnhopipo wutu ba. Jọja lẹ na nọ whẹ́n jẹ mẹhowhe mẹ bo ma nasọ nọ poyọnho ba. Vlavo yé tlẹ tindo owhe 20 kavi owhe 200, mẹdopodopo to livi susu mẹhe tin to ogbẹ̀ to jipa ehe mẹ lẹ tọn na to vivi tlala gbẹninọ to jọja mẹ tọn dù, to agbasalilo pipé de mẹ. Livi susu wẹ a dọ ya? Mọwẹ, livi susu, na jipa ehe yin kandlẹnna jẹ aigba lẹpo ji wutu. E na gọna ogbẹ̀, jijọho, po whanpẹ po kakajẹ opodo aigba mítọn tọn, sọn Fuji-Yama jẹ Andes lẹ, sọn Hong Kong jẹ Ohù Méditerranée kọ̀n. Na aigba lẹpo to yinyin hinhẹn lẹzun jipa paladisi tọn de wutu. Paladisi hinhẹngọwa lẹdo aigba pe na tin.

⁴ Be e ma taidi ‘nuhe mayọ́n yise’ to nukun towe mẹ? Whẹpo a nido wá tadona de kọ̀n, lẹnnupọn do kunnudenu lẹ ji whẹ́. E sọgan yọnbasi na hiẹ po whẹndo towe po nado lùn jujuyi aihọn ylankan ehe tọn tọ́n biọ Paladisi he yin didohia to wepa alọnuwe mítọn ehe tọn ji mẹ.a

Owe He Basi Zẹẹmẹ Paladisi Tọn Lọ

 5. (a) Owe tẹwẹ basi zẹẹmẹ onú helẹ tọn? (b) Aliho tẹlẹ mẹ wẹ ehe yin owe vonọtaun de te?

⁵ Onú gigonọ ehe lẹpo po nugbo-yinyin yetọn po yin zẹẹmẹ basina to owe de mẹ, owe jiawu hugan he nkọtọn ma ko yin kinkàn pọ́n gbede lọ. E nọ yin yiylọdọ Biblu. Owe hoho tlala de wẹ, adà etọn delẹ ko yin kinkàn to nudi owhe 3 500 lẹ die wayi. Ṣigba owe he sọgbe do ganmẹ hugan de wẹ eyin nado na ayinamẹ yọ́n-na-yizan gando gbẹninọ egbezangbe tọn go. Dọdai etọn lẹ nọ fọ́n todido he họnwun dote gando sọgodo go. Owe he disa hugan to whenuho mẹ de wẹ e yin, vọkan etọn hugan 2 000 000 000 to blebu mẹ kavi to adà etọn titengbe delẹ mẹ wẹ ko yin mimá pe to ogbè 2 200 delẹ mẹ.

 6. Etẹwẹ hẹn Biblu gbọnvona wekinkan devo he yin pinpọnhlan taidi wiwe lẹ?

⁶ Owe-wiwe devo depope ma ko tindo mimá he gbayipe mọnkọtọn gba, podọ suhugan yetọn ma tlẹ ko dohó sọ ẹ gba. Koran Malenu lẹ tọn ma ko dẹn-to-aimẹ sọ owhe 1 400 gba. Buddha po Confucius po nọgbẹ̀ to nudi owhe 2 500 die wayi, bọ wekinkan yetọn lẹ bẹjẹeji to ojlẹ enẹ mẹ. Nuhe ma hugan owhe 1 200 lẹ die wayi wẹ owe-wiwe Shinto tọn lẹ yin bibẹdopọ to wunmẹ yetọn dintọn mẹ. Owe Mormon tọn dohó na owhe 160 de poun. Depope to owe-wiwe ehelẹ mẹ ma sọgan basi linlin whenuho gbẹtọvi lẹ tọn he sọgbe lẹkọyi owhe 6 000 delẹ die wayi dile na Biblu basi do gba. Na enẹ tọn wutu, mí dona lẹhlan Biblu nado mọnukunnujẹ sinsẹ̀n dowhenu tọn mẹ. Owe dopo akan he bẹ owẹ̀n wẹkẹ tọn hẹn na gbẹtọvi lẹpo lọ niyẹn.

 7. Etẹwẹ gbẹtọ he nọ lẹnnupọn lẹ ko dọ gando Biblu go?

⁷ Nuyọnẹn po whanpẹ owẹ̀n Biblu tọn po yin pipà gbọn gbẹtọ lẹnpọn dagbenọ lẹ dali sọn akọta lẹpo mẹ podọ to aliho gbẹzan tọn lẹpo mẹ. Lẹnunnuyọnẹntọ nukundeji he mọdona huhlọn nudọnwado tọn lọ, yèdọ Mẹdaho Isaac Newton, dọmọ: “Lẹnunnuyọnẹn depope ma yin kunnudena sọ Biblu gba.” Patrick Henry, nukọntọ gufinfọn Amelika tọn lọ heyin yinyọnẹn tlala po hogbe ehelẹ po,“Na mi mẹdekannujẹ, kavi na mi okú” lọ sọ dọmọ: “Biblu họakuẹ hugan owe devo he ko yin zinzin pọ́n depope.” Nuyọnẹntọ daho Inde tọn Mohandas K. Gandhi tlẹ sọ dọna ahọlu tẹnmẹpọntọ Angleterre tọn to Inde dọmọ: “To whenuena otò towe po ṣie po na wá tindo gbenọpọ he sinai do nuplọnmẹ Klisti tọn lẹ ji to Yẹwhehodidọ Osó ji tọn lọ mẹ, mí na ko didẹ̀ nuhahun lẹ, e mayin otò mítọn lẹ tọn kẹdẹ gba ṣigba aihọn lọ pete tọn lẹ lọsu ga.” Hogbe Gandhi tọn nẹlẹ gando weta 5 jẹ 7 Matiu tọn go to Biblu mẹ. Hiẹ lọsu hia weta ehelẹ bo pọ́n eyin hiẹ ma na tindo awuvivi to owẹ̀n huhlọnnọ yetọn mẹ.

Biblu—Owe Whèzẹtẹn Tọn De

 8, 9. (a) Naegbọn e do yin nuhe ma sọgbe nado ylọ Biblu dọ owe agbasa wewenọ lẹ tọn? (b) Nawẹ Biblu yin kinkàn gbọn, podọ to ojlẹ tẹ gblamẹ wẹ? (c) Naegbọn Biblu sọgan yin yiylọdọ wesẹdotẹn de? (d) Gbẹtọ nẹmu wẹ yin yiyizan nado kàn Biblu? (e) Kunnudenu tẹwẹ delẹ to omẹ ehelẹ mẹ na gando Asisa Biblu tọn go?

⁸ To vogbingbọn mẹ na nuyise he gbayipe lọ, Biblu ma yin owe agbasa wewenọ lẹ tọn gba, mọ e ma sọ pagigona agbasa wewenọ lẹ. Diblayin blebu Biblu tọn wẹ yin kinkàn to otò Whèzẹtẹn tọn lẹ mẹ. Gbẹtọ he ko kàn ẹn dai lẹpo wẹ yin omẹ whèzẹtẹn tọn lẹ. Owhe fọtọ́n dopo jẹnukọnna Buddha, to 1513 J.W.M., Mose he nọ nọ̀ Ṣẹnṣẹn whèzẹtẹn tọn, ko yin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali nado kàn owe tintan Biblu tọn lọ heyin yiylọdọ Gẹnẹsisi. Sọn bẹjẹeji ehe mẹ, Biblu hodo hosọ dopolọ kakajẹ owe godo tọn etọn heyin Osọhia mẹ. Biblu yin tadona to 98 W.M., nudi owhe 600 jẹgodona Buddah. Be hiẹ yọnẹn dọ owe voovo 66 wẹ Biblu bẹhẹn ya? Mọwẹ, wesẹdotẹn de wẹ Biblu yin na ede!

⁹ Gbọnmọ dali, na ojlẹ owhe 1 600 tọn de he bẹjẹeji to Mose whenu, sunnu 40 delẹ tindo mahẹ to kandai bladopọ Biblu tọn lọ kinkàn mẹ. Yé dohia hezeheze dọ nukinkan yetọn lẹ yin gbingbọ́n gbọn huhlọn he yiaga tlala hú gbẹtọ he nọ kú de tọn dali. Apọsteli Paulu wlan dọmọ: ‘Owe-wiwe heyin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali lẹpo yin alenọ ga na mẹpinplọn, na wọhẹmẹ, na anademẹ, na nuplọnmẹ he tin to dodo mẹ.’b (2 Timoti 3:16) Podọ apọsteli Pita sọ basi zẹẹmẹ dọmọ: “Dọdai Owe-wiwe tọn de ma yin tadena di ojlo tọn de gba. Na dọdai ma gbọn ojlo gbẹtọ tọn dali wá to hohowhenu gba: ṣigba gbẹtọ lẹ dọhó sọn Jiwheyẹwhe de dile yè dọ̀n yé yì do gbọn gbigbọ wiwe dali.”—2 Pita 1:20, 21; 2 Samuẹli 23:2; Luku 1:70.

10. (a) Nawẹ e yọnbasi do bọ Biblu gbẹ́ tin to aimẹ kakajẹ azán mítọn lẹ gbè? (b) Naegbọn mí sọgan deji dọ mí gbẹ́ tindo nukinkan dowhenu tọn Biblu tọn lẹ?

¹⁰ Nuhe sọ biọ ayidonugo tlala lọ wẹ lehe Biblu wà do nado gbọṣi aimẹ kakajẹ egbehe. Na owhe fọtọ́n lẹ, jẹnukọnna wiwá aimẹ wezinzin tọn to nudi owhe 500 lẹ die wayi, vọkan Biblu tọn lẹ nọ yin bibasi po alọ po. Azọ́n wekinkan hohowhenu tọn devo de ma ko yin kinkàn bo yin vivọkan po sọwhiwhe po sọmọ pọ́n gbede gba. E ko yin vivọkan whlasusu, ṣigba po sọwhiwhe daho de po to whelẹponu. Nuṣikan flinflin delẹ poun wẹ vọkan-basitọ lẹ basi, bọ nuyijlẹdonugo ehelẹ tọn ko dohia dọ wekinkan dowhenu tọn heyin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali lọ yin nugbo. Nuyọnẹntọ nukundeji alọnuwe-hihia Biblu tọn, yèdọ Mẹdaho Frederic Kenyon, dọmọ: “Dodonu godo tọn nado tindo ayihaawe gando Owe-wiwe go dọ yé gbẹ́ yin jọnun dile yé te do to whenuena yé yin kinkàn ko yin didesẹ todin.” To egbehe, vọkan yí-alọ-do-basi 16 000 Biblu tọn kavi apadewhe etọn wẹ tin-to-aimẹ, delẹ tlẹ wá sọn owhe kanweko awetọ jẹnukọnna Klisti whenu. Humọ, lẹdogbedevomẹ he sọgbe lẹ ko yin bibasi sọn ogbè Heblu, Alamaiki, po Glẹki tọn po he mẹ Biblu ko yin kinkàn te to dowhenu wá dibla yì ogbè lẹpo mẹ to aigba lọ pete ji.

11. Nuhe yin mimọ to agọe tẹlẹ wẹ nọgodona kandai Biblu tọn?

¹¹ Mẹdelẹ ko tẹnpọn nado kọnmasin do Biblu go gbọn didọ dọ e ma sọgbe dali. Ṣigba, to owhe agọe tọn lẹ mẹ whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ ko basi dodinnanu yetọn lẹ yì otò hoho Biblu tọn lẹ mẹ bo ko mọ nukinkan lẹ po kunnudenu devo lẹ po he dohia hezeheze dọ gbẹtọ lẹ po otẹn he go yé tlẹ donù to kandai hoho hugan Biblu tọn mẹ lẹ po ko tin pọ́n nugbo. Yé ko kùn kunnudenu susu lẹ tọ́n gando osingigọ lẹdo aihọn pe he Biblu dọ dọ e jọ hugan owhe 4 000 lẹ die wayi, to azán Noa tọn gbè lọ go. Hogo ehe ji wẹ Prince Mikasa, whenuho-kàntọ dòkuntọ nukundeji de dọhodo dọmọ: “Be Osingigọ de wá aimẹ nugbonugbo ya? . . . Nugbo lọ dọ osingigọ lọ jọ yin didohia po nujikudo po.”c

Jiwheyẹwhe Biblu Tọn Lọ

12. (a) Etẹwẹ mẹṣankotọ delẹ dọ gando Biblu go? (b) Naegbọn Biblu do ylọ Jiwheyẹwhe dọ Otọ́ de? (c) Etẹwẹ Biblu dọ dọ oyin Jiwheyẹwhe tọn yin?

¹² Dile na mẹdelẹ ko ṣàn Biblu kò do, mọwẹ tintin Jiwheyẹwhe Ganhunupo de tọn ko yin nulú na mẹdevo lẹ do niyẹn. (2 Pita 3:3-7) Yé dọmọ, ‘Nawẹ yẹn sọgan yise to Jiwheyẹwhe mẹ gbọn, whenuena yẹn ma sọgan mọ ẹn? Be kunnudenu de tin dọ Mẹdatọ mayinukundomọ, he yiaga hú gbẹtọ de tin nugbonugbo ya? Be Jiwheyẹwhe ma nọ nọ̀ onú lẹpo mẹ ya?’ Mẹdevo lẹ nọ dọmọ, ‘Jiwheyẹwhe kavi Buddha de ma tin gba.’ Ṣigba, Biblu dohia dọ dile na mímẹpo mọ ogbẹ̀ yí gbọn otọ́ aigba ji tọn de gblamẹ do, mọwẹ tọgbo mítọn dowhenu tọn lẹ ko mọ ogbẹ̀ yí gbọn Otọ́ olọnmẹ tọn de gblamẹ do niyẹn, yèdọ Mẹdatọ, he yinkọ etọn titi nọ yin Jehovah.—Psalm 83:18; 100:3; Isaia 12:2; 26:4.

13. Aliho awe tẹlẹ mẹ wẹ Jehovah ko do yinkọ etọn hia gbẹtọ lẹ te?

¹³ Jehovah ko do ede hia gbẹtọvi lẹ to aliho awe mẹ. Aliho titengbe lọ yin gbọn Biblu gblamẹ, he hẹn nugbo etọn po lẹndai madopodo etọn lẹ po yin yinyọnẹn. (Johanu 17:17; 1 Pita 1:24, 25) Aliho awetọ yin gbọn nudida etọn gblamẹ. Gbọn ayidido onú jiawu he lẹdo yé lẹ go dali, mẹsusu ko wá tadona lọ kọ̀n dọ Jiwheyẹwhe Mẹdatọ de dona tin he jẹhẹnu etọn yin didohia to azọ́n etọn lẹ mẹ.—Osọhia 15:3, 4.

14. Etẹwẹ Biblu dọna mí gando Jehovah go?

¹⁴ Jehovah Jiwheyẹwhe wẹ Dowatọ Biblu tọn. Ewọ wẹ Gbigbọ Daho lọ, he to gbẹnọ sọn madopodo jẹ madopodo. (Johanu 4:24; Psalm 90:1, 2) Yinkọ etọn “Jehovah” nọ dọ̀n ayidonugo wá lẹndai etọn hlan nudida etọn lẹ ji. Lẹndai etọn wẹ nado suwhẹna yinkọ daho enẹ dogbọn mẹylankan lẹ vivasudo podọ mẹhe yiwanna ẹn lẹ whinwhlẹn dali na yé nido sọgan nọgbẹ̀ to paladisi aigba ji tọn de mẹ. (Eksọdusi 6:2-8; Isaia 35:1, 2) Na ewọ yin Jiwheyẹwhe Ganhunupo wutu, e tindo huhlọn nado wàmọ. Taidi Didatọ wẹkẹ lọ pete tọn, e yiaga hugan yẹwhe ovọ́ akọta lẹ tọn po boṣiọ lẹ po.—Isaia 42:5, 8; Psalm 115:1, 4-8.

15. Tadona tẹlẹ kọ̀n wẹ nupinplọn gando nudida lẹ go ko dọ̀n gbẹtọ nuyọnẹntọ lẹ wá?

¹⁵ To owhe kanweko agọe tọn lẹ mẹ, gbẹtọ lẹnunnuyọnẹntọ lẹ ko yí whenu susu zan nado gbadopọnna azọ́n nudida tọn lẹ. Tadona tẹ kọ̀n wẹ yé ko wá? Dopo to nukọntọ azọ́n lẹtliki tọn lẹ mẹ, lẹnunnuyọnẹntọ nukundeji tlala Grande-Bretagne tọn lọ, yèdọ Lord Kelvin dọmọ: “Yẹn yise dọ lehe lẹnunnuyọnẹn yin pinplọn yinukọn do sọ mọwẹ e nọ hẹnmẹ dẹn do nudepope he yin yiyijlẹdo yise matindo go do niyẹn.” Lẹnunnuyọnẹntọ Europe-nu Albert Einstein, dile etlẹ yin nukundeji to mẹhe ma tindo yise lẹ mẹ sọ, dọmọ: “E ko pé mi nado . . . lẹnnupọn do ninọmẹ jiawu wẹkẹ lọ tọn, he ma tlẹ họnwun na mi lẹ ji, bo tẹnpọn po whiwhẹ po nado mọnukunnujẹ adà he whè tlala nuyọnẹn he yin didohia to wẹkẹ mẹ lọ mẹ.” Lẹnunnuyọnẹntọ Amelika tọn he mọ Nunina Nobel tọn yí lọ, yèdọ Arthur Holly Compton dọmọ: “Kannukannu-ninọ podọ gbigblo wẹkẹ lọ tọn dekunnuna nugbo hodidọ jiawu hugan lọ he nkọtọn ma ko yin didọtọn pọ́n gbede lọ tọn—yèdọ ‘To whẹwhẹwhenu Jiwheyẹwhe.’ ” Ewọ to hoyidọ sọn hogbe tintan Biblu tọn lẹ mẹ.

16. Nawẹ wẹkẹ lọ to gigopana nuyọnẹn po huhlọn nudida tọn he Jiwheyẹwhe tindo lọ gbọn?

¹⁶ Nukọntọ akọta huhlọnnọ lẹ tọn lẹ sọgan yigo na nuyọnẹn yetọn po nuwadotana lẹnunnuyọnẹn tọn yetọn dovlomẹ yìyì tọn lẹ po. Ṣigba lehe satellites yetọn lẹ yin onú pẹvi tlala do sọ eyin yé yin yiyijlẹdo osun he nọ lẹdo aigba, po planẹti he nọ lẹdo owhè lẹ po go! Lehe nuwadotana gbẹtọ he nọ ku ehelẹ tọn yin onú tata do sọ to yiyijlẹdo liva susu bẹplidopọ sunwhlẹvu he Jiwheyẹwhe dá do agahomẹ lẹ go, dopodopo yetọn wẹ bẹ owhè lẹ taidi mítọn nkọ liva susu hẹn, podọ bẹplidopọ po tito yetọn po to gblolo mẹ na ojlẹ madosọha lẹ! (Psalm 19:1, 2; Job 26:7, 14) Abajọ Jehovah do nọ pọ́n gbẹtọ lẹ hlan taidi owẹ̀n lẹ poun, podọ akọta huhlọnnọ lẹ “taidi nuvọ́.”—Isaia 40:13-18, 22.

17. Naegbọn e yin nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado tindo yise to Mẹdatọ de mẹ?

¹⁷ Be hiẹ nọ nọ̀ owhé de gbè ya? E sọgan ko yindọ hiẹ ma gbá ẹ na dewe bo ma tlẹ yọ́n mẹhe gbá ẹ lọsu. Ṣigba, nugbo lọ dọ hiẹ ma yọ́n ohọ gbátọ lọ ma na hẹnalọdotena we nado kẹalọyi nugbo lọ dọ gbẹtọ nuyọnẹntọ de wẹ gbá ẹ gba. E na taidi nululu tlala nado dọ dọ ohọ lọ wẹ gbá ede! Dile e yindọ wẹkẹ lọ, po nuhe tin to e mẹ lẹ po, biọ nuyọnẹn daho nado yin bibasi, be e ma yin nuhe tindo lẹnpọn dagbe de nado dotana dọ Didatọ Nuyọnẹntọ de dona tin ya? Na nugbo tọn, oklenọ kẹdẹ wẹ na sọgan dọ to ahun etọn mẹ dọ, ‘Jehovah de ma tin.’—Psalm 14:1; Heblu lẹ 3:4.

18. Etẹwẹ dohia dọ Jiwheyẹwhe yin omẹ de, bosọ jẹ na pipà?

¹⁸ Nujiawu gigonọ he lẹdo mí lẹ—vounvoun lẹ, ohẹ lẹ, kanlin lẹ, nudida jiawu he yin yiylọ dọ gbẹtọ lọ, nujiawu ogbẹ̀ tọn lẹ po vijiji tọn po—ehe lẹpo dekunnuna Ogán Nuyọnẹntọ mayọnmọ he da yé lọ. (Lomunu lẹ 1:20) Fie nuyọnẹn te, nulẹnpọn tin to finẹ. Fie nulẹnpọn tin te, omẹ de tin to finẹ. Nuyọnẹn daho hugan lọ yin Omẹ Nupojipetọ lọ tọn, Didatọ onú gbẹ̀te lẹpo tọn, yèdọ Asisa ogbẹ̀ tọn. (Psalm 36:9) Na nugbo tọn, Mẹdatọ lọ jẹ na pipà po sinsẹ̀n-bibasi lẹpo po.—Psalm 104:24; Osọhia 4:11.

19. (a) Naegbọn akọta egbehe tọn lẹ ma sọgan dọ dọ Jiwheyẹwhe wẹ na emi kọdetọn dagbe to awhàn lẹ mẹ? (b) Naegbọn Jiwheyẹwhe ma nọ tindo mahẹ depope to awhàn akọta lẹ tọn mẹ?

¹⁹ Mẹdelẹ tin he yise yetọn to Jiwheyẹwhe mẹ yin hinhẹn gbọjọ gbọn numimọ sinsinyẹn Wẹkẹ Whàn II tọn lẹ dali. To ojlẹ enẹ mẹ otò dopodopo nọ ylọ “Jiwheyẹwhe” etọn, vlavo e yin otò sinsẹ̀n Katoliki tọn, Plọtẹstan tọn kavi Whèzẹtẹn tọn lẹ. Be e sọgan yin didọ dọ “Jiwheyẹwhe” na awhàngbigba delẹ to akọta ehelẹ mẹ bo jo devo lẹ do nado yin dududeji wẹ ya? Biblu dohia dọ depope to akọta ehelẹ mẹ ma to Jiwheyẹwhe nugbo lọ ylọ gba. Jehovah Jiwheyẹwhe, Didatọ olọn po aigba po tọn lọ, mayin dowatọ bẹwlu po awhàn po tọn to akọta lẹ ṣẹnṣẹn gba. (1 Kọlintinu lẹ 14:33) Linlẹn etọn lẹ yiaga tlala hugan akọta tonudidọ po awhànfuntọ aigba tọn lẹ tọn po. (Isaia 55:8, 9) Mọdopolọ, sinsẹ̀n nugbo lọ po sinsẹ̀n-bibasi Jehovah tọn po ma tindo mahẹ depope to awhàn akọta lẹ tọn mẹ gba. Jehovah yiaga tlala hugan yẹwhe akọta lẹ tọn. Ewọ wẹ Jiwheyẹwhe dopo akan sunnu po yọnnu he yiwanna jijọho lẹ po tọn to akọta lẹpo mẹ. Dile Biblu dọ do: “Jiwheyẹwhe ma yin mẹnukuntahopọntọ gba, ṣigba to akọta lẹpo mẹ, mẹhe dibu si i, bo wazọ́n dodo, wẹ yè kẹalọyi to e de.” (Owalọ lẹ 10:34, 35) Gbẹtọ he yiwanna dodo to akọta lẹpo mẹ lẹ to Biblu plọn todin bosọ to alọkẹyi sinsẹ̀n-bibasi “Jiwheyẹwhe nugbo lọ he nọ na jijọho” tọn yèdọ Mẹdatọ gbẹtọvi lẹpo tọn.—Lomunu lẹ 16:20; Owalọ lẹ 17:24-27.

20. Nawẹ Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ yin didehia nado yin Klistiani lalo po agọjẹdo Jiwheyẹwhe tọ po gbọn?

²⁰ Mẹdelẹ dlẹnalọdo kinklan po yẹnuwiwa he tin to sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn mẹ lẹ po, he dọ dọ yé to hihodo Biblu, bosọ dọ dọ, ‘Nawẹ yẹn sọgan yí Jiwheyẹwhe Biblu tọn sè do, whenuena akọta he tindo Biblu lẹ tin to mẹhe to awhànfunnu nuzanusẹvaun miyọ́n tọn lẹ bẹpli mẹ?’ Nugbo lọ wẹ yindọ, Biblu ma yí whedepopenu do diọ gba, akọta Mẹylọhodotọklisti tọn ko dẹn tlala do sinsẹ̀n Klistiani Biblu tọn dile na Whèzẹtẹn dẹn do Whèyihọ do. Yẹnu wà wẹ yé te nado ylọ yedelẹ dọ Klistiani. Yé tindo Biblu, ṣigba yé ma nọ hodo nuplọnmẹ etọn lẹ gba. Togán Amelika tọn he degbè dọ bọmbu nuzanusẹvaun tintan lọ ni yin yìnyìn do Hiroshima ji lọ dọ gbèdopo dọmọ: “Oo, eyin dọ mí ko tindo Isaia nkọtọn de kavi Mẹwiwe Paulu nkọtọn de wẹ!”—e na ko gọalọna mí nado deanana gbẹtọ lẹ to ojlẹ sinsinyẹn aihọn tọn ehe mẹ. Eyin e ko kọngbedopọ hẹ Isaia Biblu tọn lọ wẹ, e ma na ko de bọmbu nuzanusẹvaun de pọ́n gbede, na Isaia ko nọgodona ‘ohí yíyí do tùn agbògọdọẹ.’ Humọ, Paulu Biblu mẹ tọn wẹ dọmọ: ‘Mí ma to awhànfun di agbasalan tọn gba: na gbaja awhànfun mítọn tọn lẹ ma yin agbasanọ gba.’ (Isaia 2:4; 2 Kọlintinu lẹ 10:3, 4) Enẹwutu, kakati nado hodo ayinamẹ nuyọnẹnnọ Biblu tọn, akọta Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ ko hẹn alọnu yetọn ján to wezundido to godona awhànfunnu mẹhùhù tọn lẹ mẹ. Alọsọakọ́n yetọn depope nado yin Klistiani tonusena-Biblu-tọ́ lẹ yin lalo. Matin ayihaawe yé na pannukọn whẹdida Jiwheyẹwhe tọn na yé gboawupo nado wà ojlo etọn wutu.—Matiu 7:18-23; Zẹfania 1:17, 18.

Nudida po Azọ́njiawu Jehovah Tọn Lẹ Po

21. Naegbọn e do sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe ma nado tindo ayihaawe gando azọ́njiawu Jiwheyẹwhe tọn lẹ go?

²¹ Jehovah nọ da onú lẹ, e sọ nọ wà azọ́njiawu lẹ. Be a ko lẹnnupọn do osin didiọzun ohùn, Ohù Vẹẹ mimá do awe, jìjì Jesu tọn gbọn yọnnu alọji de dali, po azọ́njiawu devo lẹ po he yin kinkàndai to Biblu mẹ ji pọ́n ya? Na huhlọn apọ̀nmẹ tọn gbẹtọ tọn tindo dogbó wutu e sọgan gọn ma mọnukunnujẹ delẹ to nujiawu ehelẹ mẹ gbede, dile e ma sọgan mọnukunnujẹ nujiawu zizẹ po họyìyì egbesọegbesọ owhè tọn po mẹ to gigọ́mẹ do. Gbẹtọ didá ko yin azọ́njiawu de. Gbẹtọ egbezangbe tọn ma mọ nujiawu enẹ, ṣigba e yọnẹn dọ e jọ, na e tin to ogbẹ̀ todin taidi kunnudenu nado do e hia wutu. Na nugbo tọn, ogbẹ̀ lẹpo po wẹkẹ lọ pete po tin taidi azọ́njiawu whepoponu tọn de. Enẹwutu be mí dona tindo ayihaawe eyin Ohó Jiwheyẹwhe tọn, Biblu lọ, dọ dọ e basi azọ́njiawu tangan lẹ na ojlẹ tangan lẹ, dile etlẹ yindọ nuhudo de ma tin na azọ́njiawu dopolọ lẹ to egbehe wẹ ya?

22. Basi zẹẹmẹ nudida tintan Jiwheyẹwhe tọn tọn.

²² Azọ́njiawu he paṣamẹ wẹ nudida Jehovah tọn lẹpo yin! Ṣigba nudida etọn tintan lọ wẹ yin dehe jiawu hugan to polẹpo mẹ. Enẹ wẹ Ovi gbigbọnọ de didá, yèdọ “ovi plọnji” etọn. (Kọlọsinu lẹ 1:15) Ovi olọn mẹ tọn ehe yin yiylọ dọ “Ohó lọ.” To owhe madosọha lẹ to didá etọn godo, e wá aigba ehe ji bo yin yiylọ dọ “gbẹtọ, Klisti Jesu” lọ. (1 Timoti 2:5) Whelọnu wẹ e yin didọ gando e go dọmọ: “Yè sọ lẹ́ Ohó lọ zun agbasalan, e sọ nọ̀ mí ṣẹnṣẹn, mí pọ́n gigo etọn, gigo he di Ovi detọn dopo akan sọn Otọ́ de, mẹhe gọ na ojọmiọn po nugbo po.”—Johanu 1:14.

23. (a) Nawẹ haṣinṣan he tin to Jiwheyẹwhe po Ovi etọn po ṣẹnṣẹn sọgan yin zẹẹmẹ basina gbọn? (b) Etẹwẹ Jehovah dá gbọn Ovi etọn gblamẹ?

²³ Haṣinṣan he Jehovah tindo hẹ Ovi etọn sọgan yin yiyijlẹdo azọ́ngán de po ovi etọn po to azọ́nwatẹn de go, fie ovi lọ nọ gọalọ nado basi nuhe otọ́ etọn deanana lẹ te. Gbọn Ovi plọnji po azọ́nwatọgbẹ́ etọn po gblamẹ, Jehovah ko dá nudida gbigbọnọ susu devo lẹ, yèdọ ovi Jiwheyẹwhe tọn lẹ. To nukọnmẹ, omẹ ehelẹ jaya whenuena yé mọ Ovi Jehovah tọn, heyin Azọ́nwatọgan etọn, nado hẹn olọn yinukundomọ lẹ po aigba he ji mí tin te lọ po wá aimẹ. Be hiẹ nọ tindo ayihaawe dọ onú helẹ yin didá wẹ ya? Owhe fọtọ́n susu lẹ to nukọnmẹ, Jehovah kanbiọ dawe nugbonọ de dọmọ: “Fie wẹ hiẹ te whenuena yẹn do odòdo aigba tọn lẹ ai? Dọtọ́n, eyin hiẹ yọ́n wuntuntun. Whenuena sunwhlẹvu afọnnu tọn lẹ to hànji dopọ, bọ visunnu Jiwheyẹwhe tọn lẹpo to abóbódo na homẹhun?”—Job 38:4, 7; Johanu 1:3.

24. (a) Nudida aigba ji tọn Jehovah tọn tẹwẹ yin vonọtaun, podọ to ninọmẹ tẹlẹ mẹ? (b) Naegbọn e do yin nuyọnẹn matindo nado dọ dọ gbẹtọ yin didesọn kanlin mẹ?

²⁴ Whenuena ojlẹ to jujuyi, Jehovah dá onú gbẹ̀te lẹ, onú yinukundomọ lẹ do aigba ji, ogbé lẹ, atin lẹ, vounvoun lẹ, whèvi lẹ, ohẹ lẹ, po kanlin lẹ po. (Gẹnẹsisi 1:11-13, 20-25) Enẹgodo Jiwheyẹwhe dọ na Azọ́nwatọgan etọn dọmọ: “Gbọ mí ni basi gbẹtọ to boṣiọ mítọn mẹ, to apajlẹ mítọn mẹ . . . Mọwẹ Jiwheyẹwhe dá gbẹtọ to boṣiọ etọn titi mẹ, to boṣiọ Jiwheyẹwhe tọn mẹ wẹ e dá ẹ do: asu de asi de wẹ e dá yé.” (Gẹnẹsisi 1:26, 27) Na e yin didá to boṣiọ po apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn po mẹ, bo tindo jẹhẹnu daho Jiwheyẹwhe tọn lẹ heyin owanyi, nuyọnẹn, dódó po huhlọn po wutu, sunnu tintan lọ yiaga tlala hú kanlin lẹ. Gbẹtọ yin nudida devo de he gbọnvona kanlin lẹ na e sọgan lẹnnupọn, e sọgan basi tito na sọgodo, podọ e tindo nugopipe nado sẹ̀n Jehovah wutu. Kanlin lẹ ma tindo nugopipe apọ̀nmẹ tọn nado lẹnnupọn gba ṣigba yé to ogbẹ̀ gbọn gbigbọ mẹwhantọ jọwamọ de dali poun. Lehe e ma sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe sọ nado dọ dọ Mẹdatọ de ma tin ṣigba dọ gbẹtọ he yin nina jẹhẹnu susugege, yèdọ nudida nuyọnẹntọ lọ wá sọn kanlin he ma yọnnuin bo yìdo hugan ẹn de mẹ!—Psalm 92:6, 7; 139:14.

25, 26. (a) Nukundido tẹwẹ ko yin zizedonukọnna gbẹtọ? (b) Naegbọn nuhahun suzẹjlẹgo gbẹtọvi lẹ tọn ma na tin to aigba ji ba?

²⁵ Jiwheyẹwhe ze gbẹtọ do “jipa de [mẹ to] whèzẹtẹn dali to Edẹni mẹ.” Dile etlẹ yindọ to whelọnu gbẹtọvi awe poun wẹ tin, yèdọ Adam po asi etọn po, jipa gbẹdudu tọn de wẹ jipa nẹ yin, taidi ehe tin to wepa alọnuwe ehe tọn ji lọ. Paladisi dowhenu tọn ehe ma sọ tin-to-aimẹ ba, na e ko yin vivasudo to Osingigọ azán Noa gbè tọn whenu wutu. Ṣigba nọtẹn etọn to Moyen-Orient dibla yin yinyọnẹn, na tọ̀sisa delẹ to Biblu mẹ he to sisa gbọ̀n e mẹ sọ tin-to-aimẹ kaka jẹ egbehe wutu. (Gẹnẹsisi 2:7-14) Gbẹtọ ko tindo dotẹnmẹ hundote daho lọ nado yí jipa ehe do basi fininọ he na yin kandlẹnna bo pọ aigba lọ pete nado hẹn ẹn lẹzun paladisi de to blebu mẹ.—Isaia 45:12, 18.

²⁶ Dile Jiwheyẹwhe po Ovi etọn po yin azọ́nwatọ lẹ do, mọwẹ Jiwheyẹwhe de azọ́n na gbẹtọ lọsu do niyẹn to aigba ji fi. (Johanu 5:17) Hlan Adam po Evi po, sunnu po yọnnu po tintan lẹ, e dọmọ: “Mì yin sinsẹ́nnọ, bo sudeji, bo sọ gọ́ aigba ji, bo dugán do e ji: bo duahọlu to whèvi ohù tọn ji, podọ to ohẹ aga tọn ji, po to onú he to ogbẹ̀ lẹpo ji he nọ lin to aigba ji.” (Gẹnẹsisi 1:28) Be ehe zẹẹmẹdo dọ gbẹtọ dona sudeji, gọ aigba lọ ji, podọ to enẹgodo to susudeji kaka jẹ whenuena aigba lọ na gọfla wẹ ya? Lala. Eyin mẹde biọ we nado ba tii gọ kọfo de, hiẹ ma nọ to tii lọ kọ̀n kaka bọ kọfo lọ nọ gọfla bo kọ̀n do tafo lọ pete ji nẹ. Whenuena kọfo lọ gọ hiẹ nọ doalọte. Mọdopolọ, gbedide Jehovah tọn hlan gbẹtọ, dọ “Mì gọ aigba ji,” dohia dọ ojlo etọn wẹ dọ gbẹtọ lẹ ni gọ aigba ji dile e jẹ do, podọ to enẹgodo jìjì gbẹtọvi lẹ tọn to aigba ji fi na wá doalọte. Ehe ma na hẹn nuhahun depope wá to ogbẹ́ gbẹtọvi pipé lẹ tọn mẹ gba. Aihọn gbẹtọvi mape egbé tọn kẹdẹ mẹ wẹ suzẹjlẹgo gbẹtọ lẹ tọn nọ hẹn nuhahun wá te.

Naegbọn Jiwheyẹwhe Do Jotẹnna Onú Ylankan Lẹ?

27. Kanbiọ tẹlẹ wẹ biọ gblọndo todin?

²⁷ Eyin lẹndai Jiwheyẹwhe tọn wẹ yin nado wleawuna paladisi aigba ji tọn de, naegbọn aigba lọ do gọna oylan, yajiji, po nukunbibia po to egbehe? Eyin Jiwheyẹwhe yin Ganhunupo lọ, etẹwutu e do jotẹnna ninọmẹ ehelẹ dẹn sọmọ? Be nukundido de tin dọ yajiji mítọn lẹpo na wá vọ̀ ya? Etẹwẹ Biblu dọ?

28. Nawẹ atẹṣiṣi biọ jipa Paladisi tọn mẹ gbọn?

²⁸ Biblu dohia dọ yajiji gbẹtọvi lẹ tọn bẹjẹeji to whenue dopo to ovi gbigbọnọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ ṣiatẹ sọta nupojipetọ-yinyin kavi gandudu Jehovah tọn. (Lomunu lẹ 1:20; Psalm 103:22, NW Ref. Bi., nudọnamẹ odò tọn.) Matin ayihaawe, angẹli ehe ko tin to yewu mẹhe jaya lẹ mẹ to whenue yé mọ didá gbẹtọ tọn. Ṣigba to whelọnu lo nukunkẹn po goyiyi po doadọ̀do do ahun etọn mẹ, bọ e yin dindọn gbọn ojlo Adam po Evi po hinhẹn nado basi sinsẹ̀n hlan ẹn kakati nido yin hlan Mẹdatọ yetọn, Jehovah tọn dali. To hodidọ gbọn odàn de dali mẹ, dile mẹklọtọ de nọ yí yẹdoklọmẹ zan do, angẹli ehe klọ Evi nado vẹtoli na Jehovah nupojipetọ lọ. To enẹgodo asu etọn Adam hodo e biọ tolivivẹ mẹ.—Gẹnẹsisi 2:15-17; 3:1-6; Jakobu 1:14, 15.

29. (a) Whẹho tẹlẹ wẹ yin finfọndote? (b) Nawẹ Jiwheyẹwhe didẹ avùnlọsọmẹ lọ gbọn? (c) Nawẹ hiẹ sọgan tindo mahẹ to awuwiwlena gblọndo de na ovlẹ Satani tọn mẹ gbọn?

²⁹ Angẹli atẹṣitọ enẹ wá yin yinyọnẹn taidi “odàn hoho lọ.” (Osọhia 12:9; 2 Kọlintinu lẹ 11:3) E sọ yin yiylọ dọ Satani, he zẹẹmẹdo “Nukundiọsọmẹtọ,” podọ Lẹgba, he zẹẹmẹdo “Mẹhẹngbletọ.” E jẹagọdo jlọjẹ po dodonọ-yinyin gandudu Jehovah tọn to aigba ji po, podọ e sọavunlọ Jiwheyẹwhe dọ, ewọ, Satani sọgan lẹkọna gbẹtọvi lẹpo sọn sinsẹ̀n-bibasi nugbo kọ̀n todin. Jiwheyẹwhe ko jo dotẹnmẹ do na Satani na owhe 6 000 delẹ nado tẹnpọn bo hẹn avùnlọsọmẹ etọn di, na whẹho nupojipetọ-yinyin Jehovah tọn tọn nido sọgan yin didọgbò kakadoi. Gandudu gbẹtọ tọn matin anademẹ Jiwheyẹwhe tọn ko gboawupo pete. Ṣigba sunnu po yọnnu po he tindo yise, he ṣẹnṣẹn Jesu yin apajlẹ titengbe de te lẹ, ko hẹn tenọgli go na Jiwheyẹwhe to whlepọn sinsinyẹn tlala lẹ glọ, to gigopipana Jehovah po Lẹgba didohia taidi lalonọ de po mẹ. (Luku 4:1-13; Job 1:7-12; 2:1-6; 27:5) Hiẹ lọsu, sọgan yin tenọgli go hẹntọ de ga. (Howhinwhẹn lẹ 27:11) Ṣigba Satani kẹdẹ ma wẹ kẹntọ he nọ doyana mí lọ gba. Kẹntọ devo tẹwẹ sọ tin?

Kẹntọ Lọ—Yèdọ Okú

30. Etẹwẹ Owe-wiwe dọ gando whẹgbledomẹ he mẹ tolivivẹ gbẹtọ tọn dekọtọn do go?

³⁰ Jiwheyẹwhe ko dọ dọ tolivivẹ na hẹn okú wá. To whenuena e to whẹgbledo yọnnu tintan lọ, Jehovah dọmọ: “Yẹn na hẹn awufiẹsa towe po hòmimọ towe po zun susugege, to awufiẹsa mẹ wẹ hiẹ na nọ jivi te; awuvivi towe na tin to asu towe de, ewọ wẹ nasọ dugán to oji we.” Hlan sunnu Adam lọ e dọmọ: “To odẹ́n nukun towe mẹ tọn wẹ hiẹ na nọ dùnú, kaka hiẹ nado gọ do aigba de; na e mẹ wẹ yè ko de we sọn: na kọ́gudu wẹ hiẹ, hlan kọ́gudu de wẹ hiẹ na sọ gọ do.” (Gẹnẹsisi 3:16-19) Asu po asi tolivẹtọ lẹ po ko yin yinyan sọn Paladisi ayajẹ tọn mẹ biọ aigba mapọ mẹ. To nukọnmẹ yé wá kú.—Gẹnẹsisi 5:5.

31. Etẹwẹ ylando yin, podọ etẹwẹ yin kọdetọn etọn na gbẹtọvi lẹ?

³¹ Whenue yé jai sọn pipé mẹ godo wẹ Adam po Evi po jẹ ovi jì ji. Gbẹtọ lẹpo to egbehe yin okún yetọn lẹ to mape mẹ, podọ nalete mẹlẹpo nọ kú. Biblu kantọ dopo basi zẹẹmẹ do hogbe ehelẹ ji dọmọ: Ylando gbọn omẹ dopo de biọ aihọn mẹ, podọ okú gbọn ylando dali; mọwẹ gbẹtọ lẹpo kú do, na omẹ popo wẹ waylan wutu.” Etẹwẹ yin “ylando” ehe? Awugbopo sọn ohia pipé tọn kavi gbesisọ tọn kọ̀n. Jehovah Jiwheyẹwhe ma nọ kẹalọyi kavi hẹn nuhe ma pe depope do ogbẹ̀ gba. To whenuena e yindọ mẹlẹpo ko dugu oylan po mape po tọn sọn sunnu tintan lọ Adam dè, okú ko “dugán taidi ahọlu” do yé ji. (Lomunu lẹ 5:12, 14) Gbẹtọ ylandonọ nọ kú, dile na kanlin lẹ nọ kú do.—Yẹwhehodọtọ 3:19-21.

32. Nawẹ Biblu basi zẹẹmẹ okú he mí dugu etọn lọ gbọn?

³² Etẹwẹ “okú” ehe yin? Okú wẹ adà awetọ ogbẹ̀ tọn. Jiwheyẹwhe ko ze nukundido ogbẹ̀ madopodo tọn donukọnna gbẹtọ eyin dọ e setonu. Ṣigba e vẹtoli, bọ ahọsumẹ lọ yin okú, yèdọ ninọmẹ nude-mayọnẹn, podọ matin tọn. Jiwheyẹwhe ma dọho depope gando ogbẹ̀ gbẹtọ tọn zize yì lẹdo gbigbọ tọn mẹ kavi hlan “olọnzo” de mẹ eyin e vẹtoli bo kú go gba. Ewọ na avase gbẹtọ dọ: “Hiẹ na kú dandan.” Lẹgba mẹhùtọ lọ wẹ ko dolalo dọmọ: “Mì ma na kú dandan gba.” (Gẹnẹsisi 2:17; 3:4; Johanu 8:44) Nuhe mẹlẹpo ko dugu etọn sọn Adam de wẹ okú he nọ hẹnmẹ lẹzun kọ́gudu.—Yẹwhehodọtọ 9:5, 10; Psalm 115:17; 146:4.

33. (a) Sọgodo gigonọ tẹwẹ tin na gbẹtọvi lẹ po aigba ehe po? (b) Onú titengbe atọ̀n tẹlẹ wẹ Jehovah basi gbọn Ovi etọn gblamẹ?

³³ Enẹwutu, be sọgodo de ma tin na mẹhe kú wẹ ya? Sọgodo jiawu de tin! Biblu dohia dọ lẹndai Jiwheyẹwhe tọn na paladisi aigba ji tọn de na gbẹtọvi lẹpo, gọna mẹhe ko kú todin lẹ, ma na gboawupo gbede gba. Jehovah dọmọ: “Olọn lẹ wẹ ofin ṣie, aigba wẹ tokloafọligbe ṣie tọn.” “Yẹn nasọ hẹn otẹn afọ ṣie tọn zun gigonọ.” (Isaia 66:1; 60:13) Sọn susugege owanyi etọn tọn mẹ, Jehovah ko do Ovi etọn, Ohó lọ, hlan aigba ehe ji, na aihọn gbẹtọvi lẹ tọn nido sọgan mọ ogbẹ̀ yí gbọn ewọ gblamẹ. (Johanu 3:16; 1 Johanu 4:9) Onú vivẹ atọ̀n delẹ tin he ji mí na dọhodo todin he Jehovah basi gbọn Ovi etọn gblamẹ, enẹlẹ wẹ, (1) awuwlena tundote de sọn huhlọn okú tọn si; (2) oṣiọ lẹ gigọ̀ wá ogbẹ̀ nugbonugbo podọ (3) gandudu pipé de zizedai do gbẹtọvi lẹpo ji.

Whlẹngán sọn Okú Si

34, 35. (a) Etẹwẹ aliho dopo he gbẹtọ lẹ tindo nado sọgan yin fifligọ sọn okú si lọ? (b) Etẹwẹ ofligọ zẹẹmẹdo?

³⁴ Sọn hohowhenu gbọn, yẹwhegán Jiwheyẹwhe tọn lẹ ko do jidide yetọn hia, e ma yin to jọmaku gbẹtọ tọn mẹ gba, ṣigba to todido lọ mẹ dọ Jiwheyẹwhe na “fli yé” sọn okú si. (Hosea 13:14) Ṣigba nawẹ gbẹtọ sọgan yin tuntundote sọn gẹdẹ okú tọn lẹ mẹ gbọn? Dodo pipé Jehovah tọn biọ ‘alindọn na alindọn, nukun na nukun, adú na adú.’ (Deutelonomi 19:21) Nalete, dile e ko yindọ Adam ko hẹn ogu okú tọn wá gbẹtọvi lẹpo ji dogbọn tolivivẹ na Jiwheyẹwhe sọn ojlo mẹ wá dali bo gbọnmọ dali hẹn pipé-yinyin ogbẹ̀ gbẹtọvi lẹ tọn bu, gbẹtọ pipé devo dona nọ̀ otẹn Adam tọn mẹ nado yí ogbẹ̀ pipé etọn do suahọ, nado vọ́ nuhe Adam ko hẹnbu lẹ họ̀.

³⁵ Nunọwhinnusẹ́n dodo tọn heyin nado suahọ ‘nude tọn po nudopolọ po’ ko yin alọkẹyi jẹ bademẹ to whenuho gblamẹ. Hogbe lọ he yin zinzan paa wẹ yin “ahọsusu ofligọ de tọn.” Etẹwẹ ofligọ yin? “Akuẹ he yè sú nado whlẹn gbẹtọ kavi nado fli onú de gọ̀ sọn mẹhe hẹn gbẹtọ lọ kavi onú lọ do kanlinmọgbenu si. Nalete ogàntọ awhàn tọn lẹ kavi afanumẹ lẹ nọ yin fifligọ whenuena yé yin hinhẹn jẹ yedekannu po nuhe họakuẹ tlala de po. . . . Nudepope he yin didiọ kavi he yè yí do suahọ na nude wẹ ofligọ etọn.”d Sọn ylando Adam tọn whenu gbọ́n, gbẹtọvi lẹpo taidi ogàntọ awhàn tọn lẹ kavi afanumẹ lẹ bo tin to mape po okú po glọ. Ofligọ de dona yin awuwlena, nado whlẹn yé gan. Nado dapana nudindọn depope todin kavi to nukọnmẹ gando gbesisọ ahọsu ofligọ tọn lọ go, e na yin onú titengbe de nado yí ogbẹ̀ gbẹtọvi pipé de tọn do sanvọ́, enẹ wẹ yin, ehe sọzẹn hẹ Adam tọn pẹpẹ.

36. Nawẹ Jehovah wleawuna ogbẹ̀ gbẹtọvi pipé de tọn taidi ofligọ gbọn?

³⁶ Ṣigba, fie wẹ ogbẹ̀ gbẹtọvi pipé tọn mọnkọntọn sọgan yin mimọ te? Gbẹtọ lẹpo, na yé yin kúnkan Adam mapenọ lọ tọn lẹ wutu, ko yin jìjì to mape mẹ. “Mẹde ma tin he sọgan fli mẹmẹsunnu etọn gbọn nudepope mẹ, mọ e ma sọgan na mẹflikuẹ [ofligọ] Jiwheyẹwhe na ewọ gba.” (Psalm 49:7) Sọgbe hẹ nuhudo lọ, Jehovah heyin whinwhàn gbọn owanyi sisosiso etọn na gbẹtọvi lẹ dali, na Ovi “plọnji” vivẹ etọn nado lẹzun avọ́sinsan he jẹ lọ. E diọtẹnna ogbẹ̀ pipé Ovi gbigbọnọ etọn tọn, yèdọ Ohó lọ, do vidọ̀ awhli Ju de tọn mẹ, yèdọ Malia. Yọnnu awhli lọ mọhò podọ to osaa sisọ mẹ jivi sunnu de, he yin yiylọ dọ “Jesu.” (Matiu 1:18-25) Didatọ ogbẹ̀ tọn penugo po gbesisọ po nado wà azọ́njiawu sinsinyẹn mọnkọtọn.

37. Nawẹ Jesu do owanyi hia gbẹtọvi he tindo ojlo to ogbẹ̀ mẹ lẹpo gbọn?

³⁷ Jesu whẹ́n mẹho, ze ede jo na Jehovah, bo yin bibaptizi. Jiwheyẹwhe to enẹgodo deazọ́nna ẹn nado wà ojlo Etọn. (Matiu 3:13, 16, 17) Dile na ogbẹ̀ aigba ji tọn Jesu tọn ko wá sọn olọn mẹ bọ ewọ sọ yin pipé, e sọgan yí ogbẹ̀ pipé gbẹtọvi tọn enẹ do sanvọ́, bo yi i zan nado whlẹn gbẹtọvi lẹ sọn okú si. (Lomunu lẹ 6:23; 5:18, 19) Dile e dọ do: “Yẹn wá na yé nido tindo ogbẹ̀, yèdọ na yé nido tindo susugege.” “Mẹde ma tindo owanyi he klo hú ehe, dọ mẹde ze ogbẹ̀ etọn jo na họntọn etọn lẹ.” (Johanu 10:10; 15:13) Whenuena Jesu yin hùhù do yatin go gbọn nuwiwa Satani tọn dali, Jesu ze ede jo na okú sinsinyẹn ehe, to yinyọnẹn mẹ dọ gbẹtọvi he tindo yise lẹ na mọ ogbẹ̀ yí gbọn ofligọ he yin awuwlena ehe gblamẹ.—Matiu 20:28; 1 Timoti 2:5, 6.

Hinhẹngọwa Ogbẹ̀

38. Nawẹ Ovi Jiwheyẹwhe tọn yin hinhẹngọwa ogbẹ̀ gbọn, podọ etẹwẹ do ehe hia?

³⁸ Dile etlẹ yindọ kẹntọ etọn lẹ hù i, Ovi Jiwheyẹwhe tọn ma hẹn jlọjẹ ogbẹ̀ pipé gbẹtọ tọn etọn bu gbede, na e ko hẹn tenọgli go na Jiwheyẹwhe wutu. Ṣigba, nawẹ Jesu to ninọmẹ oṣiọ tọn mẹ to yọdò mẹ, sọgan yí onú họakuẹ ehe, yèdọ jlọjẹ ogbẹ̀ gbẹtọ tọn tọn, zan do ota gbẹtọvi lẹ tọn mẹ gbọn? Finẹ wẹ Jehovah wà azọ́njiawu devo te, he nkọtọn ma ko jọ pọ́n. To azán atọ̀ntọ tintin to yọdomẹ Jesu tọn tọn gbe, Jehovah fọ́n ẹn sọn oṣiọ lẹ mẹ taidi nudida gbigbọnọ, jọmaku de. (Lomunu lẹ 6:9; 1 Pita 3:18) Nado ze nuyise fọnsọnku tọn dai, Jesu ze agbasa gbẹtọ tọn do ogo to ojlẹ voovo lẹ mẹ bo sọawuhia devi etọn lẹ, e tlẹ do ede hia omẹ 500 kavi hugan mọ to yé mẹ to gbèdopo. Depope to ehelẹ mẹ kavi apọsteli Paulu he wá tọ́nnukun to nukọnmẹ dogbọn awusọhia gigonọ Jesu tọn dali, ma tindo whẹwhinwhẹn depope nado tindo ayihaawe to nujiawu fọnsọnku tọn etọn lọ mẹ gba.—1 Kọlintinu lẹ 15:3-8; Owalọ lẹ 9:1-9.

39. (a) Nawẹ Jesu yí nujọnu-yinyin avọ́sinsan etọn tọn zan gbọn, podọ do ota mẹnu lẹ tọn mẹ jẹnukọn? (b) Azọ́njiawu daho devo tẹwẹ Jesu dọho etọn?

³⁹ To azán kande godo, Jesu he fọnsọnku lọ hẹjiyi jẹ nukọn Jiwheyẹwhe lọsu tọn to olọn lẹ mẹ, finẹ nado do nuhọakuẹ-yinyin avọ́sinsan gbẹtọ pipé tọn etọn hia taidi tundote de na gbẹtọvi lẹ. “Ṣigba dawe he, ehegodo e ko sanvọ́ dopo kakadoi na ylando, e sinai to adusilọ Jiwheyẹwhe tọn mẹ; sọn dinvie, e to todo kaka yè nado yí kẹntọ etọn lẹ do basi tokloafọligbe etọn tọn.” (Heblu lẹ 10:12, 13) Omẹ tintan he na yin tuntundote gbọn ofligọ ehe gblamẹ lẹ wẹ “lẹngbọpa pẹvi” Klistiani nugbonọ lẹ tọn “yé he yin Klisti tọn lẹ.” (Luku 12:32; 1 Kọlintinu lẹ 15:22, 23) Ehelẹ wẹ yè “fligọ sọn gbẹtọ lẹ mẹ,” podọ gbọn mọ dali to fọnsọnku mẹ yé lẹzun hagbẹ gbigbọnọ Klisti tọn lẹ to olọn lẹ mẹ. (Osọhia 14:1-5) Ṣigba, etẹwẹ dogbọn sọha susugege gbẹtọvi lẹ tọn tọn he ko kú bo tin to yọdò yetọn lẹ mẹ dali? Whenuena e tin to aigba ehe ji, Jesu dọ dọ Otọ́ emitọn ko na emi huhlọn nado dawhẹ bo namẹ ogbẹ̀ ga. E yidogọ dọmọ: “Avò vò mì na ehe wutu blo: na ojlẹ lọ ja, to ehe mẹ omẹ he tin to yọdò mẹ lẹpo na se ogbè etọn, bo na tọ́njẹgbonu; . . . hlan fọnsọnku.” (Johanu 5:26-29) E na hẹn omẹ mọnkọtọn lẹ gọwá ogbẹ̀ to Paladisi aigba ji tọn mẹ.

40, 41. (a) Basi zẹẹmẹ nuhe “fọnsọnku” yin tọn. (b) Naegbọn mí sọgan tindo yise to opagbe Jiwheyẹwhe tọn gando fọnsọnku go mẹ?

⁴⁰ Mì doayi hogbe Jesu tọn lẹ go, “Avò vò mì na ehe wutu blo.” Ṣigba nawẹ mẹhe ko kú sọn ojlẹ dindẹn die sọgan yin hinhẹngọwa ogbẹ̀ sọn oṣiọ lẹ mẹ gbọn? Be agbasa etọn ma ko lẹzun kọ́gudu ya? Delẹ to awutugonu agbasa enẹ tọn lẹ mẹ tlẹ sọgan ko yin núdùdù na onú gbẹ̀te devo lẹ, taidi ogbé lẹ po kanlin lẹ po. Ṣigba fọnsọnku ma zẹẹmẹdo dọ yè na bẹ nuvikun flinflin dopolọ lẹ gọwá dopọ gba. E zẹẹmẹdo dọ Jiwheyẹwhe na vọ́ gbẹtọ dopolọ dá, po gbẹtọ-yinyin dopolọ po. E na hẹn agbasa yọyọ de wá aimẹ sọn nuvikun flinflin aigba tọn lẹ mẹ, podọ to agbasa enẹ lọ mẹ e na ze ninọmẹ dopolọ lẹ, jẹhẹnu nuyọnẹn tọn dopolọ, oflin dopolọ, gbẹzan dopolọ he omẹ lọ ko tindo to okú etọn whenu lẹ do e mẹ.

⁴¹ E sọgan ko yin numimọ towe pọ́n dọ owhé towe he hiẹ yiwanna tlala yin fifiọ pete. Ṣigba, po awubibọ po hiẹ sọgan vọ́ owhé dopolọ gbá, na ninọmẹ etọn he hiẹ yiwanna lẹpo họnwun to linlẹn towe mẹ wutu. To whelọnu lo, na jide tọn, Jiwheyẹwhe he yin Dowatọ nufinflin tọn sọgan vọ́ gbẹtọ he e gbẹsọ tindo oflin etọn na owanyi he e tindo na yé wutu lẹ dá. (Isaia 64:8) Ehewutu wẹ Biblu do zan hogbe “yọdò oflin tọn lẹ” lọ. Whenuena osaa sisọ Jiwheyẹwhe tọn na wá nado hẹn oṣiọ lẹ gọwá ogbẹ̀ whladopo dogọ, e na wà azọ́njiawu enẹ lọ, kẹdẹ dile e ko basi azọ́njiawu do to whenuena e to gbẹtọ tintan lọ dá, ṣigba to ojlẹ ehe mẹ e na vọ́ ehe wà whlasusu.—Gẹnẹsisi 2:7; Owalọ lẹ 24:15.

42. Etẹwutu ogbẹ̀ madopodo to aigba ji yọnbasi bo yin nujikudo tọn?

⁴² Jiwheyẹwhe na hẹn gbẹtọvi lẹ gọwá ogbẹ̀, po nukundido lọ po ma nado kú sọn aigba ji pọ́n gbede ba. Ṣigba nawẹ ogbẹ̀ madopodo to aigba ji na yọnbasi gbọn? E yọnbasi bosọ yin nugbo na ojlo po lẹndai Jehovah tọn po wẹ e yin wutu. (Johanu 6:37-40; Matiu 6:10) Whẹwhinwhẹn dopo he wutu gbẹtọ nọ kú sọn aigba ji to egbehe wẹ yin ogu okú tọn he yé du sọn Adam dè. Ṣigba, whenuena mí gbadopọnna onú jiawu voovo madosọha aigba ji tọn lẹ he gbẹtọ dona duvivi yetọn lẹ, gbẹzan gli de he whè sọn owhe kanweko mẹ yin nuhe whè susu tlala! To whenuena Jiwheyẹwhe to aigba ehe yí na ovi gbẹtọ tọn lẹ, e ko basi lẹndai dọ gbẹtọ dona to gbẹ̀nọ zọnmii nado duvivi gigo nudida Etọn lẹ tọn, e ma yin na owhe kanweko poun gba, kavi yèdọ na owhe fọtọ́n lẹ poun gba, ṣigba kakadoi!—Psalm 115:16; 133:3.

Gandudu Pipé Jijọho Tọn Lọ

43. (a) Etẹwẹ nuhudo tin na nado sọgan tindo gandudu pipé de? (b) Etẹwẹ yin lẹndai Jehovah tọn to pọndohlan ehe tọn mẹ?

⁴³ Na mẹjitọ mítọn tintan lẹ gbẹ́ osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn dai wutu, gandudu gbẹtọ tọn wá tin to huhlọn Satani tọn glọ. Enẹwutu Biblu ylọ Satani dọ ‘yẹwhe aihọn ehe tọn.’ (2 Kọlintinu lẹ 4:4) Awhàn lẹ, danuwiwa lẹ, walọyizan nugbomadọ tọn, po madolido gandudu gbẹtọ tọn lẹ po do nugbo-yinyin ehe tọn hia. Alẹnu Akọta lẹ Tọn po Plidopọ Akọta lẹ Tọn po ko gboawupo nado hẹn jijọho wá to bẹwlu whenu. Gbẹtọvi lẹ nọ dawhá jẹgbonu na gandudu jijọho tọn. Be e ma yin nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe dọ Mẹdatọ lọ, mẹhe basi lẹndai nado hẹn Paladisi gọwá aigba ji, na wleawuna gandudu pipé de na Paladisi enẹ ya? Nuhe yin lẹndai Jehovah tọn lọ pẹpẹ niyẹn. Ahọlu he to afọ Etọn zedai to gandudu ehe mẹ wẹ “Ahọvi Jijọho Tọn” etọn, yèdọ Klisti Jesu, podọ “hlan susugege gandudu ahọvi lọ tọn podọ hlan jijọho opodo de ma na tin.”—Isaia 9:6, 7.

44. (a) Fie wẹ gandudu ehe na nọ̀? (b) Mẹnu lẹ wẹ na tin to e mẹ?

⁴⁴ Biblu dohia dọ gandudu pipé lọ na tin to olọn mẹ. Sọn nọtẹn tangan ehe mẹ, Ahọlu lọ Jesu Klisti po nugopipe po na dugán to aigba lọ blebu ji to dodo mẹ. Humọ, e nasọ tindo ganduhẹmẹtọ lẹ to gandudu mayinukundomọ olọn mẹ tọn enẹ mẹ. Ganduhẹmẹtọ lọ lẹ yin dide sọn gbẹtọvi nugbonọ lẹ mẹ, yèdọ hodotọ Jesu tọn he nọtegli po e po to whlepọn mẹ lẹ podọ hlan mẹhe e dọ na dọmọ: “Yẹn sọ de ahọlu de hlan mì, dile Otọ́ ṣie de hlan mi do.” (Luku 22:28, 29) Gbẹtọ sọha vude wẹ yin ṣinṣinyan sọn gbẹtọvi lẹ mẹ yì olọn mẹ nado dugán po Klisti Jesu po. Pẹpẹ dile akọta lẹ nọ de omẹ sọha vude to egbehe nado dugán to pipli de mẹ kavi to gandudu de mẹ do. Biblu dohia dọ Jesu Klisti na tindo ganduhẹmẹtọ 144 000. Nalete Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn, kavi gandudu olọn mẹ tọn bẹ Klisti Jesu po gbẹtọ 144 000 heyin ṣinṣinyan sọn aigba ji yì olọn mẹ lẹ po hẹn. (Osọhia 14:1-4; 5:9, 10) Podọ etẹwẹ dogbọn aigba dali? Psalm 45:16 dohia dọ Ahọlu lọ na de “ahọvi lẹ do aigba lọ pete ji.” “Ahọvi” kavi nugopọntọ gandudu tọn heyin gbẹtọvi lẹ, na yin dide gbọn Jiwheyẹwhe dali na mẹdezejo sisosiso yetọn hlan nunọwhinnusẹ́n dodo tọn lẹ wutu.—Yijlẹdo Isaia 32:1 go.

45, 46. (a) Etẹwẹ yin hosọ tangan yẹwhehodidọ Jesu tọn to aigba ji? (b) Naegbọn gandudu he ma tindo oblọ de ma do yin didoai to afọdopolọ ji? (c) Nawẹ 1914 W. M. yin owhe ayidego tọn de to dọdai mẹ podọ to nujijọ aihọn tọn lẹ mẹ gbọn?

⁴⁵ Whetẹnu podọ nawẹ gandudu pipé lọ yin zizedai gbọn? Whenuena Jesu tin to aigba ji, Ahọluduta ehe wẹ ko yin hosọ titengbe yẹwhehodidọ etọn tọn. (Matiu 4:17; Luku 8:1) Ṣigba, e ma ze Ahọluduta lọ dai to whenẹnu, e ma sọ wàmọ to fọnsọnku etọn whenu. (Owalọ lẹ 1:6-8) Yèdọ whenuena e yì olọn mẹ lọsu, e gbẹsọ dona nọte pọ́n osaa sisọ Jehovah tọn. (Psalm 110:1, 2; Heblu lẹ 1:13) Dọdai Biblu tọn dohia dọ osaa sisọ lọ wá to 1914 W.M. Ṣogan, mẹdelẹ sọgan kanse dọmọ, ‘Kakati nido yin zedai gandudu pipé de tọn, be 1914 ma ko dohiagona bẹjẹeji jideji nujijọ dindọn aihọn tọn lẹ tọn ya?’ Enẹ pẹpẹ wẹ whẹho lọ! Kọndopọ pẹkipẹki de tin to wiwá Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tọn po nujijọ nugbajẹmẹji owhe agọe tọn lẹ tọn po ṣẹnṣẹn, dile mí na mọ do todin.

⁴⁶ Sọn nudi owhe 35 jẹnukọnna 1914 gbọ́n, Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn (linlinnamẹwe sinsẹ̀n tọn he yin mimá lẹdo pe hugan to aigba ji todin lọ) ko to ayidonugo dọ̀n hlan 1914 ji taidi owhe dohiagona de to dọdai Biblu tọn lẹ mẹ. Hẹndi dọdai ehelẹ tọn jẹ awusọhia ji to 1914. Dopo to ehelẹ mẹ wẹ dọdai Jesu lọsu tọn, he ko yin didọ to owhe 1900 lẹ die wayi gando “ohia” he na sọawuhia to vivọnu aihọn tọn bo na dohia dọ e ko lẹkọwa to aliho mayọnmọ mẹ po huhlọn ahọlu tọn po lọ go. To gblọndo nina na Kanbiọ devi etọn lẹ tọn dogbọn “ohia” lọ dali mẹ, e dọmọ: “Akọta na fọ́n do akọta ji, ahọludu do ahọludu ji, huvẹ po azọ̀n ylankan po, po aigba sisọsisọ po na tin to ofi susu. Onú helẹ pó wẹ dodo nukunbia tọn.” (Matiu 24:3, 7, 8) To hogbe ehelẹ hinhẹndi mẹ, wẹkẹ whàn tintan bẹjẹeji to 1914. E hẹn vasudo wá whla-ṣinawe hugan awhàn 900 he ko jọ to owhe 2 500 he jẹnukọnna 1914 lẹ gblamẹ! Dodo nukunbia tọn ko bẹjẹeji sọn whenẹnu gbọ́n. Be hiẹ ko tindo numimọ vasudo awhàn tọn, whèdomẹ núdùdù tọn, kavi depope to aigba sisọsisọ he ko to jijọ bo to awugblena aigba sọn 1914 gbọ́n tọn ya? Eyin mọwẹ, be hiẹ ko yin kunnudetọ “ohia” lọ tọn na “ojlẹ opodo” aihọn ehe tọn.—Daniẹli 12:4.

47. Nawẹ nujijọ he hẹn “ohia” lọ di lẹ sinyẹn deji to owhe agọe tọn lẹ mẹ gbọn?

⁴⁷ “Nukunbibia” lọ sinyẹn dogọ gbọn Wẹkẹ Whàn II dali, ehe bianukun whla-ẹnẹ hugan Wẹkẹ Whàn I lọ, podọ agayiyi etọn zọ̀n mọ biọ ojlẹ awhànfunnu nuzanusẹvaun tọn lẹ mẹ to egbehe, do to hẹndi hẹnwa na dọdai Jesu tọn he bọdego ehe: “Avòsisa, po ohia daho na tin sọn olọn mẹ.” (Luku 21:11) Jideji hunyanhunyan tọn, danuwiwa tọn, tolivivẹ tọn, po walọ fẹnnuwiwa tọn po ga—nujijọ awubla tọn ehelẹ ko yin didọdai nado yin ohia “azán godo tọn lẹ” tọn na aihọn ylankan ehe.—2 Timoti 3:1-5; Matiu 24:12.

48. Mẹnu wẹ hẹn dindọn aigba ji tọn lẹ wá, podọ naegbọn yé to jijideji sọn 1914 gbọ́n?

⁴⁸ Ṣigba, eyin gandudu olọn mẹ tọn lọ ko yin zizedai to 1914, naegbọn nukunbibia ehe lẹpo sọ tin to aigba ji? Satani Lẹgba wẹ to ehe hẹnwa. Whenuena Klisti mọ huhlọn Ahọluduta tọn yí, nuyiwa etọn tintan wẹ nado fọ́n awhàn do Satani ji to olọn mayinukundomọ lẹ mẹ. To kọdetọn etọn mẹ, Satani, “he nọ to aihọn lẹpo klọ,” ko yin yinyan po angẹli etọn lẹ po dlan lẹdo aigba tọn lẹ mẹ. To yinyọnẹn dọ vasudo etọn ko sẹpọ, e fọ́n hunyanhunyan daho de dote to aigba ji. Ehe yin “dindọn hlan aihọnmẹnu lẹ, podọ hlan yé he tin to ohù mẹ lẹ, na Lẹgba lọ ko jẹte wá mì de, po homẹgble daho po wutu, na e yọnẹn dọ whenu-gli de wẹ e tindo.”—Osọhia 12:7-9, 12.

49. (a) Etẹwẹ na jọ do mẹhe to “aihọn husudo” lẹ go? (b) Nawẹ Jehovah na hẹn “whẹdida” etọn wá akọta lẹ ji gbọn?

⁴⁹ Be opodo de na tin na nujijọ dindọn tọn ehelẹ ya? Mọwẹ—whenuena gandudu olọn tọn lọsu na ede, yèdọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe Ganhunupotọ tọn, na bẹ-azọ́n jẹeji nado “husudo yé he to aihọn husudo lẹ.” (Osọhia 11:18; Daniẹli 2:44) Gbede pọ́n, Jiwheyẹwhe ma na jo dotẹnmẹdona huhlọn tonudidọ tọn lẹ, Klistiani lalo lẹ, kavi mẹdevo depope nado yí awhànfunnu huhlọnnọ yetọn lẹ do hù alọnuzọn etọn, yèdọ aigba sudo gba. Kakati nido yinmọ, e dọmọ: “Na whẹdida ṣie wẹ nado ṣinyan akọta lẹ, na yẹn nido pli ahọludu lẹ dopọ, nado kọ̀n homẹgble ṣie do yé ji, yèdọ adi zogbe ṣie lẹpo.” (Zẹfania 3:8) Jehovah gbọn Klisti etọn gblamẹ, na yí huhlọn daho he e to zinzan to wẹkẹ lọ mẹ zan nado hẹn vasudo zogbe wá na yé he hodo Satani to aigba ji lẹpo. Ehe na jọ lẹdo globu pete, bo na klo taidi Osingigọ azán Noa gbè tọn.—Jẹlemia 25:31-34; 2 Pita 3:5-7, 10.

50. (a) Etẹwẹ “Amagẹdọni” yin? (b) Mẹnu lẹ kẹdẹ wẹ na lun Amagẹdọni tọ́n?

⁵⁰ To Biblu mẹ, vasudo akọta ylankan lẹ tọn ehe yin yiylọ dọ awhàn Jiwheyẹwhe tọn heyin Amagẹdọni. (Osọhia 16:14-16) Gbẹtọ homẹmimiọnnọ lẹ kẹdẹ, yèdọ mẹhe din Jehovah po dódó po lẹ, wẹ sọgan lùn Amagẹdọni tọ́n biọ aihọn jijọho tọn Jiwheyẹwhe tọn mẹ. (Zẹfania 2:3; Isaia 26:20, 21) Na nuhe du ehenọ lẹ Biblu dọmọ: “Ṣigba homẹmiọnnọ lẹ na dugu aigba tọn; yé na hẹn homẹhun yede to jijọho susu mẹ.” (Psalm 37:11) To whenẹnu wẹ azọ́n daho Paladisi hinhẹngọwa tọn na bẹjẹeji!

Nupinplọn Nado Biọ Paladisi Mẹ

51. Naegbọn e do yin onú titengbe dọ hiẹ ni basi nudide todin?

⁵¹ Be hiẹ na jlo nado nọ Paladisi mẹ? Eyin gblọndo towe yin ‘Mọwẹ,’ homẹ towe na hùn nado yọnẹn dọ to whenuena Jesu dọho dogbọn aihọn sinsinyẹn egbehe tọn, po “ohia lọ” he na dó sisẹpọ vasudo etọn tọn hia lọ po dali, e yidogọ dọmọ: “Whẹndo he ma to na juwayi, kaka yè nado hẹn onú helẹ po ṣẹ.” (Matiu 24:34) Ṣigba e blawu dọ suhugan gbẹtọ lẹ tọn wẹ to aliho gbigblo he yì vasudo mẹ lọ ji. (Matiu 7:13, 14) Ojlẹ vude wẹ pò na yé nado diọ. Lehe hiẹ sọgan gọna pẹdido do sọ dọ Jehovah jlo dọ hiẹ ni tindo ogbẹ̀, e na gọalọna we nado ze afọdide he sọgbe lẹ.—2 Pita 3:9; Ezekiẹli 18:23.

52. Nuhudo etẹ tọn wẹ hiẹ tindo nado sọgan basi nudide nuyọnẹn tọn gando sinsẹ̀n go?

⁵² Nuhe hiẹ tindo nuhudo etọn to niyaniya mẹ todin wẹ oyọnẹn he pegan. (1 Timoti 2:4; Johanu 17:3) Fie wẹ hiẹ sọgan mọ ehe yí te? Be e sọgan yin mimọ to sinsẹ̀n depope mẹ poun ya? Mẹdelẹ nọ dọ dọ sinsẹ̀n lẹpo wẹ planmẹ yì yanwle dopolọ kọ̀n, kẹdẹdile aliho lẹpo to osó de go nọ hẹnmẹ yì aga osó lọ tọn do. Lehe yé to nuṣiwa sọ! Nado sọgan mọ aliho he jlọ lọ, mẹhe to osó ji na hẹ́ lọ dona yí kalti lẹ zan, bo din alọgọ alidohiamẹtọ lẹ tọn. Mọdopolọ, sinsẹ̀n nugbo dopo gee de tin he na hẹnmẹ yì ogbẹ̀ madopodo mẹ, podọ nuhudo anademẹ tọn tin nado mọ ẹn.—Owalọ lẹ 8:26-31.

53. (a) Nado duale ogbẹ̀ madopodo tọn, etẹwẹ hiẹ dona zindonukọn nado to wiwà? (b) Whlepọn Satani tọn tẹlẹ ji wẹ hiẹ dona dù te?

⁵³ Alọnuwe ehe yin awuwlena gbọn Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ dali nado gọalọna we. E ko gọalọna we nado mọnukunnujẹ nugbo dòdonu tọn Biblu tọn delẹ mẹ, be e mayin mọwẹ? Matin ayihaawe, hiẹ ko hẹn ẹn lodo na dewe dọ hogo dopodopo sinai do Ohó gbọdo Jiwheyẹwhe tọn ji. Todin, nado sọgan tindo nukọnyiyi to yanwle towe mẹ, hiẹ dona to nuplọn zọnmii. Kẹdẹdile wepinplọn aihọn mẹ tọn he jẹ de yin dandannu nado ze gbẹtọ do otẹn de mẹ to gbẹzan egbezangbe tọn mẹ, mọdopolọ wẹ nupinplọn Biblu tọn he jẹ de yin dandannu nado hẹn gbẹtọ de pegan nado luntọ́n biọ ogbẹ̀ to Paladisi aigba ji tọn de mẹ do niyẹn. (2 Timoti 3:16, 17) Satani sọgan tẹnpọn nado glọnalina we gbọn hinhẹn hagbẹ he sẹpọ we hugan lẹ nado diọnukunsọ we dali kavi do whlé we pọ́n biọ adọkun agbasanu ṣejannabi tọn kavi aliho walọyizan fẹnnuwiwa tọn lẹ mẹ. A jogbe na Satani gbede blo. Gingán towe po sọgodo towe pete po gọna whẹndo towe tọn sinai do Biblu pinplọn yinukọn ji.—Matiu 10:36; 1 Johanu 2:15-17.

54. Awuwledainanu yinukọndogọ mẹpinplọn tọn tẹlẹ wẹ Jehovah ko basi to lẹdo towe mẹ?

⁵⁴ Gbọnvona nukọnzinzindo to Biblu pinplọn towe dinvie tọn mẹ, aliho devo tin nado plọnnu. Mẹhe yin jlodotọ to Biblu pinplọn mẹ to lẹdo towe mẹ lẹ nọ yì opli lẹ to Plitẹnhọ Ahọluduta Tọn lẹdo lọ tọn mẹ to gbesisọ mẹ. Mẹhe nọ yì opli to finẹ lẹpo nọ mọ nuplọnmẹ sọn Biblu mẹ yí bo nọ tẹnpọn vẹkuvẹku nado lẹzun gbẹtọ dagbe lẹ. Po gbesisọ po yé nọ do kuavọna mẹyọyọ lẹ, dọmọ, “Mì wá na mí ni yì osó [Jehovah] tọn ji, [nọtẹn sinsẹ̀n-bibasi tọn etọn] . . . ewọ nasọ plọn ali etọn mí, mí nasọ zinzọnlin to omọ́ etọn mẹ.” (Isaia 2:3) Heblu lẹ 10:24, 25 na whẹwhinwhẹ́n dagbe lẹ nado nọ yì opli sinai do Biblu ji lẹ. E hia dọmọ: “Mì gbọ mí ni sọ nọ lẹn mínọzo tọn pọ́n nado nọ jlahomẹdona to owanyi po azọ́n dagbe lẹ po mẹ: to ma gbẹ́ opli míde tọn mẹ, dile jijọ mẹdelẹ tọn te; ṣigba mí ni nọ to homẹjladona mínọzo; humọ na le mì mọ dọ azán lọ to sisẹpọ.”

55. (a) Aliho tẹlẹ mẹ wẹ titobasinanu Jehovah tọn gbọnvo na devo lẹ te? (b) Nawẹ kọndopọ he tin to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ṣẹnṣẹn gbọnvo na gbẹtọ devo lẹ tọn gbọn?

⁵⁵ Dile hiẹ to gbẹdo hẹ titobasinanu Jehovah tọn, hiẹ na mọ dọ ninọmẹ lẹ gbọnvo tlala hugan dehe yin tẹmpli lẹ po ṣọṣi lẹ po tọn. Akuẹ ṣinṣinyan dandan tọn, mẹnudidọ nado hẹnmẹgble kavi whẹgbè dido, po mẹkinklan dovo na whẹndo he mẹ mẹde tọ́n sọn kavi lehe e tindo akuẹ sọ wutu de ma tin. Jẹhẹnu he sọawuhia hugan to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ wẹ owanyi. Jẹnukọn whẹ́, yé yiwanna Jehovah, podọ bọdego, yé yiwanna mẹdevo lẹ. Ehelẹ wẹ ohia Klistiani nugbo lẹ tọn. (Matiu 22:37-39; Johanu 13:35) Hiẹ dona yì opli yetọn lẹ nado pọ́n ehe na dewe. Matin ayihaawe, hiẹ na yin nuyiwadeji dogbọn pọninọ yetọn dali. Hugan Kunnudetọ livi donu ṣidopo lẹ wẹ tin to aigba 230 lẹ ji lẹdo aihọn pe. Etomọṣo, Kunnudetọ lẹ lẹdo aihọn pe nọ hodo tito-to-whinnu dopolọ lẹ to opli yetọn lẹ ji. Podọ na owe yetọn lẹ nọ yin zinzinjẹgbonu to ojlẹ dopolọ mẹ to ogbè susu mẹ wutu, to opli sẹmẹsẹmẹ tọn yetọn lẹ whenu sọha suhugan Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn lẹdo aihọn pe nọ plọn hosọ dopolọ sọn Owe wiwe lẹ mẹ to ganhiho vude gblamẹ bọdo yedelẹ go. Pọninọ titobasinanu Jehovah tọn tọn yin nujiawu egbezangbe tọn de to aihọn kinklan tọn ehe mẹ.

56. (a) Ale tẹlẹ wẹ hiẹ sọgan mọyi sọn gbẹdido hẹ titobasinanu Jehovah tọn mẹ? (b) Whenuena nuhahun lẹ fọ́n, nawẹ hiẹ na yinuwa gbọn? (c) Naegbọn e do yin onú titengbe dọ hiẹ ni klan gbẹzan towe do wiwé hlan Jehovah?

⁵⁶ Dile hiẹ to gbẹdo hẹ omẹ Jehovah tọn lẹ to gbesisọmẹ, hiẹ na tindo nuhudo nado ze “dawe yọyọ lọ” dogo bo wleawuna sinsẹ́n gbigbọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ—“owanyi, ayajẹ, jijọho, linsinyẹn, dagbewà, homẹdagbe, yise, walọmimiọn, mawazẹjlẹgo.” (Kọlọsinu lẹ 3:10, 12-14; Galatianu lẹ 5:22, 23) Ehe na hẹn pekọ sisosiso wá na we. Hiẹ sọgan tindo nuhahun lẹ nado pehẹ sọn ojlẹ de mẹ jẹ devo mẹ na hiẹ tin to aihọn gbigble de mẹ podọ na mape towe titi tọn wutu. Ṣigba Jehovah na gọalọna we. Ohó etọn na nujikudo mẹhe to tintẹnpọn nado mọ alọkẹyi etọn lẹ dọmọ: “Mì jẹtukla nudepope tọn blo; ṣigba to odẹ̀ mẹ to ovẹ̀ mẹ po pẹdido po mẹ, mì nọ yí kanbiọ mìtọn hia Jiwheyẹwhe to onú popo mẹ. Jijọho Jiwheyẹwhe tọn he hú nuyọnẹn lẹpo na whla ayiha mìtọn po linlẹn mìtọn lẹ po [to] Klisti Jesu mẹ.” (Filippinu lẹ 4:6, 7) Owanyi Jehovah tọn na dọ̀n we, bọ hiẹ na wá jlo nado sẹ̀n ẹn. Homẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn na hùn nado do lehe hiẹ sọgan klan gbẹzan towe do wiwe na Jiwheyẹwhe owanyinọ ehe do hia we bo na lẹzun dopo to kunnudetọ lẹblanulọkẹyinọ etọn lẹ mẹ. (Psalm 104:33; Luku 9:23) Mọwẹ, lẹblanulọkẹyi de wẹ. Saa lẹnpọn! Taidi sinsẹ̀n-basitọ Jehovah tọn, hiẹ sọgan jẹ yanwle ogbẹ̀ madopodo tọn to paladisi aigba ji tọn de mẹ tofi kọ̀n.—Zẹfania 2:3; Isaia 25:6, 8.

57. (a) To aihọn yọyọ lọ mẹ, haṣinṣan pẹkipẹki tẹwẹ na tin to Jiwheyẹwhe po gbẹtọvi lẹ po ṣẹnṣẹn? (b) Dona tẹlẹ wẹ hiẹ na duvivi etọn to whenẹnu?

⁵⁷ Enẹwutu, nọ to nukọnzindo nado plọnnu podọ nado sudeji to owanyi mẹ podọ to pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn mẹ na Jehovah Jiwheyẹwhe, na Ovi etọn, podọ na gandudu dódó olọn mẹ tọn. To zẹẹmẹ basina gandudu Jiwheyẹwhe tọn po dona he e na kọ̀n do gbẹtọvi lẹ ji po mẹ, dọdai Biblu tọn lọ dọmọ: “Doayi e go, gòhọ Jiwheyẹwhe tọn tin to gbẹtọ lẹ dè, ewọ nasọ nọhẹ yé, yé na yin omẹ etọn, Jiwheyẹwhe lọsu nasọ nọhẹ yé.” “Jiwheyẹwhe lọsu,” he tindo huhlọn tlala hugan gandudu ṣejannabinọ, mẹvasudotọ gbẹtọ tọn egbezangbe tọn lẹ, na dọnsẹpọ mẹhe yiwanna ẹn bo to sinsẹ̀n ẹn lẹ taidi Otọ́ dagbe de to aihọn yọyọ enẹ mẹ. Na nugbo tọn, sinsẹ̀n dopo kẹdẹ wẹ na tin, sinsẹ̀n nugbo Jehovah Jiwheyẹwhe tọn podọ sinsẹ̀ntọ etọn lẹ na duvivi haṣinṣan pẹkipẹki ovi po Otọ́ po tọn. Otọ́ owanyinọ nankọ die e na do ede hia nado yin! “Jiwheyẹwhe nasọ súnsún dasin lẹpo sẹ sọn nukun yetọn mẹ; okú ma nasọ tin ba, kavi awubla, kavi avi, mọ awufiẹsa ma na tin ba: na onú tintan lẹ ko juwayi.”—Osọhia 21:3, 4.

58. Naegbọn hiẹ sọgan tindo jide dọ Jehovah na “diọ onú lẹpo zun yọyọ”?

⁵⁸ Gbọnmọ dali, azọ́njiawu daho lẹ he yin nado ze paladisi aigba ji tọn de do gandudu pipé olọn mẹ tọn glọ na yin tadona. Matin ayihaawe e yin nuhe họnwun dile e te do dọ owhè na zẹ̀ bo na yihọ to osọ. Na opagbe Jehovah Jiwheyẹwhe, Didatọ olọn po aigba tọn lẹ yin “nugbo po dódó po” wutu. Ewọ wẹ mẹhe lá sọn ofìn etọn ji to olọn mẹ dọmọ: “Pọ́n! Yẹn diọ onú lẹpo zun yọyọ.”—Osọhia 21:5.

To dogbigbapọnna alọnuwe ehe mẹ, nawẹ hiẹ sọgan na gblọndo na kanbiọ he bọdego helẹ gbọn?

Aliho tẹlẹ mẹ wẹ Biblu yin titengbe hugan te?

Etẹwẹ hiẹ plọn dogbọn Jiwheyẹwhe dali?

Mẹnu wẹ Klisti Jesu yin?

Mẹnu wẹ Satani Lẹgba yin?

Naegbọn Jiwheyẹwhe jotẹnna danuwiwa?

Naegbọn gbẹtọ nọ kú?

Etẹwẹ yin ninọmẹ oṣiọ lẹ tọn?

Etẹwẹ ofligọ lọ zẹẹmẹdo?

Fie wẹ fọnsọnku na wá aimẹ te podọ nawẹ e na jọ gbọn?

Etẹwẹ Ahọluduta lọ yin, podọ wadotana tẹwẹ e na basi?

Etẹwẹ yin ‘ohia opodo titonu ehe tọn tọn’?

Nawẹ hiẹ sọgan wleawuna ogbẹ̀ madopodo to Paladisi aigba ji tọn mẹ gbọn?

[Nudọnamẹ odò tọn lẹ]

[Yẹdide to weda 13]

Taidi nudida de, gbẹtọ to nukọnna kanlin lẹ tlala

[Yẹdide to weda 18]

Jesu sọzẹn hẹ dawe pipé lọ Adam