Owe Yọn-Na-Yizan de Na Gbẹninọ Egbezangbe Tọn
Owe he nọ na ayinamẹ lẹ gbayipe to aihọn egbehe tọn mẹ. Ṣigba yé taidi nuhe ma sọ sọgbe hẹ ojlẹ ba podọ nọ saba yin vivọjlado kavi yin didiọ.Etẹwẹ dogbọn Biblu dali? E ko yin tadona na nudi owhe 2 000 die wayi. Ṣogan, owẹ̀n dowhenu tọn lọ mayin vọjlado basina kavi yin hinhẹn sọgbe hẹ ojlẹ gba. Be owe mọnkọtọn de sọgan bẹ́ anademẹ yọn-na-yizan hẹn na azán mítọn gbè ya?
MẸDELẸ dọ dọ lala. “Mẹdepope ma na na ayinamẹ nuplọnwe lẹnunnuyọnẹn chimie tọn heyin zinjẹgbonu 1924 tọn na yizan to klasi lẹnunnuyọnẹn chimie tọn to egbezangbe,” wẹ Doto Eli S. Chesen dọ, bo basi zẹẹmẹ nuhewutu e tindo numọtolanmẹ dọ Biblu ma sọgbe hẹ ojlẹ ba.1 E taidi dọ ohó ehe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe. To popolẹpo mẹ, gbẹtọ ko plọn onú susu dogbọn agbasalilo apọnmẹ tọn po walọyizan gbẹtọ tọn po dali sọn whenue Biblu ko yin kinkan gbọ́n. Enẹwutu nawẹ owe hoho mọnkọtọn sọgan yọnbasi dọ ni yọn-na-yizan na gbẹninọ egbezangbe tọn gbọn?
Nunọwhinnusẹ́n Dẹn-to-aimẹ Tọn Lẹ
To whenuena e yin nugbo dọ ojlẹ lẹ ko diọ, nuhudo titengbe gbẹtọ lẹ tọn gbẹsọ yin onú dopolọ. Gbẹtọ lẹ to gblagbla whenuho tọn mẹ ko tindo nuhudo owanyi tọn. Yé ko jlo nado yin ayajẹnọ bo zan gbẹzan he tindo zẹẹmẹ. Yé ko tindo nuhudo ayinamẹ tọn do lehe yé sọgan pehẹ kọgbidinamẹnu akuẹzinzan tọn lẹ do, lehe yé sọgan tindo kọdetọn dagbe to alọwle mẹ do, podọ lehe yé sọgan zín walọyizan dagbe po nunọwhinnusẹ́n họakuẹ lẹ po do ayiha ovi yetọn lẹ tọn mẹ do. Biblu bẹ ayinamẹ lẹ he dọhodo nuhudo titengbe enelẹ ji hẹn.—Yẹwhehodọtọ 3:12, 13; Lomunu lẹ 12:10; Kọlọsinu lẹ 3:18-21; 1 Timoti 6:6-10.
Ayinamẹ Biblu tọn lẹ nọ do nukunnumọjẹnumẹ he họnwun gbẹtọ-yinyin gbẹtọvi lẹ tọn hia. Gbadopọnna apajlẹ delẹ to nunọwhinnusẹ́n tangan dẹn-to-aimẹ etọn lẹ mẹ, he yọn-na-yizan to gbẹzan egbezangbe tọn mẹ.
Anademẹ Yọ́n-na-yizan na Alọwle
Whẹndo “yin adà titengbe titobasinanu gbẹtọvi tọn podọ dehe dẹn-to-aimẹ hugan; kanṣiṣa titengbe hugan to whẹndo lẹ ṣẹnṣẹn,” wẹ linlinwe UN Chronicle dọ. Ṣigba, “kanṣiṣa titengbe” ehe, to mimá to aliho he dobunamẹ tọn de mẹ. “To aihọn egbehe tọn mẹ,” wẹ linlinwe chlonicle doayi e go, “whẹndo susu nọ pannukọn avùnnukundiọsọmẹnu mẹhẹngbọjọ tọn he nọ dobuna nugopipe yetọn nado yinuwa podọ, na nugbo tọn, nado lùntọ́n.”2 Ayinamẹ tẹwẹ Biblu zedonukọnnamẹ nado gọalọna whẹndo nado lùntọ́n?
Nado bẹjẹeji, Biblu tindo onú susu nado dọ do lehe asu po asi po lẹ dona yinuwa hẹ ode awetọ yetọn do. Na nuhe dù asu, di apajlẹ, e dọmọ: “E jẹ na asu lẹ ni nọ yiwanna asi yetọn lẹ kẹdẹdi agbasa yede tọn. Mẹhe yiwanna asi etọn, e yiwanna ede. Na mẹhe gbẹwanna agbasalan ede tọn de ma tin gbede; adavo ni to yìnyìn in, bosọ to yẹyiwlena ẹn.” (Efesunu lẹ 5:28, 29, wekun flinflin lẹ yin mítọn.) Asi de yin ayinamẹ na nado “yí yẹyi do gbógbèna asu etọn.”—Efesunu lẹ 5:33, wekun flinflin lẹ yin mítọn.
Lẹnnupọn do kọdetọn he wefọ Biblu mọnkọtọn yiyizan sọgan tindo ji. Asu he yiwanna asi etọn ‘taidi agbasa edetiti tọn’ ma nọ yin wangbẹnamẹtọ kavi fifiẹtọ do e go gba. E ma nọ sayana ẹn to agbasa liho, mọjanwẹ e ma nọ yinuwa hẹ ẹ to aliho agọ̀ mẹ to hodidọ mẹ kavi to numọtolanmẹ liho gba. Kakatimọ, e nọ na ẹn yẹyi po mẹtọnhopọn dopolọ he e nọ dohia ede po. (1 Pita 3:7) Gbọnmọ dali, asi etọn nọ tindo numọtolanmẹ owanyi po hihọ́ tọn po to alọwle etọn mẹ. E gbọnmọ dali do wleawu apajlẹ dagbe de na ovi etọn lẹ na lehe yọnnu lẹ dona yin nuyiwa hẹ do. To alọ devo mẹ, asi he “yí yẹyi do gbógbèna” asu etọn ma nọ klọ́n yẹyi sọn e go gbọn homọdọ do e go gbọzangbọzan kavi dè e pò gba. Na e tindo sisi na ẹn wutu, e nọ tindo numọtolanmẹ jidedomẹgo tọn, alọkẹyi tọn, po pinpẹn-mẹtọn-yinyọnẹn tọn po.
Be ayinamẹ mọnkọtọn yọn-na-yizan to aihọn egbezangbe tọn mẹ ya? Awuvivinamẹnu de wẹ e yin dọ mẹhe yí dodinnanu dogbọn whẹndo dali do dò agbasazọ́n lẹ to egbehe ko wá tadona dopolọ lẹ kọ̀n. Anademẹtọ tito-to-whinnu ayinamẹ whẹndo tọn de doayi e go dọmọ: “Whẹndo kọdetọn dagbenọ he yẹn yọnẹn lẹ yin dehe otọ́ po onọ̀ po tindo haṣinṣan sinsinyẹn, owanyinọ hẹ yede. . . . Haṣinṣan sinsinyẹn họakuẹ ehe taidi nuhe nọ zín hihọ́ do ayiha ovi lẹ tọn mẹ.”3
To owhe lẹ gblamẹ, ayinamẹ Biblu tọn do alọwle ji ko sọawuhia nado yin nuhe go yè sọgan dejido taun hugan ayinamẹ madosọha ayinamẹtọ do whẹho whẹndo tọn ji heyin linlẹn dagbenọ lẹ. To popolẹpo mẹ, e ma ko dẹn sọmọ de, bọ azọ́nyọnẹntọ lẹ do jẹ tulina gbẹdai ji taidi aliho pọngbọ he bọawu po niyaniya tọn po sọn alọwle he ma tindo ayajẹ mẹ. To egbehe, susu yetọn nọ dotuhomẹna gbẹtọ lẹ nado hẹn alọwle yetọn dẹn-to-aimẹ eyin e yọnbasi niyẹn. Ṣigba diọdo ehe wá aimẹ to whenuena awugble susu ko yin bibasi na whẹndo he gbakija gbọn gbẹdai dali lẹ godo.
To vogbingbọnmẹ, Biblu na ayinamẹ jlẹkaji tọn, he go yè sọgan ganjẹ do whẹho alọwle tọn ji. E yigbe dọ ninọmẹ he zẹjlẹgo delẹ nọ hẹn gbẹdai yọnbasi. (Matiu 19:9) To ojlẹ dopolọ mẹ, e jẹagọdo gbẹdai matin whẹwhinwhẹ́n he lodo. (Malaki 2:14-16) E sọ jẹagọdo nugbonọ-mayin to alọwle mẹ. (Heblu lẹ 13:4) E dọ dọ, alọwle bẹ́ azọngban hẹn: “Enẹwutu wẹ sunnu na jo otọ́ po onọ̀ po do, bo na sẹbọdo asi etọn go: yé nasọ lẹzun olàn dopo.”a—Gẹnẹsisi 2:24; Matiu 19:5, 6.
Ayinamẹ Biblu tọn do alọwle ji yọn-na-yizan to egbehe kẹdẹdile e te do to whenuena Biblu yin kinkan. To whenuena asu po asi po yinuwa hẹ ode awetọ yetọn po owanyi po gọna sisi bo nọ pọ́n alọwle hlan taidi haṣinṣan dopo akàn lọ, e yọnbasi dọ alọwle lọ ni lùntọ́n—podọ whẹndo lọ na lùntọ́n ga.
Anademẹ Yọ́n-na-yizan na Mẹjitọ Lẹ
Owhe ao ao lẹ die wayi mẹjitọ susu—nọ na tuli azọ́npinplọn ovi lẹ gbọn “linlẹn yọyọ” lẹ dali—dile etlẹ yindọ “mẹde ma dona domẹplọnlọ ovi lẹ go.”8 Yé nọ dibu dọ, dogbo lẹ zizedai na ovi lẹ, na hẹn awubla numọtolanmẹ tọn po flumẹjijẹ po wá. Ayinamẹtọ linlẹn dagbenọ lẹ do ovi lẹ go pinpọn whẹ́n nọ kudeji todin dọ mẹjitọ lẹ dona na wọhẹ ovi yetọn lẹ po homẹmimiọn po. Ṣigba azọ́nyọnẹntọ susu mọnkọtọn lẹ sọ vọ́ to nulẹnpọn do azọngban mẹplọnlọ tọn ji, podọ mẹjitọ heyin ahunmẹduna gbọn whẹho lọ dali lẹ to nukunnumọjẹnumẹ din do hosọ lọ ji.
Ṣigba, Biblu ko na ayinamẹ he họnwun, bo sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe do ovi lẹ go pinpọn whẹ́n ji na ojlẹ lẹpo. To nudi owhe 2 000 die wayi, e dọmọ: “Mì otọ́ emi, mì hẹn homẹgblena ovi mìtọn lẹ blo, ṣigba mì nọ plọn yé to [mẹplọnlọ, NW] po hokọnamẹ Oklunọ tọn po mẹ.” (Efesunu lẹ 6:4) Hogbe Glẹki tọn lọ heyin “mẹplọnlọ” zẹẹmẹdo “mẹjlọdote, azọ́nplọnmẹ, dideananamẹ.”9 Biblu dọ dọ mẹplọnlọ mọnkọtọn, kavi anademẹ, yin kunnudenu owanyi mẹjitọ tọn. (Howhinwhẹn lẹ 13:24) Ovi lẹ nọ whẹ́n po anademẹ walọyizan dagbe tọn he họnwun lẹ po podọ nukunnumọjẹnumẹ dagbe po oylan po tọn he gblo de. Mẹplọnlọ nọ dọna yé dọ mẹjitọ yetọn lẹ nọ hò yetọn pọ́n po gbẹtọ alọpa he yé na lẹzun po.
Ṣigba aṣẹpipa mẹjitọ tọn—“obá mẹplọnlọ didomẹgo tọn”—ma dona yin ṣiṣizan gbede pọ́n.b (Howhinwhẹn lẹ 22:15; 29:15) Biblu gbẹnuna mẹjitọ lẹ dọmọ: “Ma do mẹplọnlọ ovi towe lẹ go zẹjlẹgo blo, eyin e mayinmọ hiẹ na yí adọgbigbo lẹpo sọn yé si.” (Kọlọsinu lẹ 3:21, Phillips) E sọ kẹalọyi dọ yasanamẹ agbasa tọn ma nọ saba yin aliho mẹpinplọn kọdetọn dagbe hugan tọn lọ gba. Howhinwhẹn lẹ 17:10 dọmọ: “Wọhẹ biọ ohò nuyọnẹntọ tọn mẹ hú obá kanweko to ohò nulunọ tọn mẹ.” Humọ, Biblu na ayinamẹ mẹplọnlọ nugbẹnamẹ tọn. To Deutelonomi 11:19 mẹ mẹjitọ lẹ yin tudohomẹna nado nọ yí dotẹnmẹ-hundote kleun lẹ zan nado nọ zín nuhọakuẹ walọyizan dagbe tọn lẹ do ayiha mẹ na ovi yetọn lẹ.—Sọ pọ́n Deutelonomi 6:6, 7.
Ayinamẹ dẹn-to-aimẹ Biblu tọn lọ na mẹjitọ lẹ họnwun. Ovi lẹ tindo nuhudo mẹplọnlọ owanyinọ pludopludo tọn. Numimọ yọn-na-yizan dohia dọ ayinamẹ jlẹkaji tọn mọnkọtọn nọ wazọ́n.c
Dùdù to Aliglọnnamẹnu he Nọ Klan Gbẹtọ lẹ Ji
Gbẹtọ lẹ to egbehe yin mimá gbọn aliglọnnamẹnu sinmẹ agbasa tọn, akọta tọn, po akọ̀ tọn po dali. Aliglọnnamẹnu paa mọnkọtọn lẹ ko yidogọna vasudo gbẹtọ homẹvọnọ lẹ tọn to awhàn lẹ whenu lẹdo aihọn pe. To nulẹnpọn do nuhe ko jọ to hohowhenu ji, pọndohlan sunnu po yọnnu akọta voovo lẹ tọn po he nọ pọ́n yede bo nọ yinuwa hẹ yede to aliho dopolọ mẹ, na nugbo tọn, ko dozinvlu. “Pọngbọ lọ tin to ahun mítọn mẹ,” wẹ tonudọtọ Aflika tọn de dọ.”11 Ṣigba ahun gbẹtọ tọn didiọ ma bọawu gba. Nalete, lẹnnupọn do, lehe owẹ̀n Biblu tọn nọ whàn ahun bo nọ wleawuna jijọ gbẹtọ lẹpo pinpọn di mẹhe sọzẹn ji.
Nuplọnmẹ Biblu tọn dọ Jiwheyẹwhe “yí ohùn dopo do dá akọta gbẹtọ lẹpo tọn” dè linlẹn lọ dọ akọ̀ de yiaga hugan de sẹ̀. (Owalọ lẹ 17:26) E dohia dọ na nugbo tọn akọ̀ dopo kẹdẹ wẹ tin—akọ̀ gbẹtọvi tọn. Yinukọndogọ Biblu na tuli mí nado “yin mẹhodotọ Jiwheyẹwhe tọn” mẹhe yè dọ gando e go dọmọ: “[E] mayin mẹnukuntahopọntọ gba: ṣigba to akọta lẹpo mẹ, mẹhe dibusi i bo wazọ́n dodo, wẹ yè kẹalọyi to ede.” (Efesunu lẹ 5:1; Owalọ lẹ 10:34, 35) Hlan mẹhe yí nukun nujọnu tọn do pọ́n Biblu lẹ podọ he nọ din nado nọgbẹ gbọn nuplọnmẹ etọn lẹ dali nugbonugbo, oyọnẹn ehe tindo nuyiwadomẹji mẹkọndopọ tọn. E nọ wazọ́n jẹ obá he siso hugan de mẹ, biọ ahun gbẹtọ tọn mẹ, bo nọ dè aliglọnnamẹnu heyin zizedai gbọn gbẹtọ dali lẹ sẹ̀ ehe nọ klan gbẹtọ lẹ. Lẹnnupọn do apajlẹ de ji.
To whenuena Hitler do awhàn te lẹdo Europe pe, pipli Klistiani tọn dopo wẹ tin—Kunnudetọ Jehovah Tọn lẹ—mẹhe gbẹ́ po teninọ gligli de po nado kọnawudopọ to hùhù gbẹtọ homẹvọnọ lẹ mẹ. Yé ma na “ze ohi do” hagbẹ yetọn lẹ ji gba. Yé ze teninọ ehe na ojlo yetọn nado hẹn homẹ Jiwheyẹwhe tọn hùn wutu. (Isaia 2:3, 4; Mika 4:3, 5) Na nugbo tọn yé yí nuhe Biblu plọnmẹ se—dọ akọta kavi sinmẹ agbasa tọn depope ma pọnte hugan devo gba. (Galatianu lẹ 3:28) Na teninọ owanyina jijọho tọn yetọn wutu, Kunnudetọ Jehovah Tọn lẹ tin to pipli tintan mẹhe yin ginglọn do opá yasanamẹ tọn lẹ mẹ.—Lomunu lẹ 12:18
Ṣigba e mayin mẹhe sọalọakọn nado hodo Biblu lẹpo wẹ nọ ze teninọ mọnkọtọn gba. To Wẹkẹ Whàn II godo tlolo, Martin Niemöller, sinsẹ̀ngán plọtẹstant Allemagne tọn de wlan, dọmọ: “Mẹdepope he jlo na gblewhẹdo Jiwheyẹwhe na [awhàn lẹ] ma yọ́n, kavi ma jlo nado yọ́n, Ohó Jiwheyẹwhe Tọn. . . . Ṣọṣi Klistiani tọn lẹ, to owhe lẹ gblamẹ ko ze yede whla susu nado dona awhàn, awhànpa lẹ, po awhànfunnu lẹ po podọ . . . hodẹ̀ to aliho he mayin Klistiani tọn na vasudo kẹntọ yetọn lẹ tọn to awhàn mẹ. Ehe lẹpo yin nuṣiwa mítọn po nuṣiwa otọ́ mítọn lẹ tọn po, ṣigba Jiwheyẹwhe ma dona yin whẹgbledo depope gba. Podọ mí Klistiani egbehe tọn lẹ dù winyan to mẹhe yè ylọ dọ hagbẹ klandovo de yèdọ Biblu Plọntọ Nujikudonọ lẹ [Kunnudetọ Jehovah Tọn lẹ] nukọn, mẹhe kanweko yetọn lẹ po fọtọ́n yetọn lẹ po yì opá yasanamẹ tọn mẹ bo [tlẹ] kú na yé gbẹ́ sinsẹnzọn depope he gando awhànfunfun go dai bo gbẹ́ nado desò do gbẹtọ lẹ wutu.”12
Kakajẹ egbehe, Kunnudetọ Jehovah Tọn lẹ yin yinyọnẹn ganji na mẹmẹsunnu-yinyin yetọn, ehe nọ kọ̀n omẹ Alabia tọn lẹ dopọ po Juvi lẹ po, omẹ Croate tọn lẹ dopọ po omẹ Serbie tọn lẹ po, Hutu lẹ dopọ po Tutsi lẹ po. Ṣigba, Kunnudetọ lẹ yigbe po ojlo po dọ pọninọ mọnkọtọn yọnbasi, e mayin na yé pọnte hugan mẹdevo lẹ wutu wẹ gba, ṣigba na yé yin whinwhan gbọn huhlọn owẹ̀n Biblu tọn dali wutu.—1 Tẹsalonikanu lẹ 2:13.
Anademẹ Yọn-na-yizan he Nọ Wleawuna Agbasalilo Dagbe Apọ̀nmẹ Tọn
Agbasalilo mẹde tọn nọ saba yin gingandego gbọn ninọmẹ agbasalilo apọnmẹ tọn po numọtolanmẹ tọn po dali. Di dohia, dodinnanu lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ ko do nugandomẹgo awugblenamẹ homẹgble tọn hia. “Suhugan kunnudenu he tin to aimẹ lẹ dohia dọ gbẹtọ fifiẹtọ lẹ tin to owù azọ̀n he gando ahun po okàn he mẹ ohùn nọ gbọ̀n tọn lẹ mẹ po hugan (gọna azọ̀n devo lẹ) na whẹwhinwhẹ́n susu, gọna họntọn lẹ matindo, nugandomẹgo agbasamẹ tọn susu dogọ, to whenuena yè gblehomẹ, podọ alọjodokọjinamẹ to walọyizan he yin owunu na agbasalilo lẹ mẹ,” wẹ Doto Redford Williams, Anademẹtọ Dodinnanu Walọyizan Tọn to Wehọmẹ Alavọ Heyin Dotozọ́n Tọn to Duke, podọ asi etọn, Virginia Williams, to owe yetọn Anger Kills mẹ dọ.13
Owhe fọtọ́n lẹ jẹnukọnna dodinnanu lẹnunnuyọnẹn tọn mọnkọtọn lẹ, Biblu, to hogbe he bọawu ṣigba he họnwun mẹ, basi kanṣiṣa to ninọmẹ apọnmẹ tọn po agbasalilo mítọn po ṣẹnṣẹn: “Ayiha [he to blẹo, NW] wẹ ogbẹ̀ agbasa tọn: ṣigba [awuwhàn, NW] wẹ gbigble ohú tọn.” (Howhinwhẹn lẹ 14:30; 17:22) Po nuyọnẹn po, Biblu na ayinamẹ dọmọ: “Gbọ sọn homẹgble go, bosọ jo adánjijẹ zogbe dai,” podọ “A yawu to ayiha towe mẹ nado gblehomẹ blo.”—Psalm 37:8; Yẹwhehodọtọ 7:9.
Biblu sọ tindo ayinamẹ lẹnpọn dagbe tọn nado duto homẹgble ji. Di apajlẹ, Howhinwhẹn lẹ 19:11 dọmọ: “Zìnzìn gbẹtọ tọn hẹn ẹn whleawu nado gblehomẹ; gigo etọn sọ wẹ nado dèkọ̀ sọn ylanwa go.” Hogbe Heblu tọn lọ na “zìnzìn” wá sọn hogbe nuyiwa tọn de mẹ he dọn ayidonugo hlan “oyọnẹn lẹnpọn tọn” na nude.14 Ayinamẹ nuyọnẹn tọn lọ yin: “Lẹnnupọn whẹpo do yinuwa.” Vivẹnudido nado mọnukunnujẹ whẹwhinwhẹ́n titengbe he wutu mẹdevo lẹ do nọ dọho kavi yinuwa to aliho de mẹ sọgan gọalọna mẹde nado doakọnnanu susu—bo ma na nọ yawu gblehomẹ.—Howhinwhẹn lẹ 14:29.
Ayinamẹ yọn-na-yizan kleun devo yin mimọ to Kọlọsinu lẹ 3:13 mẹ, ehe dọmọ: “Mì sọ nọ sinyẹnlin hẹ mìnọzo, mì nọ jona mìnọzo.” Homẹgble kleun kleun lẹ yin apadewhe gbẹzan tọn. Hogbe lọ “mì sọ nọ sinyẹnlin hẹ” zẹẹmẹdo nado doakọnna nuhe mí gbẹwanna to mẹdevo lẹ mẹ. “Jonamẹ” zẹẹmẹdo nado jó homẹgble do. To whedelẹnu e nọ yin nuyọnẹnnu nado jó numọtolanmẹ mẹhẹndohomẹ tọn lẹ do kakati nado to nulẹnpọn deji; homẹgble hinhẹn do ayiha mẹ na yidogọna agbàn pinpẹn mítọn poun.—Pọ́n apotin lọ “Anademẹ Yọn-na-yizan lẹ na Haṣinṣan Gbẹtọvi lẹ Tọn.”
To egbehe, asisa ayinamẹ po anademẹ susu tọn po wẹ tin. Ṣigba Biblu tọn gbọnvo na nugbo tọn. Ayinamẹ etọn mayin tamẹ tọn poun, mọwẹ ayinamẹ etọn lẹ ma nọ wazọ́n na awugble mítọn. Kakatimọ, nuyọnẹn etọn ko sọawuhia nado yin dehe “go yè sọgan deji do.” (Psalm 93:5) Humọ, ayinamẹ Biblu tọn nọ dẹn-to-aimẹ. Dile etlẹ yindọ e yin tadona to nudi owhe 2 000 die wayi, ohó etọn lẹ gbẹsọ yọn-na-yizan. Podọ yé tindo nugandomẹgo dopolọ mahopọnna sinmẹ agbasa mítọn tọn kavi otò he mẹ mí nọ nọ. Ohó Biblu tọn sọ tindo huhlọn—huhlọn nado diọ gbẹtọ lẹ hlan dagbe. (Heblu lẹ 4:12) Enẹwutu owe enẹ hihia po nunọwhinnusẹ́n etọn lẹ yíyí do yizan mẹ po sọgan hẹn ninọmẹ gbẹzan towe tọn pọnte.
[Nudọnamẹ odò tọn lẹ]
a Hogbe Heblu tọn lọ da·vaqʹ, heyin lilẹdogbedevomẹ taidi “sẹbọdo” tofi bẹ́ nukunnumọjẹnumẹ linlẹn titẹdo mẹde go to owanyi po nugbonọ-yinyin po mẹ hẹn.”4 To Glẹkigbe mẹ, hogbe heyin lilẹdo “na sẹbọdo” to Matiu 19:5 mẹ gando hogbe he zẹẹmẹdo “nado tlẹ dopọ,” “nado kọndopọ pẹkipẹki” go.5
b To ojlẹ Biblu tọn mẹ, hogbe lọ “obá” (Heblu, sheʹvet) zẹẹmẹdo “atin” de kavi “opò” de, taidi dehe lẹngbọhọtọ lẹ nọ zan.10 To linlẹn ehe mẹ obá aṣẹpipa tọn zẹẹmẹdo anademẹ owanyinọ, e mayin fifiẹ kanyinylan tọn gba.—Yijlẹdo Psalm 23:4 go.
c Pọ́n weta lọ lẹ “Plọn Ovi Towe sọn Ovu Whenu,” “Gọalọna Jọja Aflanmẹ Towe Nado Vùn,” “Be Atẹṣitọ de Tin to Whédo lọ Mẹ Wẹ Ya?”, po “Họ́ Whẹndo Towe sọn Nuyiwadomẹji Mẹhusudo Tọn lẹ Si” po to owe lọ Aṣli Ayajẹ Whẹndo Tọn mẹ, heyin zinzinjẹgbonu gbọn Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. dali.
[Nudọnamẹ tangan to weda 24]
Biblu nọ ze ayinamẹ do gbẹzan whẹndo tọn he họnwun, he sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe donukọnnamẹ
[Apotin to weda 23]
Ohia Whẹndo Agbasalilonọ Tọn Lẹ
Owhe susu lẹ die wayi weplọnmẹtọ po azọ́nyọnẹntọ whẹndo tọn po de deanana dodinnanu gbigblo de to ehe mẹ hugan azọ́nyọnẹntọ 500 he nọ wleawu ayinamẹ tọn na whẹndo lẹ yin didọna nado basi zẹẹmẹ do ohia he yé doayi e go to whẹndo “agbasalilonọ” lẹ mẹ. Po awuvivi po, to ohia he gbayipe hugan heyin titodohukanji lẹ mẹ wẹ onú he ko yin ayinamẹ etọn na na whenu dindẹn die wayi gbọn Biblu dali tin te.
Walọyizan hodọdopọ dagbe tọn lẹ tin to otẹn tintan todohukanji ehe tọn mẹ, gọna aliho kọdetọn dagbe tọn lẹ nado didẹ gbèmanọpọ lẹ. Aṣa he gbayipe to whẹndo agbasalilonọ lẹ mẹ wẹ yindọ “mẹdepope ma dona yihọ to zanmẹ po homẹgble po do awetọ etọn,” wẹ dowatọ dodinnanu lọ tọn dọ.6 Ṣogan, hugan owhe 1 900 die wayi, Biblu na ayinamẹ dọmọ: “Eyin mì gblehomẹ, mì waylando blo; mì sọ dike owhè biọ do homẹgble mìtọn ji blo.” (Efesunu lẹ 4:26) To ojlẹ Biblu tọn mẹ azán lẹ nọ bẹjẹeji sọn họyiyi owhè tọn jẹ họyiyi owhè tọn. Enẹwutu, whenu dindẹn whẹpo azọ́nyọnẹntọ egbezangbe tọn lẹ do basi dodinnanu do whẹndo ji, Biblu ko na ayinamẹ po nuyọnẹn po dọmọ: Didẹ whẹho kinklan tọn lẹ to niyaniya mẹ—whẹpo azán lọ nado wá vivọnu bọ devo nado bẹjẹeji.
Whẹndo agbasalilonọ lẹ “ma nọ jẹ hodọdo whẹho he sọgan hẹn nudindọn wá lẹ ji whẹpo do yihọ,” wẹ dowatọ lọ doayi e go. “Gbọzangbọzan yẹn nọ sè hodidọ lọ ‘ojlẹ he sọgbe.’ ”7 Whẹndo mọnkọtọn lẹ to mayọnẹn mẹ to dọvọdọ howhinwhẹn Biblu tọn lọ he ko yin kinkandai na owhe 2 700 lẹ die wayi basi dọmọ: ‘Di agọ̀n sika tọn to oha fataka tọn mẹ, mọwẹ ohó he yè dọ to ojlẹ etọn mẹ te.’ (Howhinwhẹn lẹ 15:23; 25:11) Hoyijlẹdohogo ehe sọgan basi alọdlẹndonu mayin tlọlọ hlan aṣọdonu sika tọn lẹ to wunmẹ agọ̀n heyin zize do agbánvla ganvẹẹ tọn mẹ—nutindo họakuẹ po whanpẹnọ tọn po to ojlẹ Biblu tọn mẹ. E sọgbe hẹ whanpẹ po nuhọakuẹ ohó heyin didọ to ojlẹ he sọgbe mẹ po. To ninọmẹ kọgbidinamẹ tọn lẹ mẹ, ohó he sọgbe didọ to ojlẹ he sọgbe mẹ yin nuhọakuẹ.—Howhinwhẹn lẹ 10:19.
[Apotin to weda 26]
Anademẹ Yọn-Na-Yizan Na Haṣinṣan Gbẹtọvi lẹ Tọn
“Avò ni vò mì, mì sọ waylando blo: mì dọho hẹ ayiha mìtọn to ozàn mìtọn ji, bosọ nọ abọẹ.” (Psalm 4:4) To susu whẹho he gando nuṣiwa flinflin lẹ go, e na yin nuyọnẹnnu nado dè ohó pò, bo gbọnmọ dali do dapana dẹ́sọ-dẹ́mẹ lẹ.
“Omẹ delẹ tin bo nọ yawu dọhó di sisọ ohi de tọn: ṣigba odẹ́ nuyọnẹntọ lẹ tọn, wẹ núgángán.” (Howhinwhẹn lẹ 12:18) Lẹnnupọn whẹpo do dọho. Ohó matin lẹnpọn lẹ sọgan gbleawuna mẹdevo lẹ bo gbà họntọn kija.
“Hogbe dẹẹdẹ nọ lẹ́ homẹgble sẹ̀: ṣigba ohó sinsinyẹn wẹ nọ fọ́n homẹgble daga.” (Howhinwhẹn lẹ 15:1) E nọ biọ mawazẹjlẹgo to mẹde si nado duto ede ji bo na gblọndo po homẹmimiọn po, ṣigba aliho nuwiwa mọnkọtọn tọn nọ dè nuhahun lẹ pò bo nọ yidogọna haṣinṣan jijọho tọn lẹ.
“Whẹwhẹwhenu wiwọ́ tọn tin di whenuena mẹde kọ̀n osìn yingbe. Enẹwutu jo avùndai, whẹpo e ni do zun daho.” (Howhinwhẹn lẹ 17:14) Nuyọnẹnnu wẹ e yin nado dè dewe sẹ̀ sọn ninọmẹ homẹhẹngblenamẹ tọn mẹ whẹpo hiẹ nido wujẹgbonu.
“Ma nọ yawu do homẹgble hia blo, na homẹgble sinai to ayiha nulunọ lẹ tọn mẹ.” (Yẹwhehodọtọ 7:9, The New English Bible) Numọtolanmẹ lẹ nọ saba jẹnukọnna nuyiwa lẹ. Mẹhe nọ yawu gblehomẹ nulunọ wẹ, na aliho etọn sọgan planmẹ sọyi hogbe kavi nuyiwa dakandakan tọn lẹ mẹ.
[Yẹdide to weda 25]
Kunnudetọ Jehovah Tọn lẹ tin to pipli tintan mẹhe yin ginglọn do opá yasanamẹ tọn lẹ mẹ