Weta 36
Otò Daho lọ Hinhẹn Jẹvọ
Numimọ 12—Osọhia 18:1 jẹ 19:10
Hosọ: Aijijẹ po vasudo Babilọni Daho lọ tọn po; alọwle Lẹngbọvu lọ tọn yin lilá
Ojlẹ hẹndi tọn: Sọn 1919 jẹ nukunbibia daho lọ godo
1. Etẹwẹ na do ohia ogo na bẹjẹeji nukunbibia daho lọ tọn?
TO AJIJI mẹ, ahunhẹnnamẹtọ, jẹvọ pete—mọwẹ vasudo Babilọni Daho lọ tọn na te do niyẹn! E na yin dopo to nujijọ ylankan hugan lẹ mẹ to whenuho lẹpo mẹ, bo do ohia ogo na bẹjẹeji “nukunbibia daho . . . , ehe hunkọ ma ko tin sọn whẹwhẹwhenu aihọn tọn kaka jẹ dinvie, lala, mọtọn hunkọ ma to na tin gbede” tọn.—Matiu 24:21.
2. Dile etlẹ yindọ ahọluigba tonudidọ tọn lẹ fọn bo jai, ahọluigba alọpa tẹwẹ nọ aimẹ dẹn?
2 Sinsẹ̀n lalo tọn ko tin to aimẹ na ojlẹ gaa de. E ko tin to aimẹ matin alọdote sọn azan Nimlọdi ohùn sọnkọnyinaitọ lọ tọn gbe, he diọnukunsọ Jehovah bo wleawuna gbẹtọ lẹ nado gbá atọ̀họ̀ Babẹli tọn. Whenuena Jehovah hẹn bẹwlu wá ogbè atẹṣitọ enẹlẹ tọn mẹ bo vunvun ye pe aigba ji, sinsẹ̀n lalo Babilọni tọn basi gbejizọnlin po ye po. (Gẹnẹsisi 10:8-10; 11:4-9) Sọn whenẹnu, ahọluigba tonudidọ tọn lẹ ko fọn bo ko jai, ṣigba sinsẹ̀n Babilọni tọn nọte dẹn. E ko ze ninọmẹ po alọpa susu lẹ po, bo lẹzun ahọluigba aihọn tọn he yin sinsẹ̀n lalo tọn, yedọ Babilọni Daho lọ he yè dọ dọdai etọn. Apa nukundeji hugan etọn wẹ Mẹylọhodotọklisti, he whẹn sọn bẹwlu sinsẹ̀nnuplọnmẹ Babilọni tọn tintan lẹ po sinsẹ̀nnuplọnmẹ “Klistiani” atẹṣitọ tọn po mẹ. Na whenuho gaa, gaa, Babilọni Daho lọ tọn wutu, mẹsusu nọ mọ dọ e sinyẹn nado yise dọ e na yin vivasudo gbede.
3. Nawẹ Osọhia zinnudo dindọn sinsẹ̀n lalo tọn ji gbọn?
3 Nalete e yin nuhe jẹ dọ Osọhia dona zinnudo dindọn sinsẹ̀n lalo tọn lọ ji dogbọn zẹẹmẹ hezeheze awe nina mí dogbọn aijijẹ etọn po nujijọ debọdo-dego he na planmẹ jẹ jijẹvọ pete etọn po mẹ dali. Mí ko mọ ẹn taidi “ayọdetọ daho lọ” he yin vivasudo to godomẹ dogbọn mẹhe yiwanna ẹn dai lẹ sọn lẹdo tonudidọ tọn mẹ dali. (Osọhia 17:1, 15, 16) Todin, to numimọ devo mẹ ga, mí na to pinpọn ẹn hlan taidi otò daho de, yedọ alọpa sinsẹ̀n tọn he yin Babilọni hohowhenu tọn lọ.
Aijijẹ Babilọni Daho Lọ Tọn
4. (a) Numimọ tẹwẹ Johanu mọ to enẹgodo? (b) Nawẹ mí sọgan yọn angẹli lọ gbọn, podọ etẹwutu e yin nuhe jẹ na ẹn nado lá aijijẹ Babilọni Daho lọ tọn?
4 Johanu zindonukọn to linlin etọn mẹ bo dọ na mí: “To onu helẹ godo yẹn sọ mọ angẹli devo de jẹte sọn olọn mẹ ja, e tindo huhlọn daho; aigba sọ họ́n gbọn gigo etọn dali. E sọ yi huhlọn do dawha ogbè lele dọmọ, Babilọni daho họ́, e họ́.” (Osọhia 18:1, 2a) Whla awetọ lọ die he Johanu sè nulila angẹli tọn enẹ. (Pọn Osọhia 14:8.) Ṣigba to ojlẹ ehe mẹ zẹẹmẹ etọn yin nuzindeji dogbọn gigo angẹli olọn mẹ tọn lọ tọn dali, na gigo etọn họnwun do aigba lọ pete ji! Mẹnu wẹ e sọgan yin? Owhe kanweko lẹ to nukọnmẹ yẹwhegan Ezekiẹli to numimọ olọn mẹ tọn de nina mẹ, dọ dọ “aigba sọ yí gigo [Jehovah] tọn do to sisẹ́.” (Ezekiẹli 43:2) Angẹli dopo lọ kẹdẹ he sọgan sẹ́ po gigo he taidi Jehovah tọn po wẹ na yin Jesu Klisti, ewọ he yin “hinhọ́n gigo [Jiwheyẹwhe] tọn, podọ ojlẹmọ dodo odohia etọn tọn.” (Heblu lẹ 1:3) To 1914, Jesu lẹzun Ahọlu de to olọn mẹ, podọ sọn ojlẹ enẹ mẹ wẹ e ko to aṣẹ pa do aigba lọ ji taidi Ahọlu po Whẹdatọ azọnwahẹmẹtọ Jehovah tọn po. Whelọnu lo, e yin nuhe jẹ dọ ewọ dona lá aijijẹ Babilọni Daho lọ tọn.
5. (a) Mẹnu lẹ wẹ angẹli lọ yizan nado lá aijijẹ Babilọni Daho lọ tọn? (b) Whenuena whẹdida bẹjẹeji po enẹnọ he dọ dọ ye yin “whédo Jiwheyẹwhe tọn” lẹ po, etẹwẹ jọ do Mẹylọhodotọklisti go?
5 Mẹnu wẹ angẹli po aṣẹ daho po ehe yizan nado lá wẹndomẹ mẹpaṣatọ mọnkọtọn to gbẹtọvi lẹ nukọn? Etẹ, e yin omẹ enẹlẹ he yin tuntundote taidi kọdetọn aijijẹ enẹ tọn, yedọ pipotọ mẹyiamisisadode lẹ tọn to aigba ji, hagbẹ Johanu tọn. Sọn 1914 jẹ 1918, omẹ ehelẹ jiya susu to alọ Babilọni Daho lọ tọn lẹ mẹ, ṣigba to 1918 Oklunọ Jehovah po “angẹli [mẹdagun] alẹnu [Ablaham tọn]” etọn po, yedọ Jesu Klisti, jẹ whẹdana “owhé Jiwheyẹwhe tọn” ji, yedọ enẹnọ lẹ he ylọ yede dọ Klistiani lẹ. Nalete, Mẹylọhodotọklisti atẹṣitọ yin hinhẹn wá owhẹ nukọn. (Malaki 3:1; 1 Pita 4:17) Ohùnhọ́dùdù daho etọn jọ to wekẹ whan tintan lọ whenu, mahẹ tintindo etọn to homẹkẹndido kunnudetọ nugbonọ Jehovah tọn lẹ tọn mẹ, po sinsẹ̀nnuplọnmẹ Babilọni tọn etọn lẹ po ma gọalọna ẹn to whẹdida whenu gba; mọdopolọ wẹ ada devo depope Babilọni Daho lọ tọn ma jẹ na nukundagbe Jiwheyẹwhe tọn do niyẹn.—Yijlẹdo Isaia 13:1-9 go.
6. Etẹwutu e sọgan yin didọ dọ Babilọni Daho lọ ko jai sọn 1919?
6 Nalete, to 1919, Babilọni Daho lọ jai, bo hun ali dote na omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ nado yin tuntundote bo yin vivọjlado, to azan dopo gbe, dile e te do, do aigba jideji gbigbọmẹ tọn yetọn ji. (Isaia 66:8) To owhe enẹ mẹ, Jehovah Jiwheyẹwhe po Jesu Klisti po, yedọ Daliusi Daho hugan lọ po Kilusi Daho hugan lọ po ko deanana whẹho lẹ na sinsẹ̀n lalo tọn ni ma do sọgan hẹn omẹ Jehovah tọn lẹ go ba gba. E ma sọgan glọnalina ye ba sọn Jehovah sinsẹ̀n po hinhẹn yọnẹn hlan enẹnọ he sọgan sè lẹ po dọ Babilọni Daho taidi ayọdetọ enẹ ko yin dẹ̀hodo podọ whẹsuna nupojipetọ-yinyin Jehovah tọn tọn tin to yakẹ!—Isaia 45:1-4; Daniẹli 5:30, 31.
7. (a) Dile etlẹ yindọ Babilọni Daho lọ ma yin vivasudo to 1919, nukun tẹwẹ Jehovah yi do to pinpọn ẹn? (b) Whenuena Babilọni Daho lọ jai to 1919, etẹwẹ dekọtọn na omẹ Jehovah tọn lẹ?
7 Nugbo, Babilọni Daho lọ ma yin vivasudo to 1919 gba—kẹdẹ dile otò daho Babilọni hohowhenu tọn lọ ma yin vivasudo to 539 J.W.M. whenuena e jai jẹ alọ mẹ na awhanpa Kilusi Pẹlsianu lọ tọn lẹ do. Ṣigba sọn pọndohlan Jehovah tọn mẹ, ogbẹ́ enẹ ko jai. E ko yin whẹgbledo sọn osẹ́n mẹ wá, bo to ote pọn hùhù; nalete, sinsẹ̀n lalo tọn ma sọgan sọ hẹn omẹ Jehovah tọn lẹ do kanlinmọgbenu ba. (Yijlẹdo Luku 9:59, 60 go.) Omẹ ehelẹ yin tuntundote nado wadevizọn taidi afanumẹ nugbonọ, nuyọnẹntọ Oklunọ lọ tọn to nududu gbigbọmẹ tọn wiwleawuna to osaa sisọ mẹ mẹ. Ye ko mọ whẹdida “Enẹ yin dagbe” tọn de yí bo ko mọ azọ́n yí nado hẹn alọnu yetọn jan whladopo dogọ to azọn Jehovah tọn mẹ.—Matiu 24:45-47; 25:21, 23; Owalọ lẹ 1:8.
8. Nujijọ tẹwẹ nuhọ́tọ Isaia 21:8, 9 tọn lá, podọ todin mẹnu wẹ yin yẹdena dogbọn nuhọ́tọ enẹ dali?
8 Owhe fọtọ́n lẹ die Jehovah ko yi yẹwhegan devo lẹ zan nado dọ nujijọ sọawuhia ehe dai. Isaia dọho nuhọtọ de tọn he “dawha di kinnikinni de: [Jehovah] E, whepoponu wẹ yẹn nọ nọte to atọhọ ji to okle whenu, yè sọ de mi do hihọ́ ṣie kọn to ozan lẹpo mẹ.” Podọ nujijọ tẹwẹ nuhọtọ enẹ doayi e go bo lá po tugbigbọ taidi kinnikinni tọn de po? Ehe: “Babilọni jai, e jai: boṣiọ winwlan vodun etọn lẹ tọn po wẹ [Jehovah] họ jẹ aigba!” (Isaia 21:8, 9) Nuhọtọ ehe nọtena hagbẹ Johanu tọn he to nukle ganji todin lọ, dile e to linlinnamẹwe Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn po owe yẹwhehọluduta tọn devo lẹ po yizan nado hẹn wẹndomẹ lọ gbayipe dọ Babilọni ko jai.
Odoyìyì Babilọni Daho Tọn
9, 10. (a) Huhlọn Babilọni Daho lọ tọn ko jiya doyìyì tẹ tọn sọn Wẹkẹ Whan I lọ? (b) Nawẹ angẹli huhlọnnọ lọ basi zẹẹmẹ na ninọmẹ aijijẹ tọn Babilọni Daho lọ tọn gbọn?
9 Aijijẹ Babilọni hohowhenu tọn lọ tọn to 539 J.W.M. yin bẹjẹeji odoyìyì gaa de tọn he wá opodo to vọjijẹ etọn mẹ. Mọdopolọ, sọn wẹkẹ whan tintan lọ, huhlọn sinsẹ̀n Babilọni tọn tọn ko jẹ didepò ji taun lẹdo globu pe. To Japon, sinsẹ̀n ahọluigba-gan shinto tọn yin alọhẹndotena to wẹkẹ whan awetọ lọ godo. To Chine, gandudu Communiste lọ nọ deanana mẹdide po azọn sinsẹ̀n tọn lẹpo po. To agewaji Europe tọn Plọtẹstan tọn, sọha suhugan gbẹtọ lẹ tọn nọ yi nukun pẹvi do pọn sinsẹ̀n. Podọ Ṣọṣi Katholiki Lomu tọn ko yin hinhẹnzun madogannọ dogbọn kinklan lẹ po gbemanọpọ ṣẹnṣẹn tọn lẹ po to lẹdo globu tọn etọn mẹ dali.—Yijlẹdo Malku 3:24-26 go.
10 Matin ayihaawe, ninọmẹ ehe lẹpo yin apadewhe ‘húhú otọ̀ Euflati tọn tọn’ to awuwlena mẹgbeyinyan awhanfuntọ lẹ tọn he ja Babilọni Daho lọ ji tọn mẹ. ‘Húhú’ ehe sọawuhia ga to nulila papa tọn lọ mẹ to octobre 1986 dọ ṣọṣi lọ dona “lẹzun nubiọtọ whladopo dogọ”—na ahọ̀ daho lẹ wutu. (Osọhia 16:12) Titengbe sọn 1919 wẹ Babilọni Daho lọ ko yin didehia jẹ gbangba taidi aigba jẹvọ gbigbọmẹ tọn de, kẹdẹ dile angẹli huhlọnnọ lọ lá do tofi: “E sọ diọ zun fininọ aovi lẹ tọn de, podọ oganhọ gbigbọ mawe lẹ tọn, podọ oganhọ ohẹ gbẹwanna mawe dopodopo tọn.” (Osọhia 18:2b) To madẹnmẹ e na lẹzun aigba jẹvọ taun mọnkọtọn, bo jẹvọ taidi okiti Babilọni tọn lẹ to Iraq egbezangbe tọn mẹ.—Pọn Jẹlemia 50:25-28 ga.
11. To zẹẹmẹ tẹ mẹ wẹ Babilọni Daho lọ lẹzun “fininọ aovi lẹ tọn” po ‘ogànhọ gbigbọ mawe lẹ tọn podọ ogànhọ ohẹ gbẹwanna mawe dopodopo tọn’ po gbọn?
11 Tofi, hogbe “aovi lẹ” matin ayihaawe, yin dohia hogbe “aovi ninọmẹ taidi gbọgbọẹ lẹ” (se‘irimʹ) tọn he yin mimọ to zẹẹmẹ Isaia tọn he yin Babilọni he jai lọ tọn mẹ: “Ṣigba gbekanlin zungbo mẹ tọn lẹ na mlọnai to finẹ; ohọ yetọn lẹ na gọna kanlin he blawu lẹ; ajankusu lẹ wẹ na nọ nọ̀ finẹ, nuvole [aovi he di gbọgbọẹ] lẹ na nọ duwe to finẹ.” (Isaia 13:21) E sọgan ma to hodọ dogbọn aovi jọ aovi lẹ dali gba, ṣigba kakati ni yin mọ, kanlin ofun susunọ he nọ nọ̀ zungbo mẹ lẹ he ninọmẹ yetọn nọ hẹn nupọntọ lẹ lẹnnupọn do aovi lẹ ji dali. To okiti Babilọni Daho lọ tọn lẹ mẹ, tintin to aimẹ yẹhiadonu tọn kanlin mọnkọtọn lẹ tọn, to pọmẹ po jẹhọn lunwan, adínọ (“gbigbọ mawe”) po ohẹ mawe lẹ po tọn, zẹẹmẹdo ninọmẹ oṣiọ gbigbọmẹ tọn etọn tọn. E ma tindo todido ogbẹ̀ tọn depope na gbẹtọvi lẹ gba.—Yijlẹdo Efesunu lẹ 2:1, 2 go.
12. Nawẹ ninọmẹ Babilọni Daho lọ tọn sọzẹn hẹ dọdai Jẹlemia tọn to weta 50 mẹ gbọn?
12 Ninọmẹ lọ sọ sọzẹn hẹ dọdai Jẹlemia tọn: “Ohi de ja to Kaldeanu lẹ ji, wẹ [Jehovah] dọ, podọ to tomẹnu Babilọni tọn lẹ ji, podọ to ahọvi etọn lẹ ji, podọ to omẹ nuyọnẹntọ etọn lẹ ji. . . . Aku de tin to osin etọn lẹ ji, ye na sọ yin húhú: na aigba boṣiọ winwlan lẹ tọn de wẹ, yé sọ yin nulunọ to ovodun yetọn lẹ ji. Enẹwutu wẹ gbekanlin zunkan mẹ tọn lẹ po kanlin he nọ gbó lẹ po na nọ nọ̀ finẹ, podọ gòngo lẹ na nọ nọ̀ e mẹ: e mẹ ma na sọ yin ninọ̀ gbede kakadoi; mọ e ma na sọ yin ninọ̀ e mẹ sọn owhẹndo jẹ owhẹndo.” Boṣiọsinsẹ̀n po odẹ̀ dọvọdọ lẹ po jìjì ma sọgan whlẹn Babilọni Daho lọ sọn ahọsuyi de he taidi hihọliai Jiwheyẹwhe tọn he yin Sọdọmi po Gọmọla tọn po de mẹ gba.—Jẹlemia 50:35-40.
Ovẹn Homẹgble Tọn
13. (a) Nawẹ angẹli huhlọnnọ lọ dọn ayidonugo mẹtọn hlan gbigblo-yinyin ayọdide Babilọni Daho lọ tọn gbọn? (b) Fẹnnuwiwa he gbayipe to Babilọni hohowhenu tọn lọ mẹ tẹwẹ yin mimọ to Babilọni Daho lọ mẹ ga?
13 Enẹgodo angẹli huhlọnnọ lọ dọn ayidonugo mẹtọn wá gbigblo ayọdide Babilọni Daho lọ tọn tọn ji, dọmọ: “Na akọta lẹpo ko nù to ovẹn homẹgble ayọdidea etọn tọn mẹ, ahọlu aigba tọn lẹ sọ to galọ hẹ ẹ, ajọwatọ aigba tọn lẹ lẹzun adọkunnọ gbọn huhlọn ogbẹ̀dudu etọn tọn dali.” (Osọhia 18:3) E ko yi sinsẹ̀nnuplọnmẹ etọn lẹ do du to akọta aihọn tọn lẹpo ji biọ aliho sinsẹ̀n tọn mawe etọn lẹ mẹ. To Babilọni hohowhenu tọn mẹ, sọgbe hẹ whenuho kantọ Glẹki Hérodote, yè biọ to awhli dopodopo si nado hẹn alọji-ninọ etọn gble to sinsẹ̀n-bibasi tẹmpli tọn mẹ. Gblewa zinzan hẹ mẹnọzo tọn ylankan lẹ yin yẹdena kakajẹ egbehe po atin-pipa he yin hinhẹngble dogbọn awhan dali lẹ po to Angkor Vat (Kampuchéa) podọ to tẹmpli Khajuraho (Inde) tọn lẹ mẹ, he do yẹwhe hindou Vishnou hia he yin lilẹdo dogbọn nujijọ zinzan hẹ mẹnọzo tọn hiọawu lẹ dali. To Etats-Unis mẹ, hinhẹn jẹ gbangba fẹnnuwiwa zinzan hẹ mẹnọzo tọn he whan aihọn evangelisti TV tọn lẹ to 1987, podọ whladopo dogọ to 1988 to pọmẹ po osọhia zinzan hẹ mẹnọzo sunnu hẹ sunnu gbayipe to lizọnyizọnwatọ sinsẹ̀n tọn lẹ mẹ dohia dọ Mẹylọhodotọklisti tlẹ yi nukun pẹvi do pọn ogalilọ zẹjlẹgo ahunhẹnnamẹtọ. Ṣogan, akọta lẹpo wẹ ko jai jẹ alọpa ogalilọ tọn nujọnu tọn hugan de mẹ.
14-16. (a) Haṣinṣan fẹnnuwiwa gbigbọmẹ tọn sinsẹ̀n-tonudidọ tọn tẹwẹ wleawu to Italie fasciste mẹ? (b) Whenuena Italie bẹ awhanpa etọn biọ Ethiopie, hodidọ tẹlẹ wẹ yẹwhenọ daho ṣọṣi Katholiki Lomu tọn lẹ tọn basi?
14 Mí ko basi dlapọn na haṣinṣan sinsẹ̀n-tonudidọ tọn ylankan he plan Hitler jẹ gandudu ji to Allemagne nazi mẹ. Akọta devo lẹ jiya ga na mahẹ sinsẹ̀n tọn to whẹho tonudidọ tọn lẹ mẹ wutu. Di apajlẹ: “To Italie fasciste mẹ, to 11 février 1929, Alẹnu Latran tọn yin alọdemẹ dogbọn Mussolini po yẹwhenọ daho Gasparri po dali, he hẹn Otò Daho Vatican tọn lẹzun gandudu nupojipetọ de. Papa Pie XI dọ dọ emi ko “gọ Italie jo na Jiwheyẹwhe, podọ Jiwheyẹwhe jo na Italie.” Be enẹ yin nugbo lọ? Gbadopọnna nuhe jọ owhe ṣidopo to nukọnmẹ. To 3 octobre 1935, Italie bẹ awhanpa etọn biọ Ethiopie mẹ, bo dọ dọ e yin “aigba gbetanu lẹ tọn de he gbẹ sọ pò to ajọ kanlinmọ tọn wà.” Ṣigba mẹnu wẹ yin gbetanu taun? Be Ṣọṣi Katholiki gblewhẹdo nuyiwa ylankan Mussolini tọn? Whenuena papa to hogbe he mẹde ma mọnukunnujẹemẹ lẹ dọ, yẹwhenọ daho etọn lẹ sin ogbè yiaga taun to didona huhlọn awhanpa “aigba otọ́ tọn” Italie tọn yetọn tọn lẹ mẹ. To owe The Vatican in the Age of the Dictators mẹ, Anthony Rhodes na linlin:
15 “To wekanhlanmẹ papa tọn etọn he yin 19 octobre [1935 tọn] mẹ, yẹwhenọ daho Udine [Italie] tọn wlan, ‘E ma yin nuhe jẹ do ganmẹ kavi jẹ na mí nado dọho do jijlọ kavi oylan-yinyin whẹho lọ tọn ji gba. Azọngban mítọn taidi omẹ Italie tọn lẹ podọ hugan mọ taidi Klistiani lẹ wẹ yin nado na alọgọ hlan kọdetọn dagbe awhanfuntọ mítọn lẹ tọn.’ Yẹwhenọ Padoue tọn wlan to 21 octobre: ‘To gànhiho sinsinyẹn he mẹ mí to gbingbọn, mí to bibiọ to mì si nado tindo yise to nukọntọ tonudọtọ po awhanfuntọ mítọn lẹ po mẹ.’ To 24 octobre, yẹwhenọ daho Crémone tọn klan asia awhanpa lẹ tọn sọha de do wiwe bo dọmọ: ‘Na dona Jiwheyẹwhe tọn ni tin to awhanfuntọ ehelẹ ji he, to aigba Afrique tọn ji, na gbawhan aigba yọyọ he yọn lẹ tọn na nuyọnẹntọ Italie tọn lẹ, he na gbọn mọ dali do hẹn nukunhunhun Lomu tọn po Klistiani tọn po wá na ye. Na Italie ni nọte whladopo dogọ taidi anademẹtọ Klistiani hlan aihọn lọ pete.’ ”
16 Ethiopie yin onu ylankan wà hẹ, po dona nukọntọ sinsẹ̀n tọn Katholiki Lomu tọn lẹ tọn po. Be depope to ehelẹ mẹ sọgan, to zẹẹmẹ de mẹ, taidi apọsteli Paulu, dọ dọ ye “wé sọn ohùn gbẹtọ lẹpo tọn mẹ” ya?—Owalọ lẹ 20:26.
17. Nawẹ Espagne jiya gbọn na nukọntọ sinsẹ̀n tọn etọn lẹ gboawupo nado “yi ohi yetọn lẹ do basi agbogọdọẹ lẹ” wutu?
17 Yidogọna Allemagne, Italie, po Ethiopie po, akọta devo he jai to ogalilọ Babilọni Daho lọ tọn glọ wẹ yin Espagne. Awhan otò tọn 1936 jẹ 1939 tọn to otò enẹ mẹ yin finfọndote, to apadewhe, na gandudu dogbọn otò dali lọ ze afọdide lọ nado dè huhlọn daho Ṣọṣi Katholiki Lomu tọn tọn pò wutu. Whenuena awhan lọ bẹjẹeji, nukọntọ fasciste Katholiki huhlọn gufọntọ lẹ tọn tọn, Franco, ylọ ede dọ “awhangan Klistiani awhan wiwe lọ tọn,” oyindonamẹ de he e jodo to nukọnmẹ. Fọtọ́n kanweko susu omẹ Espagne tọn lẹ tọn wẹ kú to avunhiho lọ mẹ. Gbọnvona ehe, sọgbe hẹ linlin de, omẹ Franco tọn lẹ hù hagbẹ Front populaire tọn 40 000 lẹ, whenuena omẹ godo tọn ehelẹ hù moine, yẹwhenọ, yẹwhenọ-yọnnu, po gbẹgọnu lẹ po sọha 8 000. Enẹ wẹ yin onu hiọawunamẹ po nujijọ ylankan awhan otò tọn tọn, bo do nuyọnẹn-yinyin hogbe Jesu tọn tọn hihodo tọn hia: “Yí ohi towe to otẹn etọn; na mẹhe ze ohi lẹ pó wẹ na dọn po ohi po.” (Matiu 26:52) Lehe e hiọawu sọ dọ Mẹylọhodotọklisti tindo mahẹ to ohùn sinsọnkọnyinai daho mọnkọtọn mẹ! Nukọntọ sinsẹ̀n tọn etọn lẹ gboawupo talala nado “yí ohi yetọn do tun agbogọdọẹ” nugbo!—Isaia 2:4.
Ajọwatọ Lẹ
18. Mẹnu wẹ yin “ajọwatọ aigba tọn lẹ”?
18 Mẹnu wẹ “ajọwatọ aigba tọn lẹ” yin? Matin ayihaawe, mí sọgan ylọ ye todin dọ ajọwatọ tomẹyitọ lẹ, ajọ gbogbo wàtọ lẹ, nukọntọ daho ajọwiwa daho tọn lẹ. Yè ma to didọ tofi dọ e yin nuhe ylan nado tindo mahẹ to ajọwiwa sọgbe hẹ osẹ́n mẹ gba. Biblu na ayinamẹ nuyọnẹn tọn lẹ ajọwatọ lẹ, bo gbẹnunamẹ sọta nugbomadọ, nukunkẹn, po mọ mọ po. (Howhinwhẹn lẹ 11:1; Zekalia 7:9, 10; Jakobu 5:1-5) Ale daho hugan lọ yin “jijọ-di-Jiwheyẹwhe po opekọ po.” (1 Timoti 6:6, 17-19) Ṣigba, aihọn Satani tọn ma nọ hodo nunọwhinnusẹn dódó tọn lẹ gba. Walọyizan ylankan nọ su. E nọ yin mimọ to sinsẹ̀n mẹ, to tonudidọ mẹ—podọ to ajọwiwa daho mẹ ga. Sọn ojlẹ de mẹ jẹ devo mẹ, linlinwe lẹ nọ dè nuyiwa walọyizan ylankan tọn lẹ hia, taidi otò-kuẹ bibẹ do apo mẹdetiti tọn mẹ dogbọn ahọlu-zọ́nwàtọ nukundeji lẹ dali po ajọ ma sọgbe hẹ osẹ́n awhanfunnu lẹ tọn po.
19. Nujijọ nugbo dogbọn akuẹzinzan aihọn tọn lọ dali tẹwẹ gọalọ nado basi zẹẹmẹ na nuhewutu ajọwatọ aigba tọn lẹ ma yin hodọdego dagbe to Osọhia mẹ gba?
19 Awhanfunnu lẹ yí do wàjọ akọjọpli tọn to agayi zẹ dollars liva donu 1 000 go to owhe dopodopo mẹ, whenuena gbẹtọ livi donu kanweko lẹ ma tindo numanọmatindo ogbẹ̀ tọn lẹ gba. Enẹ ko ylan sọmọ. Ṣigba awhanfunnu lẹ sọawuhia nado yin dòdonu tangan de na akuẹzinzan aihọn tọn. To 11 avril 1987, hosọ de to linlinwe Spectator Londres tọn mẹ na linlin: “E yin yè na hia azọnwatẹn he gando e go tọlọlọ lẹ kẹdẹ, azọnwatẹn 400 000 delẹ wẹ tindo mahẹ to e mẹ to Etats-Unis mẹ, podọ 750 000 to Europe. Ṣigba e yin nupaṣamẹ sọmọ dọ dile azọngban awhanfunnu lẹ bibasi tọn kọmẹ tọn po akuẹzinzan tọn po to agayi, kanbiọ nujọnu tọn lọ he yin eyin vlavo hihọ́ otò basitọ lẹ tọn yin hinhẹndiun ganji ma nọ yin hihopọn gba.” Ale daho lẹ nọ yin bibasi whenuena bọmbu po awhanfunnu devo lẹ po nọ yin ajọ yetọn wà hlan aigba lọ pete ji, etlẹ yin hlan kẹntọ tangan lẹ. To gbedopo, bọmbu enẹlẹ sọgan lẹkọwá to mẹhùhù miyọn tọn de mẹ nado va enẹnọ he sà ye lẹ sudo. Nupaṣamẹ nankọ die! Podọ dogọna ehe nudevo lẹ tin he lẹdo ajọwiwa awhanfunnu lẹ tọn. To Etats-Unis kẹdẹ mẹ, sọgbe hẹ linlinwe Spectator, “To owhe dopodopo mẹ Pentagone nọ hẹn awhanfunnu po nuzinzan awhan tọn lẹ po bu matin zẹẹmẹ he sin akuẹ yì dollar livi 900 lẹ.” E ma yin nupaṣamẹ de dọ ajọwatọ aigba ji tọn lẹ wá yin hodọdego po nukundagbe matindo po to Osọhia mẹ!
20. Apajlẹ tẹwẹ do mahẹ sinsẹ̀n tọn to afọdide ajọwiwa tọn gbigble lẹ mẹ hia?
20 Dile e yin didọdai dogbọn angẹli gigonọ lọ dali do, sinsẹ̀n ko tindo mahẹ siso to walọyizan gbigble ajọwiwa mọnkọtọn lẹ tọn mẹ. Di apajlẹ, mí ni dọho do mahẹ Vatican tọn to aijijẹ akuẹsẹdotẹn (banque) Ambrosiano (Italie) tọn lọ mẹ to 1982 ji. Whẹho lọ yin dindọn gbọn owhe 1980 tọn lẹ gblamẹ, kanbiọ he ma mọ gblọndo yí lọ yin: Fie wẹ akuẹ lọ lẹpo yì? To février 1987, whẹdatọ Milan tọn lẹ basi nudide mẹwiwle tọn sọta yẹwhenọ Vatican tọn atọ̀n, gọna yẹwhenọ daho Amérique tọn de, do whẹsadokọnamẹ lẹ ji dọ yé yin nuyizan lẹ to tòkuẹ hihodu lọ mẹ, ṣigba Vatican gbẹ obiọ lọ dai he yin mẹyinyan sọn otò lọ mẹ tọn lọ. To juillet 1987, to susugege homọdọdohogo tọn de ṣẹnṣẹn, nudide lọ yin gbigbẹdai dogbọn Whẹdatẹn Whẹvọylọ tọn daho hugan Italie tọn dali to dòdonu alẹnu hoho tọn de ji to Vatican po gandudu Italie tọn po ṣẹnṣẹn.
21. Nawẹ mí yọnẹn gbọn dọ Jesu ma tindo kanṣiṣa de po afọdide ajọwiwa ayihaawenọ tọn lẹ po to azan etọn mẹ gba, ṣigba etẹwẹ mí to mimọ todin po sinsẹ̀n Babilọni tọn po?
21 Be Jesu tindo kanṣiṣa de po afọdide ajọwiwa tọn ayihaawenọ de po to azan etọn gbe wẹ? Lala. E ma tlẹ tindo nude he e na ylọ dọ etọn, na e “ma tindo ofi de nado ota etọn ai te gba.” Togan jọja adọkunnọ de mọ ayinamẹ ehe yí sọn Jesu de: “Yì sà nuhe hiẹ tindo lẹpo, bo má hlan wamọnọ lẹ, hiẹ na sọ tindo adọkunnu to olọn mẹ: bo wá, hodo mi.” Enẹ yin tudohomẹnamẹ dagbe de na e sọgan ko dekọtọn do tuklajẹ lẹpo didesẹ na ẹn do whẹho ajọwiwa tọn lẹ ji. (Luku 9:58; 18:22) To vogbingbọn mẹ, sinsẹ̀n Babilọni tọn nọ yawu tindo kanṣiṣa he ma yọn lẹ po ajọwiwa daho po. Di apajlẹ, to 1987 linlinwe Albany Times Union na linlin dọ anademẹtọ akuẹ tọn archdiocese Katholiki Miami, Florida, Etats-Unis d’Amérique tọn, yigbe dọ ṣọṣi lọ tindo akuẹ to azọnwatẹn lẹ mẹ he nọ basi awhanfunnu nuzanusẹvaun lẹ, sinemoto gbigble lẹ, po siga lẹ po.
“Mì Tọ́n Sọn E Mẹ, Mì Omẹ Ṣie Emi”
22. (a) Etẹwẹ ogbè de sọn olọn mẹ dọ? (b) Etẹwẹ hẹn ayajẹ wá na omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ to 537 J.W.M. podọ to 1919 W.M. tọn?
22 Hogbe he bọdego Johanu tọn lẹ dlẹnalọ hlan hẹndi dogọ de he yin ninọmẹ dọdai lọ tọn tọn: “Yẹn sọ se ogbè devo de sọn olọn mẹ to didọmọ, Mì tọ́n sọn e mẹ, mì omẹ ṣie emi, dọ mì yin mahẹtọ to ylando etọn mẹ blo, dọ mì yí to azọ̀nylankan etọn mẹ blo.” (Osọhia 18:4) Dọdai aijijẹ Babilọni hohowhenu tọn lọ tọn lẹ to Owe wiwe Heblu tọn lẹ mẹ bẹ gbedide Jehovah tọn hlan omẹ etọn lẹ hẹn ga: “Mì họnyì sọn gblagbla Babilọni tọn mẹ.” (Jẹlemia 50:8, 13) Mọdopolọ, to pọndohlan hinhẹn jẹvọ he ja Babilọni Daho lọ tọn mẹ, omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ yin tudohomẹna todin nado họngan. To 537 J.W.M., dotẹnmẹ hundote lọ nado họngan sọn Babilọni mẹ hẹn ayajijẹ susu wá na Islaelivi nugbonọ lẹ. To aliho dopolọ mẹ, tuntundote omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn sọn kanlinmọgbenu Babilọni tọn to 1919 hẹn ayajijẹ daho wá na ye. (Osọhia 11:11, 12) Podọ sọn whenẹnu, livi mẹdevo lẹ tọn ko setonuna gbedide lọ nado họnyì.
23. Nawẹ ogbè lọ sọn olọn mẹ zinnudo niyaniya-yinyin nado họ̀n sọn Babilọni Daho lọ mẹ ji gbọn?
23 Be e yin niyaniyanu sọmọ nugbo nado họ̀n sọn Babilọni Daho lọ mẹ, bo de hagbẹ-yinyin mẹtọn sẹ sọn sinsẹ̀n aihọn tọn lẹ mẹ bo basi kinklan pete de? Mọwẹ, na mí tindo nuhudo nado tindo linlẹn Jiwheyẹwhe tọn he yin onu ylankan sinsẹ̀n tọn whenu dindẹn tọn ehe tọn, yedọ Babilọni Daho lọ. E ma kukudẹ́ gba nado ylọ ẹ dọ ayọdetọ daho lọ. Enẹwutu todin ogbè sọn olọn mẹ lọ na nudọnamẹ Johanu dogọ dogbọn ayọdetọ ehe dali: “Na yedọ ylando etọn ko hopli hlan olọn, Jiwheyẹwhe ko sọ flin oylan etọn. Mì suahọ etọn hlan ẹn yedọ dile e suahọ etọn mì do, na mì ni sọ hẹn do awe hlan ẹn di azọn etọn: to kọfo he mẹ e ba gọ te, wẹ yè ni sọ gọ hlan ẹn te do gbẹaweji. Nẹmunẹmu wẹ e to gigopana ede, bo sọ nọnọ̀ ogbẹdudu mẹ, awufiẹsa po homẹgble mọtọnhunkọ po wẹ mì ni na ẹn: na e ko dọ to ayiha ede tọn mẹ, dọ, Ai ahọsi tọn wẹ yẹn sin, yẹn ma yin asuṣiọsi gba, yẹn ma to awublanu na mọ. Enẹwutu wẹ azọ̀nylankan etọn na wá gbedopo, oku, awublanu, po huvẹ po; yè na yi miyọn do fiọ ẹ mlẹnmlẹn: na huhlọnnọ wẹ [Jehovah] Jiwheyẹwhe he to owhẹ etọn da.”—Osọhia 18:5-8.
24. (a) Omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ dona họ̀n sọn Babilọni Daho lọ mẹ nado dapana etẹ? (b) Enẹnọ he gboawupo nado họ̀n sọn Babilọni Daho lọ mẹ lẹ tindo mahẹ po e po to ylankan tẹlẹ mẹ?
24 Hogbe ehelẹ sinyẹn, be e ma yin mọwẹ! Enẹwutu nuyiwa yin nubiọtomẹsi. Jẹlemia dotuhomẹna Islaelivi lẹ to azan etọn gbe nado yinuwa, dọmọ: “Họ̀n sọn gblagbla Babilọni tọn mẹ, . . . na ojlẹ ahọsuyi [Jehovah] tọn tọn wẹ; ewọ na na ale de hlan ẹn. Omẹ ṣie emi, mì yì sọn gblagbla etọn mẹ, bo whlẹn mìde omẹ dopodopo sọn adi zogbe [Jehovah] tọn mẹ.” (Jẹlemia 51:6, 45) Mọdopolọ, ogbè lọ sọn olọn mẹ to avase na omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ to egbehe nado họ̀n sọn Babilọni Daho lọ mẹ nado dapana ada de mimọyi sọn azọ̀nylankan etọn mẹ. Whẹdida taidi azọ̀nylankan Jehovah tọn lẹ do aihọn ji, gọna Babilọni Daho lọ, to yinyin lilá todin. (Osọhia 8:1–9:21; 16:1-21) Omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tindo nuhudo nado klan yede sọn sinsẹ̀n lalo tọn mẹ eyin yelọsu ma jlo na jiya azọ̀nylankan ehelẹ tọn bo ku to nukọnmẹ po e po. Dogọ, gbigbọṣi agun enẹ mẹ na hẹn ye nado tindo mahẹ to ylando etọn lẹ mẹ. Ye na yin whẹgbledo dile e te do na ayọdide gbigbọmẹ tọn podọ na ohùn “omẹ yè hù to aigba ji lẹpo tọn” kinkọndai.—Osọhia 18:24; yijlẹdo Efesunu lẹ 5:11; 1 Timoti 5:22 go.
25. To aliho tẹlẹ mẹ wẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọ́n sọn Babilọni hohowhenu tọn lọ mẹ?
25 Ṣigba nawẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ nọ tọ́n sọn Babilọni Daho lọ mẹ gbọn? To whẹho Babilọni hohowhenu tọn lọ mẹ, Ju lẹ dona basi gbejizọnlin-jọ-gbejizọnlin lọ sọn otò daho Babilọni tọn mẹ kaka jẹ Aigba Opagbe tọn lọ ji. Ṣigba nususu gandego hugan enẹ. Gbọn dọdai dali Isaia dọ na Islaelivi lẹ dọmọ: “Mì jagọ, mì jagọ, mì tọ́n sọn ṣẹnṣẹn etọn, mì doalọ onu mawe de go blo; mì tọ́n sọn ṣẹnṣẹn etọn, mì yin wiwe, mì he hẹn nuzinzan [Jehovah] tọn lẹ.” (Isaia 52:11) Mọwẹ, ye dona jo afọdide mawe sinsẹ̀n Babilọni tọn lẹpo do he sọgan kọn masin do sinsẹ̀n-bibasi yetọn hlan Jehovah go.
26. Nawẹ Klistiani Kọlinti tọn lẹ setonuna hogbe lẹ gbọn he yin ‘Mì tọ́n sọn ṣẹnṣẹn yetọn, bo gando onu mawe go blo’?
26 Apọsteli Paulu yi ohó Isaia tọn lẹ dọ to wekanhlanmẹ etọn hlan Kọlintinu lẹ mẹ, dọmọ: “Mì yin omẹ yè yi gbemasọ do dopokle dopọ po mayisenọ lẹ po blo: na pọninọ tẹwẹ dódó tindo po mawadódó po? Kọndopọ tẹwẹ hinhọ́n tindo po zinvlu po? . . . Enẹwutu wẹ [Jehovah] dọmọ, Mì tọ́n sọn ṣẹnṣẹn yetọn, bo nọ ola, mì gando onú mawe go blo.” Klistiani Kọlinti tọn lẹ ma dona tọ́n sọn Kọlinti nado sọgan setonuna gbedide enẹ gba. Ṣigba ye dona dapana tẹmpli mawe sinsẹ̀n lalo tọn lẹ taun, bo sọ klan yede to gbigbọmẹ sọn afọdide mawe boṣiọsẹ̀ntọ enẹnọ lẹ tọn kọn. To 1919, omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ jẹ hinhọ̀n sọn Babilọni Daho lọ mẹ to aliho ehe mẹ ji, bo klọ yede wé sọn nuplọnmẹ po afọdide mawe lẹpo si. Dogbọn mọ dali, ye penugo nado wadevizọn hlan ẹn taidi omẹ klọwe etọn lẹ.—2 Kọlintinu lẹ 6:14-17; 1 Johanu 3:3.
27. Ninọmẹ dopolẹ tẹwẹ tin to whẹdida do Babilọni hohowhenu tọn ji lẹ po dehe yin Babilọni Daho lọ tọn lẹ po ṣẹnṣẹn?
27 Aijijẹ Babilọni hohowhenu tọn lọ po vasudo to nukọnmẹ etọn po yin yasanamẹ de na ylando etọn lẹ. “Na whẹdida etọn yìjẹ olọn.” (Jẹlemia 51:9) Mọdopolọ, ylando Babilọni Daho lọ tọn lẹ ko “hopli hlan olọn,” nado jẹ ayidonugo Jehovah tọn lọsu kọn. E yin whẹgbledo na mawadódó, boṣiọsinsẹ̀n, fẹnnuwiwa, kọgbidinamẹ, ajojijẹ, po mẹhùhù po. To apadewhe, aijijẹ Babilọni hohowhenu tọn lọ tọn yin ahọsuyi de na nuhe e wà na tẹmpli Jehovah tọn po sinsẹ̀ntọ nugbo etọn lẹ po. (Jẹlemia 50:8, 14; 51:11, 35, 36) Mọdopolọ aijijẹ Babilọni Daho lọ tọn po vasudo etọn po to nukọnmẹ yin dohia ahọsuyi tọn na nuhe e ko wà hlan sinsẹ̀ntọ nugbo lẹ to owhe kanweko lẹ gblamẹ. Na nugbo tọn, vasudo godo tọn etọn yin bẹjẹeji “azan ahọsuyi Jiwheyẹwhe mítọn tọn.”—Isaia 34:8-10; 61:2; Jẹlemia 50:28.
28. Nujinọtedo whẹdida dódó tọn tẹwẹ Jehovah yizan na Babilọni Daho lọ, podọ etẹwutu?
28 To Osẹ́n Moṣe tọn glọ, eyin Islaelivi de finnu sọn kọmẹnu etọn si, e dona gọjo, e whe gbahu, whlaawe nuhe e fin lọ tọn. (Eksọdusi 22:1, 4, 7, 9) To vasudo he ja Babilọni Daho lọ tọn mẹ, Jehovah na yi nujinọtedo dódó tọn mọnkọtọn de zan. Ewọ na mọyi do gbẹ́aweji nuhe e wà hlan mẹ tọn. Lẹblanu depope ma na yin didohia ẹ gba na Babilọni Daho lọ ma do lẹblanu hia hlan mẹhe e sayana lẹ gba. E ho gbẹtọ aigba tọn lẹ du nado hẹn ede do “ogbẹ̀dudu mado winyan” mẹ. Todin e na tindo numimọ awufiẹsa po awubla tọn po. Babilọni hohowhenu tọn lọ lẹn dọ emi tin to otẹn hihọ́ pete tọn de mẹ, bo to didọ po sakla po: “Yẹn ma na sinai di asuṣiọsi, mọ yẹn ma na yọn ajọgumẹ ovi tọn.” (Isaia 47:8, 9, 11) Babilọni Daho lọ tindo numọtolanmẹ vivomẹninọ tọn ga. Ṣigba vasudo etọn, he yin ogbè etọn dè dogbọn Jehovah he “yin huhlọnnọ” lọ dali, na wá to niyaniya mẹ, taidi dọ e yin to “gbedopo” nkọ!
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a New World Translation Reference Bible, nudọnamẹ odo tọn.
[Apotin to weda 263]
“Ahọlu Lẹ . . . Sọ To Galọ Hẹ Ẹ”
To bẹjẹeji owhe 1800 tọn lẹ mẹ, ajọwatọ Europe tọn lẹ to sọha susu opium (amasin adínọ) tọn lẹ bẹ biọ Chine mẹ ma sọgbe hẹ osẹ́n. To mars 1839, ahọlu-zọnwàtọ Chine tọn lẹ tẹnpọn nado do ajọwiwa ma sọgbe hẹ osẹ́n lọ te dogbọn wiwle ogbá 20 000 amasin lọ tọn sọn ajọwatọ Grande-Bretagne tọn lẹ si. Ehe dekọtọn do tukla lẹ mẹ to Grande-Bretagne po Chine po ṣẹnṣẹn. Dile haṣinṣan lẹ to otò awe lẹ ṣẹnṣẹn to gbigble, mẹdehlan Plọtẹstan delẹ dotuhomẹna Grande-Bretagne nado biọ awhanfunfun mẹ, po hodidọ taidi dehe bọdego lẹ po:
“Lehe nuhahun ehelẹ to ayajẹ hẹn wá ahun ṣie mẹ sọ na yẹn lẹn dọ gandudu Glẹnsi lọ sọgan gblehomẹ, podọ Jiwheyẹwhe, to huhlọn Etọn mẹ sọgan gbà aliglọnnamẹnu lẹ he to alọhẹndotena wẹndagbe Klisti tọn sọn Chine mẹ bibiọ mẹ.”—Henrietta Shuck, mẹdehlan baptiste huwaji tọn.
To godomẹ, awhan gbajẹgbonu—awhan he yin yinyọnẹn todin dọ Awhan Opium Tọn. Mẹdehlan lẹ na tuli Grande-Bretagne sọn ahun mẹ wá po hodidọ taidi ehelẹ po:
“Yẹn yin hinhẹn po huhlọn po nado lẹ́ godo pọn ninọmẹ egbezangbe tọn he yin onu lẹ tọn, e ma yin susu taidi whẹho opium kavi Glẹnsi tọn de gba, ṣigba taidi nuwleawuna daho Tadagbe tọn nado hẹn ylanwiwa gbẹtọ tọn litaina lẹndai lẹblanu tọn Etọn lẹ hlan Chine to gbigbà gbọn ado mẹdezewhla tọn etọn lẹ gblamẹ.”—Peter Parker, mẹdehlan congrégationaliste.
Mẹdehlan congrégationaliste devo, Samuel W. Williams, yidogọ: “E sọawuhia dọ alọ Jiwheyẹwhe tọn tin to nuhe e ko lẹn lẹpo mẹ to alọpa sọawuhia de mẹ, podọ mí ma tindo ayihaawe dọ Ewọ he dọ dọ Emi wá nado hẹn ohi de wá aigba ji ko wá fi podọ na vasudo niyaniya kẹntọ Etọn lẹ tọn po zizedai ahọluduta Etọn titi tọn po. E họliai bo họliai kaka E na do ze Ahọvi Jijọho tọn lọ sin yonu hẹnai.”
Na nuhe du hùhù ylankan tomẹnu Chine tọn lẹ tọn, mẹdehlan J. Lewis Shuck wlan: “Yẹn to nujijọ mọnkọtọn lẹ pọn . . . taidi nuzinzan tọlọlọ Oklunọ lọ tọn to okiti lẹ zizasẹ mẹ he to aliglọnna nukọnzinzindo Nugbo Sọn Olọn Mẹ Wá lọ tọn.”
Mẹdehlan congrégationaliste Elijah C. Bridgman yidogọ: “Jiwheyẹwhe nọ yawu yi alọ huhlọnnọ huhlọn tonudidọ tọn zan nado wleawuna ali na ahọluduta Etọn . . . Núzinzan lọ to ojlẹ daho ehe lẹ mẹ wẹ gbẹtọ; huhlọn anademẹtọ lọ yin sọn olọn mẹ wá. Togan daho akọta lẹpo tọn ko yi Angleterre zan nado sayana bo hẹn Chine huwhẹ.”—Hoyidọ lẹ he yin didesọn “Yanwle lẹ po Nuyizan lẹ po” he yin zinjẹgbonu to Glẹnsigbe mẹ 1974, wekinkan de dogbọn Stuart Creighton Miller dali he yin zinjẹgbonu to owe The Missionary Enterprise in China and America mẹ (Nupinplọn Harvard tọn de he yin kinkan dogbọn John K. Fairbank dali).
[Apotin to weda 264]
“Ajọwatọ . . . lẹ Lẹzun Adọkunnọ”
“To 1929 po gbajẹgbonu Wẹkẹ Whan II lọ tọn po ṣẹnṣẹn, [Bernadino] Nogara [nugopọntọ akuẹzinzan Vatican tọn] penukundo akuẹ Vatican tọn go bo deazọnna azọnwatọ Vatican tọn lẹ nado wazọn to lẹdo vovo akuẹzinzan Italie tọn lẹ mẹ—titengbe to miyọn zinzan mẹ, alokan yizan lẹ, akuẹ yinyan namẹ po akuẹsẹdotẹn po, laigan pẹvi pẹvi lẹ, po bibasi oglepọnu lẹ tọn po, ciment, po avọ okan he gbẹtọ basi lẹ tọn po. Susu ehelẹ tọn tindo kọdetọn dagbe.
“Nogara bẹ susu azọnwatẹn lẹ tọn sọha de mì gọna La Società Italiana della Viscosa, La Supertessile, La Società Meridionale Industrie Tessili, po La Cisaraion po. To ehelẹ bibẹdopọ biọ azọnwatẹn dopo mẹ mẹ, he e ylọ dọ CISA-Viscosa bo ze e do nugopinpọn Baron Francesco Maria Oddasso glọ, dopo to azọnwatọ Vatican tọn he go yè deji do hugan lẹ mẹ, Nogara to enẹgodo deanana sisọmì azọnwatẹn yọ́yọ́ lọ tọn dogbọn azọnwatẹn avọ bibasi tọn daho hugan Italie tọn lọ dali, yedọ SNIA-Viscosa. To nukọnmẹ ale Vatican tọn to SNIA-Viscosa mẹ to whinwhẹn yiaga bo to agayi madoalọte, podọ to nukọnmẹ Vatican jẹ gandu do e ji ji—he yin kunnudena dogbọn nugbo lọ dali dọ Baron Oddasso wá lẹzun azinponọ awetọ etọn.
“Mọwẹ Nogara biọ ajọwiwa daho avọ bibasi tọn mẹ do niyẹn. E biọ ajọwatẹn devo lẹ mẹ to aliho devo lẹ mẹ, na Nogara tindo nuyiwa wintinwintin susu lẹ to alọ mẹ. Dawe matin ṣejannabi ehe . . . matin ayihaawe, yi nususu wà nado zin ogbẹ̀ do akuẹzinzan Italie tọn mẹ hugan dehe ajọwatọ dopo devo depope basi do to whenuho Italie tọn mẹ . . . Benito Mussolini ma ko penugo gbede nado basi ahọluigba he e duklọ etọn gba, ṣigba e hẹn Vatican po Bernadino Nogara po penugo nado wleawuna gandudomẹji alọpa devo de.”—L’or du Vatican, dogbọn Nino Lo Bello dali, weda 89 jẹ 92.
Ehe yin apajlẹ dopo kẹdẹ he yin azọnwadopọ he tin to ajọwatọ aigba tọn lẹ po Babilọni Daho lọ po ṣẹnṣẹn tọn. E ma yin nupaṣamẹ de dọ ajọwatọ lẹ na blawu whenuena ajọwahẹmẹtọ yetọn ma na sọ tin ba!
[Yẹdide to weda 259]
Dile gbẹtọvi lẹ vunvunpe to aigba lọ pete ji, yé bẹ sinsẹ̀n Babilọni tọn sọyì po yé po
[Yẹdide lẹ to weda 261]
Hagbẹ Johanu tọn, taidi nuhọ́tọ de, to lilá dọ Babilọni ko jai
[Yẹdide to weda 266]
Gbakija Babilọni hoho lọ tọn lẹ to lilá hinhẹn jẹvọ he ja Babilọni Daho lọ ji