Be Owe Ehe Sọgan Yin Jide-Dego Ya?

“Yẹn mọ ohia jide tọn heyin nugbo-yinyin tọn to Biblu mẹ hú owe whenuho tọn devo depope.”—Mẹdaho Isaac Newton, lẹnunnuyọnẹntọ Glẹnsinu he diyin de.

BE OWE ehe—yèdọ Biblu—sọgan yin jide-dego ya? Be gbẹtọ he nọgbẹ̀ nugbonugbo lẹ, nọtẹn he tin nugbonugbo lẹ, kavi nujijọ he jọ nugbonugbo lẹ wẹ e nọ dlẹnalọ dohlan ya? Eyin mọwẹ, kunnudenu dona tin dọ e yin kinkan gbọn wekantọ nugbodọtọ he whesọ lẹ dali. Kunnudenu tin. Suhugan etọn yin mimọ to aigba glọ, podọ susu tin to owe lọ lọsu mẹ.

Kunnudenu lọ Kùnkùn Tọ́n

Alọnuzọ́n gbẹtọ tọn lẹ heyin dìdì to aigba heyin nudego to Biblu mẹ lẹ mimọ ko nọgodona gbesisọ-yinyin whenuho po nọtẹn Biblu tọn lẹ po. Gbadopọnna vude poun to kunnudenu he whenuho-kantọ dokuntọ lẹ ko kùn tọ́n ji.

Davidi, lẹngbọhọtọ adọgbotọ lọ he lẹzun ahọlu Islaeli tọn, yin yinyọnẹn ganji gbọn Biblu hiatọ lẹ dali. Yinkọ etọn sọawuhia whla 1 138 to Biblu mẹ, podọ hogbe lọ “owhé Davidi tọn”—he nọ saba dlẹnalọdo hukan gandudu tọn etọn—sọawuhia whla 25. (1 Samuẹli 16:13; 20:16) Nalete, kakajẹ agọe, kunnudenu he họnwun depope matin gbọnvona Biblu dọ Davidi tin pọ́n. Be gbẹtọ otangblo tọn de poun wẹ Davidi yin ya?

To 1993 pipli whenuho-kantọ dokuntọ lẹ tọn de, heyin anadena gbọn mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Avraham Biran dali, mọ onú ayidego tọn de, ehe yin linlin etọn na to linlinwe Israel Exploration Journal mẹ. To nọtẹn adó hohowhenu tọn de heyin yiylọ dọ Tel Dan, to agewaji Islaeli tọn mẹ, yé kùn zannu dagbe de tọ́n. Hogbe he yin kinkan do zannu lọ go wẹ yin “Owhé Davidi tọn” podọ “Ahọlu Islaeli tọn.”² Wekinkan lọ, yin owhe kanweko ṣinẹnẹtọ J.W.M. tọn, yè dọ dọ e yin apadewhe zannu oflin daho heyin didoai gbọn Silianu lẹ dali—yèdọ kẹntọ Islaelivi lẹ tọn he nọ nọ whèzẹtẹn waji. Naegbọn nukinkan hohowhenu tọn ehe do yin nujọnu sọmọ?

Sọgbe hẹ linlin de gbọn mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Biran po azọ́nwatọgbẹ́ etọn, mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Joseph Naveh po dali, hosọ de to Revue d’archéologie biblique (Glẹnsigbe) mẹ dọmọ: “Tintan die he yinkọ lọ Davidi yin mimọ to nukinkan hohowhenu tọn de mẹ gbọnvona Biblu.”³a Onú devo de sọ jẹ na ayidonugo to nukinkan lọ mẹ. Hogbe lọ “owhé Davidi tọn” yin kinkan di hogbe dopo. Azọ́nyọnẹntọ ogbè tọn heyin mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Anson Rainey basi zẹẹmẹ dọmọ: “Nuhe nọ klan hogbe lẹ . . . nọ saba yin jìwọn e go, titengbe eyin bẹdopọ hogbe lọ lẹ tọn yin yinkọ he yè yọnẹn ganji de. ‘Owhé Davidi tọn lọ’ na nugbo tọn yin yinkọ titengbe mọnkọtọn to tonudidọ mẹ podọ to lẹdo lọ mẹ to owhe kanweko ṣinẹnẹtọ J.W.M. ṣẹnṣẹn.”⁵ Enẹwutu kunnudenu tin dọ Ahọlu Davidi po hukan gandudu tọn etọn po yin yinyọnẹn ganji to aihọn hohowhenu tọn mẹ.

Be Nineve—tòdaho Asilia tọn lọ heyin nudego to Biblu mẹ—tin nugbonugbo ya? Kakajẹ agọe, titengbe to bẹjẹeji owhe kanweko 19tọ, homọdọ-do Biblu go tọ delẹ gbẹ́ nado yí enẹ sè. Ṣigba to owhe 1849, Mẹdaho Austen Henry Layard kùn gbakija họ̀nmẹ Ahọlu Sẹnakelibi tọn tọ́n to Kuyunjik, nọtẹn he sọawuhia nado yin apadewhe Nineve hohowhenu tọn de. Gbọnmọ dali homọdọ-do Biblu go tọ lẹ ma sọ dọho do hosọ enẹ ji ba. Ṣigba gbakija ehelẹ do nudọnamẹ susu dogọ hia. To adó abò heyin hihọ́-basina ganji tọn de go wẹ dohia awhàngbigba tòdaho huhlọnnọ de tọn tin te, bọ kanlinmọ lẹ to awhànfọ dè to ahọlu he gbawhàn lọ nukọn. Nukinkan he tin to aga na ahọlu lọ dọmọ: “Sẹnakelibi, ahọlu aihọn tọn, ahọlu Asilia tọn, sinai to ofin nîmedu tọn ji bo to gblannu (he yin hinhẹnwa) sọn Lakiṣi pọ́n.”⁶

Dohia po nukinkan ehe po, he sọgan yin pinpọn to British Museum kọngbedopọ hẹ kandai Biblu tọn heyin awhàngbigba tòdaho Judé tọn heyin Lakiṣi gbọn Sẹnakelibi dali, heyin kinkandai to 2 Ahọlu lẹ 18:13, 14. To zẹẹmẹ bibasi do nujọnu-yinyin nuhe yé mọ lọ tọn ji, Layard dọmọ: “Mẹnu wẹ sọgan yise vlavo kavi dọ e na yọnbasi, whẹpo dodinnanu ehelẹ do yin bibasi, dọ to aigba glọ enẹ bẹdopọ okọ́ po ogbó po ehe dohiagona nọtẹn Nineve tọn, finẹ wẹ yè na mọ whenuho awhàn he tin to Hẹzekia [ahọlu Juda tọn] po Sẹnakelibi po ṣẹnṣẹn, heyin kinkan gbọn Sẹnakelibi lọsu dali to ojlẹ taun lọ he awhàn lọ lẹ jọ te, bo nọgodona kandai Biblu tọn to gigọ́mẹ?”⁷

Whenuho-kantọ dokuntọ lẹ ko kùn alọnuzọ́n gbẹtọ tọn susu devo lẹ tọ́n—ozẹ́nklá lẹ, gbakija ohọ̀ lẹ tọn, zannu lẹ, akuẹ, wekinkan lẹ, boṣiọ daho lẹ, po nukinkan lẹ po—he na kunnudenu gbesisọ-yinyin Biblu tọn. Dokuntọ lẹ ko kùn tòdaho Kaldeanu lẹ tọn heyin Uzi, nọtẹn ajọwiwa po sinsẹ̀n tọn po fie Ablaham nọgbẹ̀ te.⁸ (Gẹnẹsisi 11:27-31) Otanhoho Nabonidu tọn, heyin kùnkùn tọ́n to owhe kanweko 19tọ J.W.M. basi zẹẹmẹ aijijẹ Babilọni tọn to alọ Kilusi Daho tọn mẹ to 539 J.W.M., nujijọ heyin didọ to Daniẹli weta 5 mẹ.⁹ Nukinkan de (ehe gbado-flinflin etọn lẹ yin sisẹdo to British Museum mẹ) heyin mimọ to aligbọntẹn Tẹsalonika hohowhenu tọn mẹ bẹ yinkọ ahọlu tòdaho tọn lẹ heyin zẹẹmẹ basina taidi “politarques,” hogbe he mayin yinyọnẹn to ogbè Glẹki dowhenu tọn mẹ ṣigba yin yiyizan gbọn Biblu kantọ lọ Luku dali hẹn.¹⁰ (Owalọ lẹ 17:6, NW nudọnamẹ odò tọn) Gbọnmọ dali gbesisọ Luku tọn yin whẹsuna to ehe mẹ—dile e ko yin do to zẹẹmẹ devo lẹ mẹ.—Yijlẹdo Luku 1:3 go.

Ṣigba, whenuho-kantọ dokuntọ lẹ ma nọ saba kọngbedopọ hẹ yede, mọjanwẹ yé ma nọ kọngbedopọ po Biblu po. Eyin etlẹ yinmọ, Biblu bẹ kunnudenu he dolido hẹn dọ e yin owe he go yè sọgan dejido.

Yin Zizedonukọnnamẹ po Nugbodidọ Po

Whenuho-kantọ nugbonọ lẹ ma na basi kandai awhàngbigba tọn lẹ kẹdẹ gba (taidi nukinkan he gando awhàngbigba Sẹnakelibi tọn do Lakiṣi ji go) ṣigba aijijẹ lẹ ga, e mayin kọdetọn dagbe lẹ kẹdẹ gba ṣigba awugbopo yetọn lẹ ga, e mayin huhlọn yetọn lẹ kẹdẹ gba ṣigba madogán yetọn lẹ ga. Vude to otanwe aihọn tọn lẹ mẹ wẹ do nugbodidọ mọnkọtọn hia.

Gando whenuho-kantọ Asilia tọn lẹ go, Daniel D. Luckenbill basi zẹẹmẹ dọmọ: “E họnwun dọ ovọ́-yinyin nukunmọnu lẹ tọn wẹ nado diọ kunnudenu lẹ po gbesisọ-yinyin whenuho tọn po.”¹¹ To apajlẹ “ovọ́-yinyin nukunmọnu” mọnkọtọn nina mẹ, kandai whenuho tọn heyin Ahọlu Asilianu Ashurnasirpal tọn doawagun dole: “Yẹn yin omẹ nukundeji de, yẹn tindo gigo, yẹn yin zize daga, yẹn yin huhlọnnọ, yẹn yin gbégbòna, yẹn yin gigopana, yẹn diyin, yẹn tindo hlọnhlọn, yẹn yin adọgbotọ, yẹn dotu di kinnikinni, podọ yẹn yin sunnu asuka whenuho tọn!”¹² Be hiẹ na kẹalọyi nudepope he hiẹ hia to kandai whenuho tọn mọnkọtọn mẹ taidi whenuho he sọgbe ya?

To vogbingbọnmẹ, Biblu kantọ lẹ do nugbodidọ homẹmiọnnamẹ tọn hia. Mose, nukọntọ Islaeli tọn, na linlin nuṣiwa nọvisunnu etọn, Aalọn tọn, nuṣiwa nọviyọnnu etọn Miliam, tavẹ-ylọvi sunnu etọn Nadabi po Abihu po, podọ omẹ etọn lẹ tọn, gọna nuṣiwa etọn titi lẹ po nugbodidọ po. (Eksọdusi 14:11, 12; 32:1-6; Levitiku 10:1, 2; Osọha lẹ 12:1-3; 20:9-12; 27:12-14) Nuṣiwa sinsinyẹn Ahọlu Davidi tọn lẹ mayin nuṣinyọndo ṣigba yin kinkandai—podọ e yin kandai basina to whenuena Davidi gbẹ sọ to ahọlu yin. (2 Samuẹli, weta 11 po 24 po) Matiu, kinkantọ owe he bẹ yinkọ etọn hẹn, dọ lehe apọsteli lẹ (he e yin dopo to yé mẹ) dọnnu do nujọnu-yinyin dopodopo yetọn tọn ji podọ lehe yé gbẹ́ Jesu dai do to ozán he mẹ yè wle e te. (Matiu 20:20-24; 26:56) Kinkantọ wekanhlanmẹ Owe Wiwe Klistiani Glẹki tọn kẹalọyi nuhahun lẹ po nugbodidọ po, gọna zanhẹmẹ fẹnnuwiwa tọn po kinklan lẹ po, to agun Klistiani fliflimẹ tọn delẹ mẹ. Podọ yé ma doadudẹji to hodidọ do nuhahun enẹlẹ ji gba.—1 Kọlintinu lẹ 1:10-13; 5:1-13.

Linlin nujikudo tọn, he yin nina gbangba do lẹnpọn sọn ahun mẹ wá tintindo na nugbo lọ hia. To whenuena e yindọ Biblu kantọ lẹ tindo ojlo nado na linlin he jẹagọdo mẹyiwanna yetọn lẹ, omẹ yetọn lẹ, etlẹ yin yé lọsu, be mí ma tindo whẹwhinwhẹ́n dagbe nado deji do wekinkan yetọn lẹ go ya?

Sọgbe to Zẹẹmẹ Gigọ́mẹ

To hokansemẹ whẹdọtẹn lẹ tọn mẹ nugbo-yinyin kunnudenu kunnudetọ de tọn sọgan yin yinyọnẹn to dodonu nugbo kleun delẹ ji. Gbekọndopọ to zẹẹmẹ kleun lẹ mẹ sọgan na kunnudenu gbesisọ-yinyin po nugbodidọ tọn po, to whenuena vogbingbọn sinsinyẹn lẹ sọgan do kunnudenu lọ hia taidi hopadọ. To alọ devo mẹ, kandai he sọgbe gbau—dehe mẹ zẹẹmẹ lẹ yin jijlado ganji—sọgan yin pinpọn taidi kunnudenu lalo tọn.

Nawẹ “kunnudenu” Biblu kantọ lẹ tọn jẹ to pọndohlan ehe tọn mẹ gbọn? Biblu kantọ lẹ do gbekọndopọ ayidego tọn de hia. Gbesisọ pẹkipẹki tlẹ sọ tin to zẹẹmẹ gigọ́ yetọn lẹ mẹ. Ṣigba, gbekọndopọ lọ mayin titobasina jẹnukọn gba, he sọgan hẹnmẹ tindo ayihaawe dọ gbekọndopọ aṣli tọn de wẹ e yin, ehe sọgan fọ́n nuvẹdomẹ dote. E họnwun dọ nubibla depope matin to gbekọndopọ lọ mẹ, ṣigba wekantọ lọ lẹ nọ saba kọngbedopọ to mayọnẹn mẹ. Lẹnnupọn do apajlẹ delẹ ji.

Biblu kantọ lọ Matiu wlan dọmọ: ‘Whenuena Jesu biọ owhé Pita tọn gbè, e mọ onọ̀ asi etọn tọn to aimimlọn, e to ovazọ̀njẹ.’ (Matiu 8:14) Matiu tofi na zẹẹmẹ awuvivi tọn de ṣigba he mayin dandan tọn gba: dọ Pita wlealọ. Zẹẹmẹ kleun ehe yin godonọna gbọn Paulu dali, mẹhe wlan dọmọ: “Be yẹn lọsu ma tindo jlọjẹ nado plan asi Klistiani tọn de, taidi apọsteli he pò lẹ po . . . Kefa po ya?”b (1 Kọlintinu lẹ 9:5, The New English Bible) Lẹdo wefọ lọ tọn dohia dọ Paulu to ede yí sọn homọdọ-domẹgo he ma dolido lẹ si wẹ. (1 Kọlintinu lẹ 9:1-4) E họnwun dọ, zẹẹmẹ kleun enẹ—dọ Pita wlealọ—mayin yiyidogọ gbọn Paulu dali nado nọgodona gbesisọ-yinyin kandai Matiu tọn gba ṣigba yin kosọ de poun.

Wẹndagbe kantọ ẹnẹ lọ lẹpo—Matiu, Malku, Luku, po Johanu po—basi kandai dọ to ozán he mẹ yè wle Jesu, dopo to devi etọn lẹ mẹ dọ̀n ohi de tọ́n bo hú afanumẹ yẹwhenọ daho tọn, bo sán otó dawe lọ tọn sẹ̀. Wẹndagbe Johanu tọn kẹdẹ wẹ na zẹẹmẹ he taidi nuhe mayin dandannu tọn lọ dọmọ: “Oyín afanumẹ lọ tọn wẹ Malkọs.” (Johanu 18:10, 26) Naegbọn Johanu kẹdẹ wẹ na yinkọ dawe lọ tọn? To wefọ vude lẹ mẹ yinukọn kandai lọ na zẹẹmẹ kleun de he mayin nudego tofi devo depope: Johanu yin “omẹ yinyọnẹn yẹwhenọ daho tọn.” E sọ yin yinyọnẹn gbọn whédo yẹwhenọ daho lọ tọn dali; devizọnwatọ lẹ jẹakọ hẹ ẹ, podọ ewlọsu jẹakọ hẹ yé. (Johanu 18:15, 16) To whelọnu lo, e sọgbe hẹ jọwamọ dọ Johanu ni ylọ yinkọ dawe he gbleawu lọ tọn, to whenuena Wẹndagbe kantọ devo lẹ, he dawe lọ yin jonọ de na, ma ylọ oyín etọn.

To whedelẹnu, zẹẹmẹ gigọ́ lẹ nọ yin jìwọn e go sọn kandai de mẹ ṣigba nọ yin nina to fidevo to hodidọ paa de mẹ. Di dohia, kandai Matiu tọn do whlepọn Jesu tọn ji to Whẹ̀datọ Ju lẹ tọn nukọn dọ dọ mẹdelẹ he tin to finẹ ‘hotómẹ na ẹn, dọmọ, Dọ dọdai hlan mí, hiẹ Klisti, Mẹnu wẹ ewọ he linu we?’ (Matiu 26:67, 68) Naegbọn yé nado biọ to Jesu si nado “dọ dọdai” mẹhe hotómẹna ẹn tọn, to whenuena e yindọ tómẹ-honamẹtọ tin to ote to finẹ to nukọn etọn? Matiu ma basi zẹẹmẹ gba. Ṣigba awe to Wẹndagbe he pò lẹ mẹ na zẹẹmẹ he whè lọ: homẹkẹndomẹtọ Jesu tọn lẹ sú nukunmẹ na ẹn whẹpo yé do hotómẹ na ẹn. (Malku 14:65; Luku 22:64) Matiu ze ohó etọn donukọnnamẹ bo mayin ahunmẹduna dọ zẹẹmẹ kleun kleun lẹpo ni yin nina.

Wẹndagbe Johanu tọn dọ dogbọn nujijọ de dali to whenuena gbẹtọgun lẹ plidopọ nado sè nuplọnmẹ Jesu tọn. Sọgbe hẹ kandai lọ, to whenuena Jesu mọ gbẹtọgun lọ, ‘e dọ hlan Filipi, dọ, Fie wẹ mí na họ̀ akla te na omẹ helẹ nido dù?’ (Johanu 6:5) To devi he tin to finẹ lẹpo mẹ, etẹwutu Filipi wẹ Jesu kanse fie yé sọgan mọ akla họ̀ te? Wekantọ lọ ma dọ gba. Nalete, to kandai mọnkọtọn devo mẹ, Luku na linlin dọ nujijọ lọ wá aimẹ sẹpọ Bẹtsaida, tòdaho de to agewaji Ohùtó Galili tọn, podọ jẹnukọn to Wẹndagbe Johanu tọn mẹ e yin didọ dọ “Bẹtsaidatọ wẹ Filipi.” (Johanu 1:44; Luku 9:10) Enẹwutu Jesu po lẹnpọn dagbe po kanhose mẹhe otò etọn sẹpọ. Gbekọndopọ lọ to zẹẹmẹ lọ lẹ ṣẹnṣẹn yin ayidego tọn, ṣogan yin to mayọnẹn mẹ.

To whẹho delẹ mẹ jiwinwọn zẹẹmẹ delẹ go nọ yidogọna jidide do Biblu kantọ lọ go. Di apajlẹ, wekantọ 1 Ahọlu lẹ tọn dọna mí dogbọn akú de he dó to Islaeli dali. E sinyẹn sọmọ bọ ahọlu ma sọgan mọ osin susu po ogbé po nado hẹn osọ́ po kẹtẹkẹtẹ etọn lẹ po do ogbẹ̀. (1 Ahọlu lẹ 17:7; 18:5) Etomọṣo, kandai dopolọ na linlin dọ yẹwhegan Elija degbe dọ osin susu ni yin hinhẹn wá na emi to Osó Kalmẹli tọn ji (na yizan na avọ́sinsan de) nado gọ́ odò loboto he na yì mẹtlu 1 000. (1 Ahọlu lẹ 18:33-35) To gblagbla akú lọ tọn mẹ, fie wẹ osin lọ lẹpo wá sọn? Wekantọ 1 Ahọlu lẹ tọn ma jẹtukla nado basi zẹẹmẹ gba. Ṣigba, mẹdepope he nọ nọ Islaeli yọnẹn dọ Kalmẹli tin to Ohùtó Méditerranée tọn, dile ayidonugo to mayọnẹnmẹ de do e hia to godo mẹ to hodidọ lọ mẹ do. (1 Ahọlu lẹ 18:43) Gbọnmọ dali, osin ohù tọn dona ko tin to aimẹ. Eyin to alọ devo mẹ owe he gọ́ na zẹẹmẹ ehe yin nupàdọ heyin didiọzun nugbo de poun wẹ, naegbọn wekantọ etọn, he to whẹho enẹ mẹ na yin mẹhodutọ he bikan de, do jó onú taidi nuhahun sinsinyẹn enẹ do owe lọ mẹ?

Enẹwutu be yè sọgan dejido Biblu go ya? Whenuho-kantọ dokuntọ lẹ ko kùn alọnuzọ́n gbẹtọ tọn susu tọ́n nado na kunnudenu dọ Biblu dlẹnalọ hlan gbẹtọ nujọnu tọn lẹ, nọtẹn nujọnu lẹ, podọ nujijọ nujọnu tọn lẹ. Ṣigba, nuhe whanmẹ hugan wẹ kunnudenu heyin mimọ to Biblu lọsu mẹ. Wekantọ nugbodọtọ lẹ ma ze mẹdepope whla—etlẹ yin yé lọsu —to nuhe jọ taun lọ kinkandai mẹ. Gbekọndopọ he tin to owe lọ lẹ ṣẹnṣẹn, gọna kosọ lẹ matin awuwle jẹnukọn, na “kunnudenu” ohia matin nuṣiwa nugbo tọn. Po “ohia he go yè sọgan dejido heyin nugbo-yinyin tọn” mọnkọtọn lẹ po, na nugbo tọn, Biblu yin owe he go hiẹ sọgan dejido de.

[Nudọnamẹ odò tọn lẹ]

[Yẹdide to weda 15]

Apadewhe Tel Dan tọn

[Yẹdide to weda 16]

Yẹdide adogo Asilia tọn basi zẹẹmẹ mẹgbeyinyan Lakiṣi tọn, heyin nudego to 2 Ahọlu lẹ 18:13, 14