Hanasa ang Inyo Anak sa Husto nga Paagi—Kag Himua Ini Kutob sa Pagkalapsag!

“Ang panahon sang pagkalapsag wala sing duhaduha nga amo ang pinakamauswagon. Dapat ini gamiton paagi sa pagtudlo sa tanan nga paagi nga mahunahuna. Ang uyang sa sini nga panahon sang kabuhi indi na matumbasan. Sa baylo nga patumbayaan ang mga tuig sang pagkalapsag, katungdanan naton nga palambuon ini nga may daku nga pag-ulikid.”—Dr. Alexis Carrel.

KINAHANGLANON nga iprograma ang hunahuna kag tagipusuon. Mahimo magadayaw ang mga tawo sa makatilingala nga mga katigayunan sang hunahuna, apang ang Dios nagatulok sa tagipusuon. Ang ihibalo sa ulo may huyog sa pagpabugal; ang gugma sa tagipusuon nagapalig-on. Ang maalam nga mga hunahuna nagakinahanglan sing mahigugmaon nga mga tagipusuon, “kay gikan sa kabuganaan sang tagipusuon nagahambal ang baba.” Gikan sa sining malaragwayon nga tagipusuon nagagikan man ang mga buhat nga maayo kag malain. (Mateo 12:34, 35; 15:19; 1 Samuel 16:7; 1 Corinto 8:1) Gani bisan pa importante nga pukawon ang panghunahuna sang kabataan, mas importante nga magtanom sing gugma sa ila tagipusuon.

May yara nasulod na nga manug-umpisa para sa sini sa pagkabun-ag. Ginatawag ini nga bond­ing. Ginakugos sang iloy ang iya bata, ginahakushakos, ginaduludapulay, kag ginadalodalo. Nian, ang bata masusi nga nagatulok sa iya iloy. Nagakatabo ang ginatawag nga bonding ukon wagkos, ang duna nga mga balatyagon sang iloy ginapukaw, kag ang bata nagabatyag sing kalig-onan. Ang iban nga awtoridad nagapati nga “may yara sensitibo nga tion sa sulod sang una nga pila ka minutos kag mga oras sa tapos matawo ang lapsag nga maayo gid para sa relasyon sang lapsag kag sang ginikanan.”

Isa ka maayong panugod, apang isa lamang ka panugod. Ang lapsag wala sing mahimo, nga nagasandig lamang sa iya iloy para sa iya mga kinahanglanon gid—sa pisikal kag sa emosyonal. Kon wala sing kalan-on ang bata gutumon; gutumon man ini sa emosyon. Ang paghakushakos, pagkupukupo, pag-iliili, pagpakighampang, paghigugma—nagapukaw tanan sa pag-uswag sang utok. Ini nga pagpukaw ginpaangay sa isa ka sustansya para sa utok. Kon wala sini, makulangan sing sustansya ang utok kag magakunol tubtob kabuhi. Kag bangod sini nga pagpatumbaya, mahimo man ini mangin makiawayon, delingkwente, kag masingki. Ang pagtatap sang iloy amo gid ang labing importante para sa bata kag para sa katilingban—mas importante sa bisan anong kalibutanon nga karera!

Ang Papel sang Amay

Indi dapat ipuwera ang amay. Kon yara sia sa tion sang pagkabun-ag, ang wagkos sang amay kag sang lapsag magasugod. Samtang nagaligad ang mga sinimana kag mga binulan, ang impluwensia sang iya papel madasig nga nagadaku, subong ginpakita ni Dr. T. Ber­ry Bra­zel­ton, isa ka propesyonal sa latagon sang pagpadaku sa bata.

“Ang tagsa ka bata nagakinahanglan sing iloy kag sing amay,” siling niya, “kag ang tagsa ka amay makahimo sing kinaliwan. Para sa isa ka bata, ang isa ka aktibo kag nagapakigbahin nga amay indi pareho sa dugang pa nga pag-atipan sang iloy lamang.” Nagsambit sia sing report nga nagpakita sang kinaliwan sa mga paagi sang pag-atipan sang mga iloy kag mga amay sa kabataan. “Ang mga iloy may huyog nga mangin malum-ok kag mahinalungon gid sa ila mga bata. Ang mga amay, sa pihak nga bahin, kapin ka mahinampangon, nga nagaitik-itik kag nagatukdoltukdol sa ila mga bata.”

Apang indi lamang pagpakighampang ang ginahatag sang mga amay sa kabataan. “Kon may yara aktibo nga amay,” siling niya, “ang bata nagadaku nga kapin ka madinalag-on sa eskwelahan, may mas maayo nga sentido sa pagpakadlaw kag mas madali makapakigbagay sa iban nga mga bata. Nagapati sia sing kapin sa iya kaugalingon kag may mas maayo nga motibo sa pagtuon. Sa tion nga sia mangin seis ukon siete anyos, ang IQ sang bata mas mataas.”

Si Jehova nga Dios nagasugo nga tudluan sing suod sang amay ang anak: “Ining mga pulong nga ginasugo ko karon sa imo mangin sa imo tagipusuon; kag itudlo mo sila sing makugihon sa imo anak kag hambalon mo sila sa nagalingkod ka sa imo balay kag sa nagalakat ka sa dalanon kag sa nagahigda ka, kag sa nagabangon ka.” (Deuteronomio 6:6, 7) Wala sing kal-ang sa kaliwatan diri!

Paghanas Kutob sa Pagkalapsag

May yara mga hugna ukon halintang sa pagtubo sang mga lapsag sa sulod sang mga tinuig kutob sa pagkatawo tubtob sa anum ka tuig: koordinasyon sang kaunuran, kalantip sa paghambal, emosyonal nga mga kinaiya, ikasarang sa pagdumdom, ikasarang sa paghunahuna, konsiensia, kag iban pa. Kon ang utok sang lapsag madasig nga nagatubo kag ining mga hugna nagaabot sa ila turno, amo ina ang nagakaigo nga tion sa paghanas sa sining nanuhaytuhay nga mga ikasarang.

Sa amo sina nga ang utok sang lapsag nagasalupsop sining mga ikasarang ukon mga kinaiya kaangay sang espongha nga nagasalupsop sing tubig. Kon higugmaon, makatuon ini sa paghigugma. Kon hambalon kag basahan, makatuon ini sa paghambal kag sa pagbasa. Kon pasakyon ini sa ski, mangin eksperto ini sa ski. Kon ipadayag ini sa pagkamatarong, magasalupsop ini sing matarong nga mga prinsipio. Kon ining paborable nga mga hugna sa pagtuon magaligad nga wala sing nagakaigo nga paghanas, ining mga kinaiya kag mga ikasarang mas mabudlay nga matigayon sa ulihi.

Ginakilala ini sang Biblia, gani nagalaygay ini sa mga ginikanan: “Hanasa ang bata suno sa dalanon nga para sa iya; agod nga bisan magtigulang na sia indi sia magatalikod sa sini.” (Hulubaton 22:6) Ginabadbad ini sang komentaryo nanday Keil-De­litzsch sing subong sini: “Tudlui ang bata suno sa Iya dalanon.” Ang Hebreong tinaga nga ginbadbad “hanasa” nagakahulugan man sing “himua” kag nagapakita diri nga himuon ang una nga pagtudlo sa lapsag. Ihatag ini suno sa dalanon sang bata, nahisanto sa iya dalanon, suno sa mga hugna sang iya pagtubo nga iya ginaagihan. Amo ina ang nagakaigo nga tion nga masalupsop niya ina sing mahapos, kag ang iya ginaton-an sa tion sining mga tuig sang pagtubo mahimo gid nga magapabilin sa iya.

Amo man ini ang opinyon sang kalabanan nga estudyante sang pagtubo sang tawo: “Sa amon pagpanalawsaw sa pagtubo sang bata, wala gid kami makapasundayag sing malig-on nga ikasarang sa pagliwat sang mga bitula sang pagtubo sang personalidad sang bata, ukon sang sosyal nga mga panimuot sang bata.” Ginabaton nila nga sarang ini matabo, apang “sa masami, mabudlay ini makalandas sang mga problema.” Apang, madamo nga eksepsion ang natabo bangod sa gahom sang kamatuoran sang Dios nga nagapahanabo sang pagbalhin.—Efeso 4:22, 24; Colosas 3:9, 10.

Ang hambal isa ka maayong halimbawa sang paghanas nga mahatag sa husto nga tion. Ang mga bata genetiko nga naprograma sa paghambal, apang agod magpanghikot sing epektibo gid ang ikasarang sang utok, ang lapsag dapat ipadayag sa mga tunog sang hambal sa husto nga hugna sang pagtubo. Ang pagtubo sa ikasarang sang utok sa pagtuon sa paghambal madasig gid sa ulot sang 6 kag 12 ka bulan kon ang mga adulto pirme nga magpakighambal sa lapsag. Sa ulot sang 12 kag 18 ka bulan ining pagtubo nagadasig samtang nagatuon ang lapsag sa paghangop nga ang mga tinaga may mga kahulugan.

Nagatuon sia sing mga tinaga antes niya mahambal sila. Sa tion sang ikaduha nga tuig sang kabuhi, ining ginapasulod nga bokabularyo mahimo nga magaumpisa sa pila ka mga tinaga tubtob sa pila ka gatos. Ginpahanumdom ni apostol Pablo si Timoteo nga “kutob sang imo pagkabata nahibaluan mo na ang balaan nga mga kasulatan.” (2 Timoteo 3:15) Ang literal nga kahulugan sang tinaga nga “pagkalapsag” amo ang “indi makahambal.” Mahimo gid nga ang Balaan nga Kasulatan ginbasa kay Timoteo samtang lapsag pa sia, kag sa amo, madamo sia sing naton-an nga mga tinaga sa Biblia antes niya nahambal sila.

Ang punto amo, may yara ispisipiko nga mga tion sa pagtubo sang bata nga sa sina nga tion ang pila ka butang madali nga ton-an, nga halos ginasalupsop. Apang, kon ining mga tion magaligad nga wala ginhimuslan, ang mga ikasarang indi magtubo sing bug-os. Kon, halimbawa, ang kabataan indi makabati sing bisan ano nga hambal tubtob sa ulihi na lang nga mga tinuig, nian magahinay gid ang ila pagtuon sini kag mabudlayan sila, kag sa masami indi sila maayo maghambal.

Basahi ang Inyo Anak Kutob sa Pagkalapsag

San-o kamo magasugod? Kutob sa ginsuguran. Basahi ang inyo bag-o matawo nga anak. ‘Apang indi sia makahangop!’ San-o kamo nagsugod sa pagpakighambal sa iya? ‘Ti, siempre, sa gilayon gid.’ Nahangpan bala niya ang inyo ginhambal? ‘Ti, wala, apang . . . ’ Nian ngaa indi sia basahan?

Ginasabak ang imo lapsag, ang imo butkon nagahakos sa iya, nga ginaduot sia sa imo, makabatyag sia sing kalig-onan kag gugma. Ang imo pagbasa sa iya isa ka makalilipay nga eksperiensia. May epekto ini. Ginaangot niya ang pagbatyag sing kalipay sa pagbasa. Ang mga bata ilug-ilugan, kag ang mga ginikanan amo ang mga modelo. Luyag niya nga sundon kamo. Luyag niya magbasa. Nagahuluhampang sia nga nagabasa sia. Sa ulihi malipay sia sa pagbasa.

Bangod sini, isa pa ka daku nga kaayuhan ang magaresulta—sa masami indi sia mangin giyan sa telebisyon. Indi sia magapungko nga nagatan-aw sing linibolibo nga bun-anay, tiruhay, patyanay, panglugos, mga pagpakighilawas, kag mga panghilahi. Mahimo niya patyon ang TV; mahimo sia magbukas sing libro kag magbasa. Isa gid ka daku nga katigayunan sa sining mga adlaw sang iliterasiya kag pagkagiyan sa TV!

Kinahanglan ang Tion Agod Mahigugma ang Bata

Sa pagkamatuod, kinahanglan ang tion sa pagbasa sa kabataan. Kag kinahanglan ang tion sa pagpakighambal sa imo bata, sa paghampang sing pat-a-cake kag tultol-tika, sa pagbantay sa iya samtang nagapanglagulad sia, nagamatumato sa paghikot, nagatukib sing bag-o nga mga butang, nagahangop sa mga butang nga iya ginakatingalahan, nagahimo sing bag-o nga mga butang. Ang pagginikanan nagakinahanglan sing tion. Kag may mas maayo ka nga umpisa samtang bata pa ang imo kabataan. Masami nga sa amo sina nga tion nagasugod ang kal-ang sa kaliwatan; malaka lamang ini nagahulat tubtob mangin tin-edyer ang imo kabataan. Si Robert J. Kee­shan, manugwaragwag sa kabataan subong si Kapitan Kangaroo, nagasugid kon paano ini nagakatabo:

“Ginahulat sang isa ka diutay nga bata, nga ginasupsop ang iya kamalagku, ginauyatan ang iya monyika, nga may pagkataka, ang pagpauli sang isa ka ginikanan. Luyag niya ipaalinton ang iya naeksperiensiahan sa paghampang sa kahon nga may balas. Nakunyag sia nga isugid ang iya natukiban sa amo nga adlaw. Ang tion nag-abot, ang ginikanan nagpauli. Bangod sang kahuol sa trabaho ang ginikanan masami nga nagasiling sa bata, ‘Indi karon, palangga. Masako ako, tan-aw ka lang anay sing telebisyon.’ Ang masami ginahambal nga mga tinaga sa madamo nga panimalay sa Amerika, ‘Masako ako, tan-aw ka lang anay sing telebisyon.’ Kon indi karon, san-o? ‘Sa ulihi.’ Apang ang ulihi talagsa lang nagaabot . . .

“Nagaligad ang mga tinuig kag ang bata nagadaku. Ginahatagan naton sia sing mga hampanganan kag mga bayo. Ginahatagan naton sia sing malahalon nga mga bayo nga gindesinyo sang kilala nga mga desinyador kag sing stereo apang wala naton sia ginahatagan sing labi nga ginakinahanglan niya, ang aton tion. Katorse anyos na sia, ang iya mga mata daw nagakaurungan, may problema sia. ‘Palangga, ano ang nagakatabo? Makighambal ka sa akon, makighambal ka sa akon.’ Atrasado na. Atrasado na. Ginligaran kita sang gugma. . . .

“Kon magsiling kita sa bata, ‘Karon na lang.’ Kon magsiling kita, ‘Tan-aw ka lang anay sing TV.’ Kon magsiling kita, ‘Indi magsalipamangkot.’ Kon indi naton mahatag sa aton mga pamatan-on ang isa ka butang nga ginapangayo nila sa aton, ang aton tion. Kon indi naton mapakitaan sing gugma ang bata. Indi nga wala kita nagaulikid. Tuman lamang kasako sa aton nga indi naton mapakitaan sing gugma ang bata.”

Matuod, ang pagpakita sing gugma sa imo anak nagakinahanglan sing tion. Indi lamang tion sa pagpakaon sang iya lawas kag sa pagpabisti sa iya kundi tion sa pagpuno sang iya tagipusuon sing gugma. Indi ang gugma nga ginatimbang, ginatakus, kag ginarasyon kundi nagaawas kag “sobra nga gugma,” subong amo ang pagtawag sa sini ni Burton L. ­White, awtor sang The First Three Years of Life. Sia nagsiling: “Indi gid maalamon nga isaylo sang nagatrabaho nga mga ginikanan ang pagpadaku sa bata sa iban, labi na sa sentro nga talatapan. Karon, madamo nga kamatis ang ginahaboy sa akon bangod sang akon paghambal sina, apang ang ginakabalak-an ko amo ang labing maayo para sa mga bata.” Ginatamod niya ini subong “ang labing maayo para sa mga bata,” apang ang paglab-ot sini nga tulumuron masami nga indi posible sa kahimtangan sang kabuhi nga sa diin ang isa ukon duha pa gani ka ginikanan dapat magtrabaho.

Disiplina—Isa ka Halalungan nga Tema!

Madamo man nga kamatis ang ginahaboy sa Biblia bangod sang laygay sini tuhoy sa disiplina. “Ang nagapugong sang iya bilugon nagadumot sa iya anak, apang ang nagahigugma sa iya nagadisiplina sa iya.” (Hulubaton 13:24) Tuhoy sa sini nga bersikulo ang foot­note sang New International Version Study Bible nagasiling: “bilugon. Ayhan isa ka malaragwayon nga tinaga para sa bisan ano nga sahi sang disiplina.” Ang Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words nagapaathag sang “bilugon” subong isa ka “setro, subong isa ka emblema sang paggahom.”

Ang paggahom sang ginikanan mahimo nga magadalahig sing paghanot, apang sa masami indi ini kinahanglan. Suno sa 2 Timoteo 2:24, 25, ang mga Cristiano dapat mangin “malolo sa tanan, . . . nga nagatudlo nga may kalum-ok.” Ang tinaga diri nga “nagatudlo” ginbadbad gikan sa Griegong tinaga para sa disiplina. Ang disiplina dapat ihatag nga ginabinagbinag ang mga balatyagon sang kabataan: “Kag kamo nga mga amay, dili ninyo pagpaakiga ang inyo mga anak, kundi sagura sila sa disiplina kag sa pagtuytoy ni Jehova sa hunahuna.”—Efeso 6:4.

Ang mga sikologo nga nagasakdag sang pagkamatinuguton nagasiling nga kon ginahanot mo ang imo anak ginadumtan mo sia. Indi ini matuod. Ang pagkamatinuguton amo ang may pagdumot. Nagresulta ini sa isa ka baha sang delingkwente nga mga pamatan-on kag paghimo sing krimen sa bug-os nga duta kag nagtuga sing kalisang sa minilyon ka ginikanan. Amo gid sini subong ginasiling sang Hulubaton 29:15: “Ang bata nga ginapabayaan sa iya kaugalingon nagapakahuya sa iya iloy.” Sa idalom sang tig-ulo nga “Estrikto batok sa matinuguton nga mga ginikanan,” si Dr. ­Joyce Broth­ers nagsiling:

“Ang pagtuon kasan-o lang sa halos 2,000 ka bumulutho sa ikalima kag ikan-um nga grado—ang iban ginpadaku sang estrikto nga mga ginikanan, ang iban sang matinuguton nga mga ginikanan—nagpatubas sing makapakibot nga mga resulta. Ang kabataan nga gindisiplina sing estrikto may mataas nga pagpabili sa kaugalingon kag daku sing nahimuan, sa sosyal kag sa akademiko.” Naugot bala sila sa ila estrikto nga mga ginikanan? Indi, “nagapati sila nga ang paggahom sang mga ginikanan gintukod para sa kaayuhan sang kabataan—kag ekspresyon sang gugma sang mga ginikanan.”

Nagsiling si ­White nga kon estrikto ka sa imo anak, indi ka dapat mahadlok “nga higugmaon ka niya sing kubos sang sa kon matinuguton ikaw. Ang kabataan sa una nga duha ka tuig sang kabuhi indi madali magpalayo sa mga nagasagod sa ila; bisan pa hanuton mo sila sing regular, masapwan mo nga nagabalik gihapon sila sa imo.”

Ang Labing Maayong Lektura sa Tanan

Amo ikaw. Ang imo huwaran. Ikaw ang modelo sang imo anak. Mas nagapamati sia sa kon ano ikaw sang sa kon ano ang imo ginahambal. Ginapamatian niya ang imo mga tinaga, apang ginailog niya ang imo mga aksion. Ang imo anak ilug-ilugan. Gani, luyag mo sia nga mangin ano? Mahigugmaon, maluluy-on, maalwan, palatuon, intelihente, mapisan, isa ka disipulo ni Jesus, sumilimba ni Jehova? Ano man ina, ipakita ina sa imo kaugalingon.

Gani, hanasa ang imo anak kutob sa pagkalapsag, samtang ang utok niya nagatubo sing madasig, nagasalupsop sing impormasyon kag mga balatyagon para sa hunahuna kag tagipusuon. Apang kon maligaran inang importante nga mga tuig sang pagtubo kag ang diosnon nga personalidad wala matanom sa imo anak, nian ano? Indi madulaan sing paglaum. Mahimo gihapon matabo ang pagbag-o kag nagakatabo ini sa minilyonmilyon, bata kag tigulang, paagi sa gahom sang Dios. “Ubaha ang daan nga pagkatawo upod ang mga buhat sini,” siling sang Pulong sang Dios, “magsul-ob kamo sing bag-o nga pagkatawo, nga paagi sa sibu nga ihibalo ginabag-o suno sa larawan sang Isa nga nagtuga sini.”—Colosas 3:9, 10.

[Mga Laragway sa pahina 8]

Upod sa amay: Isa ka tion sa pagbasa, isa ka tion sa paghampang

[Laragway sa pahina 10]

Ang tion sa pagpaligo masadya