Lahar—Resulta sang Mount Pinatubo

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA PILIPINAS

ANG mga balay ginlapawan sang tubig. Ang mga patikang napierde. Ang mga salakyan naanod. Ang mga tinukod nalubong. Linibo ka tawo ang napilitan sa pagpalagyo. Ang iban indi makaguwa, indi makapalagyo. Ano ang kabangdanan sini? Linog bala? Pagkatiphag? Indi. Amo ini ang padayon gihapon nga senaryo nga ginatuga sang lahar. Ano ini? Ang lahar amo ang nagailig nga butang nga ginahuman sang tubig kag dagkot halin sa bulkan, lakip ang abo, pum­ice, kag mga sagbot gikan sa karon kag nagligad nga mga paglupok.

Mahimo nga sang nagligad nga dekada wala gid ikaw makabati nahanungod sa ­Mount Pinatubo sang Pilipinas. Apang pagkatapos sang mabaskog nga paglupok sang Hunyo 15, 1991, ang “Pinatubo” nangin pamilyar nga tinaga sa madamo nga bahin sang kalibutan. Sa tapos magtulog sa halos 500 ka tuig, ginbuga sang ­Mount Pinatubo ang iya kaundan sa isa sang labing daku nga korte-uhong nga pagtub-ok sang aso sini nga siglo. Ang bulkan nagbuga sing abo, balas, kag mga bato kag ginpaulan ini sa duta sa kadamuon nga talagsa lang makita sang mga tawo.a

Ang bulkan nagbuga sing madamo gid nga materyales sing kapin sa 20 kilometros sa atmospera sang duta. Bisan pa ang iban sini nagbalik sa duta, daku nga kadamuon sang yab-ok ang nagpabilin sa kahawaan​—⁠kag indi lamang yab-ok kundi daku nga kadamuon sang sul­fur di­ox­ide, mga 20 milyones ka tonelada sini!

Ayhan madumduman mo ang pila sang epekto sini sa bug-os nga globo: ang talalupangdon nga katahom sang mga pagtunod sang adlaw sa sulod sang isa ka hut-ong sang tion; ang tumalagsahon kasanag nga bug-os nga eklipse sang adlaw sa Mexico kag sa malapit nga mga duog sang 1991; nagbag-o nga mga klima, lakip ang mabugnaw nga epekto sa mga bahin sang Naaminhan nga Hemisperio; kag dugang pa nga pagkapierde sang ­ozone lay­er sang duta. Ukon ayhan nabatian mo ang tuhoy sa dugang pa nga tiggulutom kag balatian nga nag-apektar sa mga tawo nga nagdalangdalang kon diindiin bangod sang paglupok.

Ang Madugay nga Resulta

Ang isa sang labing serioso nga mga resulta sang paglupok sang Pinatubo, kag ayhan isa nga wala matalupangdan sang daku nga bahin sang kalibutan, amo ang butang nga ginatawag lahar. Subong sang ginsambit sa nagabukas nga parapo sining artikulo, ang lahar nagresulta sa daku nga pag-antos sang linibo ka tawo. Bangod sang lahar, ang mga resulta sang paglupok sang ­Mount Pinatubo wala pa magtaliwan. Ginaantos gihapon ini tubtob karon. Ayhan wala ikaw mismo maapektuhan, apang sa palibot sang ­Mount Pinatubo, ang mga patikang, mga trabaho, mga balay, kabuhi, kag bisan gani ang bug-os nga mga banwa padayon gihapon nga ginahapay. Ang salaon amo ang lahar sang Pinatubo.

Bisan pa ang madamo nga lahar daw subong sang lunangon nga suba nga may tumalagsahon kadamo nga dagkot, kon ang lahar nagaunod sing kapin sa 60 porsiento nga dagkot, daw subong ini sa nagailig nga semento. Makahalapay gid ini. Ang A Technical Primer on Pinatubo Lahars nagasiling: “Ining mga lahar tuman kalapuyot (kapin sa doble kon ipaanggid sa tubig) amo kon ngaa ang dalagku nga mga bato, puno sing bato nga mga ga­bi­on, mga salakyan, kongkreta nga mga tinukod, kag bisan gani ang mga taytay ginahakwat kag ginaanod.”

Sa diin naghalin ang lahar? Madumduman mo nga ang ­Mount Pinatubo nagbuga sing madamo gid nga materyales sang maglupok ini. Ang iban sini nagpatimbuok sa atmospera, apang daku nga bahin sini ang nagsupot sa bukid kag sa malapit nga duog subong pyro­clas­tic (naporma paagi sa aksion sang bulkan) nga ilig. Daw ano kadamo? Suno sa report sang Phil­ip­pine In­sti­tute of Vol­ca­no­logy and Seis­mo­logy, 6.65 bilyones metros kubikos. Ang bulkanologo sa Estados Unidos nga si C. G. New­hall nagsiling nga ang sagbot nga nagguwa bastante sa “pagkulap sa apat ka bahin nga dalan pakadto pakari sa EU sa dimagkubos 10 ka beses.” Sa sini, 3.45 bilyones metros kubikos ang sarang maab-ab​—⁠nagahulat lamang sa ulan agod anuron ini sa manubo nga mga bahin, nga nagatuga sing lahar. Sa Pilipinas, ang tropiko nga mga unos kag mga bagyo mahimo magkahulugan sing dugang pa nga problema. Daku gid nga kadamuon sang ulan ang mahimo magtupa sa duta sa sulod sang malip-ot nga tion, nagaresulta sa madamo nga lahar.

Amo gid sini ang nagakatabo sa pila ka tuig na karon. Sa liwat kag liwat, ang ulan nga dala sang mga bagyo nagabasa sa mga sagbot, kag ginaanod ini. Ginhapay sang lahar ang mapatubason nga mga talamnan, kag mga atop na lamang sang mga balay sa mga banwa ang nagalabaw sa duta. Sa pila ka kaso, natabo ini sa isa lamang ka gab-i. Linibo ka balay ang nagkalaguba, kag ang mga tawo ginpahalin sa ila dutang natawhan, napilitan sa pagsugod sing bag-o nga kabuhi sa iban nga duog. Tubtob sa pamuno sang 1995, 63 porsiento sang py­ro­clas­tic nga materyales ang ginaanod sang lahar sa manubo nga mga bahin sang duta, apang 37 porsiento pa ang nabilin sa bukid, nagahulat lamang sa pagtuga sing kalaglagan sa palaabuton. Kag daku nga bahin sang 63 porsiento nga nakapanaug na gikan sa bukid ang makatalagam gihapon. Ang tubig gikan sa mabunok nga ulan nagahimo sing mga alagyan sa materyales nga nasupot anay sa ibabaw nga bahin sang suba. Nian ginabangdan ini sang pag-ilig liwat sang lahar, dugang pa nga katalagman sa kabuhi kag sa propiedad sa ubos sang suba. Sang Hulyo 1995 ang Manila Bulletin nagreport: “Kasiaman kag isa ka barangay (minuro) . . . ang ginpanas gikan sa mapa sang Sentral Luzon, ginlubong sa idalom sang tonelada nga kadamuon sang sagbot halin sa bulkan.”

Kalamidad Liwat

Sang isa ka gab-i sang Sabado, sang Septiembre 30, 1995, naapektuhan sang isa ka mabaskog gid nga pangtropiko nga bagyo Mameng (kilala subong Sybil sa iban nga mga pungsod) ang Luzon. Daku nga kadamuon sang ulan ang nagtupa sa palibot sang ­Mount Pinatubo. Nagkahulugan ini sing kalamidad. Nag-ilig liwat ang lahar. Ang tanan nga butang sa ila banas ginlamon. Sa isa ka duog ang isa ka nagapugong nga dike nabulwang, nga ginbangdan sang pagsulod sang lahar sa wala anay maapektuhan nga mga duog sing tubtob sa 6 metros nga kadalumon. Ang mga balay nga wala sing ikaduha nga panalgan bug-os nga nalapawan sing tubig. Ang mga tawo nagtinaklas sa mga atop agod luwason ang ila kabuhi. Sa mga duog nga madamol gid ang lahar, ang dalagku nga mga bato, mga salakyan, kag bisan gani ang mga balay ginpang-anod.

Ang baha isa pa ka epekto sang lahar, kay ginabag-o sini ang ilig sang mga suba kag ang ililigan sang tubig. Linibo ka balay ang ginlapawan sang tubig, lakip ang madamo nga ginapanag-iyahan sang mga pamilya sang mga Saksi ni Jehova, subong man ang pila ka Kingdom Hall.

Ang iban pa gid may kapin ka makaluluoy nga mga eksperiensia. Ang isa ka tawo magasalop sa nagailig nga lahar ukon sa lunang nga kasan-o lang masupot sang lahar, sa amo mabudlay ang pagpanginluwas. Pagligad pa sang pila ka oras ukon mga inadlaw nga ang materyal nagatig-a agod malaktan. Paano nakalampuwas ang mga tawo? Ang iban nagpabilin sa mga atop ukon sa mga kahoy nga wala malapawi sang lahar tubtob posible na ang paglakat. Ang iban nagkabit ukon naglakat sa mga kable sang telepono kay ang lahar nakalab-ot sa sina nga kataason. Ang iban nagkamang sa matulutig-a na nga lunang nga ginbilin sang lahar. Ang iban wala makalampuwas. Ang gobierno nagpadala sing mga helikopter sa naapektuhan sing malubha nga mga duog, ginakuha ang mga tawo gikan sa mga atop.​—⁠Tan-awa ang kaupod nga artikulo nga “Ginluwas Kami Gikan sa Lahar!” para sa dugang pa nga mga detalye.

Ang Gugma Nagapahulag sa Iban sa Pagbulig

Nalipay ang mga Saksi ni Jehova sa paghibalo nga walay sapayan nga madamo nga balay kag pila ka Kingdom Hall ang napierde ukon nahalitan sing daku, wala sing bisan isa sa ila Cristianong kauturan nga lalaki kag babayi ang napatay. Apang, maathag nga daku ang kinahanglanon sang mga naapektuhan sang lahar ukon sang baha. Ang iban nga mga Saksi nakalampuwas nga ang dala lamang amo ang mga bayo nga ila ginasuksok, nga nabulit sang lunang sang lahar. Ano ang reaksion sang mga masigka-Cristiano sa ila kinahanglanon?

Ginpanikasugan sang mga gulang sa kongregasyon gikan sa malapit nga duog nga hibaluon kon ang ila Cristianong kauturan yara sa walay peligro nga kahimtangan ukon nagakinahanglan sing bulig sa pag-ibakwit. Ginhimo ini nga may dakung kabudlayan, kay ang nagsupot nga lahar mahumok pa sa madamo nga duog. Si Gui­ller­mo Tungol, isa ka gulang sa Kongregasyon sang Bacolor, nagsiling: “Naglakat kami agod magbulig. Nag-agi kami sa mga kable sang telepono agod makadtuan ang kauturan.” Si Wilson Uy, isa ka bug-os tion nga ministro sa amo man nga kongregasyon, nagdugang pa: “Diutayan lang kami nga wala makadangat didto bangod dapat kami mag-agi sa tubtob sa dughan ang kadalumon nga tubig nga masulog gid.” Apang, paagi sa paghalong, nakalabay sila kag sa amo nahibaluan ang kahimtangan sang mga katapo sang kongregasyon kag nakabulig sang mahimo nila.

Sang aga sang Lunes, Oktubre 2, nahibaluan na sang sanga talatapan sang ­Watch Tower So­ciety ang kinahanglanon. Makabulig ayhan ang 345 ka boluntaryo nga mga manugpangabudlay sa sanga? Huo! Ang bulig gilayon nga ginhatag. Sang alas dies sang aga, ini lamang nga mga manugpangabudlay nakaamot sing halos isa ka tonelada nga panapton para sa ila nagaantos nga Cristianong kauturan. Ginpadala ini upod sa pila ka pagkaon kag kuwarta paagi sa trak nga nagdul-ong sining mga butang sadto gid nga adlaw.

Sa sulod sang mga adlaw, ginpahibalo ang mga kongregasyon sa Metro-Manila tuhoy sa kinahanglanon. Kapin sa lima ka tonelada sang dugang pa nga panapton ang ginpadala gilayon, upod sa iban pa kinahanglanon nga mga abiyo. Ang isa ka Saksi nga taga-Japan nagduaw sa Pilipinas sa tion sang kalamidad. Bag-o lang sia maghalin sa Hong Kong, diin namakal sia sing pila ka panapton para sa iya kaugalingon. Sang mahibaluan niya ang kahimtangan sang iya mga masigka-Cristiano malapit sa ­Mount Pinatubo, ginpanghatag niya sa ila ang tanan nga panapton nga iya nabakal kag nagbalik sa Japan nga wala sini. Daw ano ka makapapagsik makita ang matuod nga mga Cristiano nga nagapakita sing gugma sa mga may kinawad-on​—⁠indi lamang paagi sa pagpakamaayo sa ila sa pulong kundi paagi sa ‘paghatag sa ila sing mga kinahanglanon sang ila lawas.’​—⁠Santiago 2:⁠16.

Makadalayaw man ang katunayan nga wala pagtuguti sang mga Saksi ni Jehova ini nga mga hitabo nga buhinan ang ila kakugi para sa espirituwal nga mga butang. Nagpadayon ang Cristianong mga miting​—⁠sa isa ka kaso bisan sa duog diin ang tubig tubtob sa bukobuko ang kadalumon sa Kingdom Hall mismo. Narealisar ang pagkaimportante sang pagdala sing mensahe sang Biblia sa iban, ining mga Cristiano padayon nga nagpamalaybalay. Ang iban nag-ubog sa tubig agod makakadto sa duog nga panaksihan nila​—⁠diin indi tanto madalom ang baha. Nagdala sila sing panapton kag nag-ilis sing bayo sa duog nga wala sing baha. Gani bisan pa ining kauturan nagaantos mismo, wala nila pagtuguti ini nga magpugong sa ila sa pagpakita sing kabalaka sa iban.

Huo, ang resulta sang Pinatubo kapin gid sangsa narealisar sang madamo. Isa ini ka sugilanon nga magadugay sing pila ka tuig pa. May mga panikasog nga ginhimo agod kontrolon ang lahar, apang kon kaisa labaw ini sa masarangan sang tawo. Daw ano kaayo makita nga kon mag-utwas ang subong sini nga mga kahimtangan, ginagamit ini sang matuod nga mga Cristiano subong isa ka kahigayunan sa pagpasundayag sang ila gugma para sa Dios kag sa isigkatawo!

[Footnote]

[Kahon/Piktyur sa pahina 21]

Kon Paano Naapektuhan sang Mount Pinatubo ang Kalibutan

SA TION nga mag-ugdaw ukon matapos ang paglupok sang isa ka bulkan nga subong kabaskog sa paglupok sang ­Mount Pinatubo, amo na ini ang katapusan sini. Husto bala? Indi gid! Talupangda ang pila sang nagapabilin gihapon nga mga epekto sa bilog nga globo.

◼ Ayhan nakita mo ang talalupangdon nga katahom sang mga pagtunod sang adlaw sa sulod sang isa ka hut-ong sang tion sa tapos sang paglupok.

◼ Ang mga sientipiko sa Mexico nakibot sa tumalagsahon kasanag nga bug-os nga eklipse sang adlaw sang Hulyo 11, 1991. Ang rason? Amo ang paglupok sang ­Mount Pinatubo. Ginlapta sang mga yab-ok sini ang kapawa sang adlaw sing kapin sa kinaandan.

◼ Naapektuhan man ang klima. Mga tatlo ka bulan sa tapos sang paglupok, ginreport nga kubos sa 10 porsiento sang direkta nga kapawa sang adlaw sangsa kinaandan ang nagsilak sa Tokyo, Japan. Gintabunan sang abo halin sa bulkan ang isa ka bahin sang kapawa sang adlaw. Ginpakita sang Science News nga ang kinaandan nga temperatura sa mga bahin sang Naaminhan nga Hemisperio nagnubo sing mga 1 de­gree Cen­ti­grade.

◼ Ang isa pa ka epekto amo ang dugang nga pagkapierde sang ­ozone lay­er sang duta. Ang sul­fu­ric acid nga yara sa atmospera subong resulta sang paglupok nagsimpon sa hinimo sang tawo nga mga chlo­rine, nga nagresulta sa pagnipis sang ­ozone. Ang ­ozone lay­er kinaandan nga nagaaman sing taming sa atmospera nga nagabulig sa pag-amlig sa mga tawo gikan sa kanser. Wala madugay pagkatapos sang paglupok, ang kadamulon sang ­ozone sa Ant­arc­tica nagnubo sa halos sero; sa ekua­dor, ang kadamulon nagnubo sing halos 20 porsiento.

◼ Ang gutom kag balatian amo pa ang dugang nga negatibo nga mga epekto. Bangod sang bulkan napilitan ang mga tawo sa pagpuyo sing temporaryo sa mga sentro nga dalangpan, diin ang balatian madasig nga nagalapta. Ang malubha nga naapektuhan amo ang mga Aeta, isa ka tribo sang mga tawo nga napilitan sa pagbiya sang ila duta bangod sang paglupok kag wala sing mahimo kundi magpuyo sa isa ka palibot nga wala nila maanaran.

[Piktyur]

Mga nagdalangop gikan sa ginbahaan ukon ginsudlan sing lahar nga mga duog

[Laragway sa pahina 18]

Balay nga ginaanod sang lahar

[Laragway sa pahina 18]

Duha-ka-panalgan nga mga tinukod nga nalapawan tubtob sa atop

[Laragway sa pahina 18]

Ang matahom kaayo nga mga talamnan nahapay bangod sang lahar

[Laragway sa pahina 19]

babaw: Bangko nga tinukod sa Bacolor, Pampanga, natabunan sang lahar ang katunga, Marso 1995

Sa ubos: Amo gihapon nga banko natabunan sing bug-os, Septiembre 1995