Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել Երրորդությունը «ապացուցող համարների» մասին

ԱՍՈՒՄ են, որ Աստվածաշնչի որոշ համարներ ապացույցներ են պարունակում հօգուտ Երրորդության։ Սակայն, այդպիսի համարներ կարդալիս, պետք է հիշել, որ աստվածաշնչական և պատմական փաստերը Երրորդությունը հերքում են։

Աստվածաշնչից, իբրև ապացույց բերվող, յուրաքանչյուր համար պետք է դիտել կոնտեքստի հետ կապակցաբար, ամբողջ Աստվածաշնչի հետևողական ուսմունքի լույսի տակ։ Շատ հաճախ տվյալ համարի ճիշտ իմաստը լուսավորվում է կոնտեքստով։

Երեքը մեկում

«ՆՈՐ կաթոլիկական հանրագիտարան»–ը (անգլ.) ներկայացնում է այսպիսի երեք «ապացուցող համարներ», սակայն ընդունում է նաև. «Սուրբ Երրորդության դավանանքը Հ[ին] Կ[տակարանում] չի ուսուցանվում։ Իսկ Ն[որ] Կ[տակարանում] ամենից վաղ փաստը գտնվում է Պողոսի թղթերում, հատկապես Բ Կոր. 13։13–ում [որոշ Աստվածաշունչներում՝ 14 համարում] և Ա Կոր. 12։4—6–ում։ Ավետարանում Երրորդության փաստը որոշակիորեն արտահայտված է գտնվում միայն Մատթ. 28։19–ի մկրտման ձևակերպման մեջ։

Տվյալ համարներում երեք «անձինք» թվարկված են միասին։ Բ Կորնթացիս 13։13 (14)–ը այդ երեքին այսպես է խմբավորում. «Մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսի շնորհը եւ Աստուծոյ սէրը եւ Սուրբ Հոգու հաղորդութիւնը ձեզ բոլորիդ հետ լինի»։ Ա Կորնթացիս 12։4—6–ն ասում է. «Թէպէտեւ կան շնորհների զանազանութիւններ, բայց Հոգին նոյնն է։ Եթէ կան պաշտամունքի զանազանութիւններ, բայց Տէրը նոյնն է։ Եթէ կան ներգործութիւնների զանազանութիւններ, բայց նոյնն է Աստուած, որ ներգործում է ամէն բան ամենքի մէջ»։ Իսկ Մատթէոսի 28։19–ն ասում է. «Գնացէ՛ք ուրեմն աշակերտ դարձրէ՛ք բոլոր ազգերին, մկրտեցէ՛ք նրանց Հօր եւ Որդու եւ Սուրբ Հոգու անունով»։

Արդյոք, այս համարները ասո՞ւմ են, թե Աստված, Քրիստոսը և սուրբ հոգին եռանձնական աստվածություն են կազմում, որ երեքը համահավասար են էությամբ, հզորությամբ ու հավերժությամբ։ Ո՛չ, ճիշտ ինչպես երեք մարդու անուններով թվարկվելը, օրինակ՝ Սամվել, Գրիգոր և Սահակ, չի նշանակում, որ այս երեքը մեկ են։

Ինչպես ընդունում է Մակքլինտոքի և Սթրոնգի Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature («Աստվածաշնչական, աստվածաբանական և եկեղեցական գրականությունների հանրագիտարան»)–ը, այդպիսի համարները «փաստում են միայն, որ երեք սուբյեկտները հիշատակված են... սակայն ինքնին չեն ապացուցում, որ երեքն էլ պատկանում են աստվածային էությանը և հավասարաչափ աստվածային պատվի տեր են»։

Երրորդությունը պաշտպանելով հանդերձ, այդ աղբյուրը Բ Կորնթացիս 13։13 (14)–ի վերաբերյալ ասում է. «Մենք չենք կարող իրավամբ եզրակացնել, որ նրանք հավասար իշխանության, կամ նույն էության տեր են»։ Իսկ Մատթէոսի 28։18—20–ի վերաբերյալ ասում է. «Այնուամենայնիվ, առանձին վերցրած, այս համարը համոզիչ կերպով չի փաստում տվյալ երեք սուբյեկտների անձ կամ հավասար, կամ էլ աստված լինելը»։

Հիսուսի մկրտության կապակցությամբ, Աստված, Հիսուսը և սուրբ հոգին ևս հիշատակվում են նույն կոնտեքստում։ Հիսուսը «տեսաւ Աստուծոյ Հոգին, որն իջնում էր ինչպէս աղաւնի եւ գալիս էր իր վրայ» (Մատթէոս 3։16)։ Այս խոսքերը, սակայն, չեն ասում, թե երեքը մեկ են։ Աբրահամը, Իսահակը և Հակոբն էլ բազմիցս միասին են հիշատակված, բայց դրանով մեկ չեն դառնում։ Պետրոսը, Հակոբոսը և Հովհաննեսը նմանապես միասին են հիշատակվում, սակայն դրանով նրանք նույնպես մեկ չեն դառնում։ Բացի այդ, այն փաստը, որ Հիսուսի մկրտվելու ժամանակ Աստծո հոգին նրա վրա իջավ, ցույց է տալիս, որ Հիսուսը դրանից առաջ հոգով օծված չէր։ Ինչպե՞ս էր, ուրեմն, նա կարող Երրորդության մի մաս կազմել, որտեղ նա միշտ սուրբ հոգու հետ մեկ անձ է եղել։

Ա Յովհաննէսի 5։7–ը մի ուրիշ համար է, որտեղ Աստվածաշնչի որոշ հին թարգմանություններում գտնում ենք երեքը միասին հիշատակված։ Գիտնականները, սակայն, ընդունում են, որ տվյալ բառերը սկզբնապես Աստվածաշնչում չեն եղել, այլ ավելացվել են շատ ավելի ուշ։ Ժամանակակից թարգմանությունները մեծ մասամբ այդ կեղծ համարները իրավամբ բաց են թողնում։

Այլ «ապացուցող համարները» վերաբերում են միայն երկուսի՝ Հոր և Հիսուսի միջև եղած կապին։ Եկե՛ք քննարկենք դրանցից մի քանիսը։

«Ես եւ իմ Հայրը մի ենք»

ԵՐՐՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆԸ պաշտպանելու համար հաճախ են մեջ բերում Յովհաննէսի 10։30–ից այդ խոսքերը, թեև երրորդ դեմք այստեղ չկա հիշատակված։ Ինքը Հիսուսը ցույց տվեց, թե ի՛նչ նկատի ուներ՝ ասելով, որ Հոր հետ «մի» է։ Յովհաննէսի 17։21, 22–ի համաձայն, նա Աստծուն աղոթեց իր աշակերտների համար, որ «ամէնքը մի լինեն. ինչպէս դու, Հա՛յր, իմ մէջ, եւ ես՝ քո մէջ, որպէսզի նրանք էլ մեր մէջ լինեն..., որպէսզի մի լինեն, ինչպէս եւ մենք մի ենք»։ Մի՞թե Հիսուսը աղոթում էր, որպեսզի բոլոր աշակերտները մեկ էություն դառնային։ Ո՛չ, նա ակներևաբար աղոթում էր, որպեսզի նրանք միացած լինեին մտքով ու նպատակով, ինչպես և ինքը ու Աստվածն էին միացած (տեսե՛ք նաև Ա Կորնթացիս 1։10)։

Ա Կորնթացիս 3։6, 8–ում Պողոս առաքյալն ասում է. «Ես տնկեցի, Ապողոսը ջուր տուեց... Ով որ տնկեց, եւ ով որ ջուր տուեց՝ մի են»։ Պողոսը նկատի չուներ, թե ինքն ու Ապողոսը երկու դեմք են մեկում, այլ՝ միավորված են նպատակով։ Այստեղ «մի» բառի համար Պողոսի կիրառած հունարեն բառը (հեն) չեզոք սեռին է պատկանում և բառացի նշանակում է «մի (բան)»՝ մատնացույց անելով միասնությունը համագործակցության մեջ։ Դա նույն բառն է, որ Հիսուսը գործածեց Յովհաննէսի 10։30–ում՝ Հոր հետ ունեցած իր հարաբերությունը նկարագրելու համար։ Բառը գործածվում է նաև Յովհաննէսի 17։21, 22–ում։ Հետևաբար, երբ Հիսուսն այդ համարներում կիրառեց «մի» (հեն) բառը, նկատի ուներ միասնություն մտքով և նպատակով։

Յովհաննէսի 10։30–ի վերաբերյալ, Ժան Կալվինը (Երրորդության կողմնակից էր) իր Commentary on the Gospel according to John («Մեկնաբանություն Յովհաննու Ավետարանի») գրքում գրեց. «Հնում գիտնականները այս համարը սխալ էին օգտագործում՝ ապացուցելու համար, որ Քրիստոսը... Հոր հետ նույն էակն է. քանի որ Քրիստոսը չփաստարկեց էության միասնությունը, այլ՝ միայն իր միաբանությունը Հոր հետ»։

Անմիջապես Յովհաննէսի 10։30–ից հետո Հիսուսը համոզիչ կերպով փաստարկեց, որ այդ խոսքերը նրա Աստված լինելը չէին պնդում։ Հրեաներին, որոնք այդ սխալ եզրակացությանն էին հանգել և ուզում էին նրան քարկոծել, նա հարցրեց. «Ո՛ւմ Հայրը սրբացրեց եւ աշխարհ ուղարկեց, դուք ինչպէ՞ս էք նրան ասում, թէ՝ հայհոյում ես, նրա համար, որ ասացի, թէ՝ Աստուծոյ Որդի եմ» (Յովհաննէս 10։31—36)։ Ո՛չ, Հիսուսը չպնդեց, թե ինքը Որդի Աստվածն է, այլ, որ Աստծո Որդին է։

‘Իր անձն Աստուծուն հաւասար անելո՞վ’

Մեկ այլ համար, որը բերվում է որպես Երրորդությունը փաստող, Յովհաննէսի 5։18–ն է։ Այնտեղ (ինչպես նաև Յովհաննէսի 10։31—36 համարներում) ասվում է, թե հրեաներն ուզում էին Հիսուսին սպանել, որովհետև նա «Աստուծուն էլ իրան Հայր էր ասում, իր անձն Աստուծուն հաւասար անելով» (Արարատ)։

Իսկ ո՞վ էր ասում, թե Հիսուսն իր անձն Աստծուն է հավասարեցնում։ Հիսուսը չէր ասողը։ Նա ինքն իրեն այդ անհիմն մեղադրանքից պաշտպանեց հենց հաջորդ համարում (19–⁠րդ). «Յիսուս պատասխանեց եւ ասեց նորանց. «...Որդին ինքն իրենից ոչինչ չի կարող անել, եթէ չտեսնի Հօրը, որ անում է»»։

Այս խոսքերով Հիսուսը հրեաներին ցույց տվեց, որ ինքն Աստծուն հավասար չէր, հետևաբար չէր կարող գործել ինքն իր նախաձեռնությամբ։ Ինչպե՞ս Ամենակարող Աստծուն հավասար մեկը կարող էր ասել, թե «ինքն իրենից ոչինչ չի կարող անել» (համեմատե՛ք Դանիէլ 4։34, 35)։ Հետաքրքրական է, որ թե՛ Յովհաննէսի 5։18, թե՛ 10։30 համարների վերաբերյալ կոնտեքստը ցույց է տալիս, որ Հիսուսը պաշտպանվում էր հրեաների անհիմն մեղադրանքներից, որոնք, ինչպես և Երրորդության կողմնակիցները, սխալ եզրակացությունների էին հանգել։

‘Աստծուն հաւասա՞ր’

ՓԻԼԻՊՊԵՑԻՍ 2։6–ում, ըստ 1896–ի արևելահայերեն «Աստուածաշունչ Մատեան Հին եւ Նոր Կտակարանների» թարգմանության (Արարատ), Հիսուսի մասին ասվում է, որ «Աստուծոյ կերպարանքումը լինելով, յափշտակութիւն չ’համարեց Աստուծուն հաւասար լինել»։ 1978–ի Էջմիածնի «Նոր կտակարան»–ը նույն միտքն է արտահայտում։ Ոմանք օգտագործում են մի շարք նման թարգմանություններ՝ հաստատելու համար այն գաղափարը, թե Հիսուսը Աստծուն հավասար էր։ Նկատի առե՛ք, սակայն, թե ինչպե՛ս է տվյալ հատվածը ներկայացվում այլ թարգմանություններում.

1869. «որը, Աստծու կերպարանքով լինելով, հափշտակելու բան չհամարեց Աստծո հետ հավասար պայմաններում լինելը» (Գ. Ռ. Նոյզ, The New Testament)։

1965. «Նա, իսկապե՛ս աստվածային էություն ունեցողը, երբեք իրեն ինքնավստահությամբ չհավասարեցրեց Աստծուն» (Ֆրիդրիխ Փֆեֆլին, Das Neue Testament, վերամշակված հրատարակություն)։

1976. «Նա միշտ Աստծո էություն էր ունեցել, սակայն չմտադրվեց ուժով փորձել Աստծուն հավասար դառնալ» (Today’s English Version)։

1981. «որ Աստուծոյ կերպարանքը ունենալով, յափըշտակութիւն [«կամ, յափշտակելու բան», տողատակի ծանոթագրություն] մը չսեպեց Աստուծոյ հաւասար ըլլալը» (արևմտահայերեն «Աստվածաշունչ Գիրք Հին եւ Նոր Կտակարաններու»)։

1984. «որը, թեև Աստծո կերպարանքով կար, չմտածեց զավթման մասին, այսինքն՝ Աստծուն հավասար լինելու» (New World Translation of the Holy Scriptures)։

1985. «Որը, Աստծո կերպարանքով լինելով, հափշտակելու բան չհամարեց Աստծո հետ հավասարությունը» (The New Jerusalem Bible)։

Ոմանք, սակայն, պնդում են, որ նույնիսկ այդ ավելի ճիշտ վերարտադրումները նշանակում են, թե՝ 1) Հիսուսն արդեն հավասար էր, սակայն չուզեց հավասարությունը ամուր բռնել, կամ 2) նա հավասարությունից կառչելու կարիք չուներ, որովհետև արդեն ուներ այն։

Այդ բանի նկատմամբ, Ռալֆ Մարտինը իր The Epistle of Paul to the Philippians («Պօղոսի թուղթը փիլիպպեցիներին») աշխատությունում հունարեն բնագրի մասին ասում է. «Վիճելի բան է, սակայն՝ արդյո՞ք, բայը կարող է իր իսկական՝ «զավթել»՝ «բռնի խլել», իմաստից սահել դեպի «ամուր բռնել» նշանակությունը»։ The Expositor’s Greek Testament («Մեկնաբանի հունարեն կտակարանը») նաև ասում է. «Չենք կարող գտնել ոչ մի հատված, որտեղ ἁρπάζω [հարպա՛ձո] բառը կամ նրա ածանցյալներից որևէ մեկը ունենա «պահել տիրապետության մեջ», «պահպանել» իմաստը։ Ըստ երևույթին, այն անփոփոխ «զավթել»–ու, «բռնի խլել»–ու նշանակությունը ունի։ Ուստի անթույլատրելի է «հափշտակել» ճիշտ իմաստը փոխել բոլորովին այլի՝ «ամուր բռնել»–ու։

Վերոհիշյալից ակնհայտ է, որ այնպիսի թարգմանությունների հեղինակները, ինչպիսին են «Արարատ»–ը կամ Էջմիածնի «Նոր կտակարան»–ը, խախտել են կանոնները՝ Երրորդության կողմնակիցների կարծիքը պաշտպանելու նպատակով։ Եթե Փիլիպպեցիս 2։6–ի հունարենը անկողմնակալ կերպով կարդացվի, այն ամենևին ցույց չի տա, իբր Հիսուսը տեղին էր համարում Աստծուն հավասար լինելը, այլ ճիշտ հակառակը, որ՝ չէր համարում։

Թե ինչպես պետք է հասկանալ 6–րդ համարը, պարզվում է նախորդող ու հաջորդող համարներից (3—5, 7, 8)։ Փիլիպպեցիները հետևյալ հորդորանքն էին ստացել. «Խոնարհութեամբ մէկդ միւսին աւելի լաւ համարեցէք, քան ինքներդ ձեզ»։ Ապա Պողոսը Հիսուսի գերազանց օրինակը որպես այդպիսի մտածելակերպի տիպար բերեց. «Ձեզանից իւրաքանչիւրը թող խորհի այն, ինչ որ է նաեւ ի Քրիստոս Յիսուս»։ Ի՞նչ «խորհի»։ Արդյո՞ք, խորհել այն, որ նրանցից յուրաքանչյուրը ‘Աստծուն հաւասար լինելը յափշտակութիւն պիտի չհամարի’։ Ո՛չ, դա կլիներ այնտեղ պարունակած մտքի ճիշտ հակառակը։ Ավելի ճիշտը Հիսուսը, որն Աստծուն ‘ավելի լավ էր համարում, քան ինքն իրեն’, երբեք չմտադրվեց հափշտակել Աստծո հետ հավասարությունը, այլ, ընդհակառակն, «խոնարհեցրեց ինքն իրեն՝ հնազանդ լինելով մինչեւ մահ»։

Անկասկած, այդ խոսքերը չեն կարող վերաբերել Ամենակարող Աստծո որևէ մի մասին, այլ Հիսուս Քրիստոսին, որը, տվյալ դեպքում, կատարելապես պարզաբանում էր Պողոսի միտքը՝ Վերադասի ու Ստեղծչի՝ Եհովա Աստծո հանդեպ, խոնարհության և հնազանդության կարևորությունը։

«Ես ե՛մ»

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԻ 8։58–ում, ըստ մի շարք թարգմանությունների, ինչպես օրինակ Էջմիածնի «Նոր կտակարան»–ի, Հիսուսն ասում է, թե «Ես ե՛մ, նախքան Աբրահամի լինելը»։ Հիսուսն այստեղ մատնացույց անո՞ւմ էր, արդյոք, իբր ինքը ճանաչված էր «Ես Եմ» տիտղոսով, ինչպես հաստատում են Երրորդության կողմնակիցները։ Եվ նշանակո՞ւմ է դա, ինչպես պնդում են նրանք, թե ինքը Եբրայերեն գրությունների Եհովան էր, քանի որ Ելիցի 3։14–ում՝ Արարատ թարգմանությունում, կարդում ենք. «Աստուած ասեց Մովսէսին. Ես եմ ՈՐ ԵՄ... Այսպէս ասիր Իսրայէլի որդիներին. Ինձ ԵՄը ուղարկեց ձեզ մօտ»։

Ելիցի 3։14–ում «ԵՄ» բառը գործածված է որպես տիտղոս Աստծո համար և ցույց է տալիս, որ նա իսկապես գոյություն ունի և իր խոստացածը կկատարի։ Դ–ր Ջ. Հ. Հերցի խմբագրությամբ հրատարակված The Pentateuch and Haftorahs («Հնգամատյան և հաֆթարոթ») գիրքը այդ արտահայտության մասին ասում է. «Գերության մեջ գտնվող իսրայելացիների համար դա կնշանակեր՝ «Թեպետև Նա ձեր նկատմամբ Իր հզորությունը դեռ չի ցուցաբերել, Նա կանի այդ. Նա հավերժ է և ձեզ անպայման կփրկի»։ Ժամանակակիցներից մեծ մասը հետևում են Ռաշիին [Աստվածաշնչի և Թալմուդի մի ֆրանսիացի մեկնաբան] և ներկայացնում են [Ելից 3։14–ը]. «Ես կլինեմ, ինչ որ կլինեմ» արտահայտությամբ»։

Իսկ Յովհաննէսի 8։58–ի արտահայտությունը շատ տարբերվում է Ելիցի 3։14–ում գործածվածից։ Հիսուսը չկիրառեց այն իբրև անուն կամ տիտղոս, այլ՝ հասկացնելու համար, որ ինքը մարդ դառնալուց առաջ գոյություն էր ունեցել։ Ուրեմն նկատի առե՛ք, ինչպես են որոշ թարգմանություններ Յովհաննէսի 8։58–ը ներկայացնում.

1869. «Աբրահամը դեռ չեղած, ես եղել եմ» (Գ. Ռ. Նոյզ, The New Testament)։

1935. «Ես գոյություն ունեի մինչև Աբրահամի ծնվելը» (Ջ. Մ. Պ. Սմիթ և Է. Ջ. Գուդսպիդ, The Bible​—⁠An American Translation)։

1965. «Աբրահամը դեռ չծնված ես արդեն նա էի, որ եմ» (Յորգ Ցինկ, Das Neue Testament)։

1981. «Ես ապրում էի մինչև Աբրահամի ծնվելը» (The Simple English Bible)։

1981. «Ես կամ՝ նախքան Աբրահամի ըլլալը» (Երուսաղեմի «Նոր Կտակարան, արեւմտահայերէն նոր թարգմանութիւն»)։

1984. «Մինչև Աբրահամի գոյություն ունենալը, ես եղել եմ» (New World Translation of the Holy Scriptures)։

Այսպես ուրեմն, այստեղ գործածված հունարեն արտահայտության իսկական իմաստը այն է, որ Աստծո ստեղծած «անդրանիկը»՝ Հիսուսը, արդեն գոյություն է ունեցել Աբրահամի ծնվելուց շատ առաջ (Կողոսացիս 1։15; Առակաց 8։22, 23, 30; Յայտնութիւն 3։14)։

Այստեղ ևս կոնտեքստը ի հայտ է բերում տվյալ համարի ճշգրիտ իմաստը. այդ անգամ հրեաներն ուզում էին Հիսուսին քարկոծել, որովհետև նա պնդում էր, թե ‘Աբրահամին է տեսել’, թեպետ, ինչպես նրանք ասում էին, նա դեռ հիսուն տարեկան չկար (57–րդ համար)։ Ուստի, Հիսուսի բնական հակազդեցությունն էր իր հասակի մասին իրենց ճշմարտությունն ասելը։ Դրա համար էլ, նա պարզապես իրենց ասաց, թե «Ես կամ՝ նախքան Աբրահամը ըլլալը» (Երուսաղեմի «Նոր Կտակարան, արեւմտահայերէն նոր թարգմանութիւն»)։

«Բանը Աստուած էր»

ԷՋՄԻԱԾՆԻ «Նոր կտակարան»–ում՝ Յովհաննէսի 1։1–ում, կարդում ենք. «Սկզբից էր Բանը, եւ Բանը Աստուծոյ մօտ էր, եւ Բանը Աստուած էր» ։ Երրորդության կողմնակիցները պնդում են, թե դա նշանակում է, որ «Բանը» (հունարեն՝ հո լո՛գոս), որն երկիր եկավ որպես Հիսուս Քրիստոս, ինքն Ամենակարող Աստվածն էր։

Բայց նկատեցե՛ք, թե ինչպես է կոնտեքստը կրկին անգամ նպաստում իմաստի ճիշտ հասկանալուն։ Նույնիսկ Էջմիածնի «Նոր կտակարան»–ն ասում է, թե «Բանը Աստուծոյ մօտ էր» (շեղագիրը մերն է)։ Մեկը, որ ուրիշի «մոտ» է, չի կարող ինքն այդ ուրիշը լինել։ Դրան համաձայնվելով՝ ճիզվիտ Ջոզեֆ Ա. Ֆիցմայերի խմբագրությամբ հրատարակված, Journal of Biblical Literature («Բիբլիական գրականության հանդես»)–ը նկատում է, որ, եթե Յովհաննէսի 1։1–ի վերջին մասը վերաբերում է Աստծուն, ապա դա «կհակասի նախորդ նախադասությանը», որն ասում է, թե Բանը Աստծո մօտ էր։

Նկատի առե՛ք նաև, թե համարի այդ մասն ինչպե՛ս է ներկայացվում այլ թարգմանություններում.

1808. «և բանը աստված էր» (The New Testament in an Improved Version, Upon the Basis of Archbishop Newcome’s New Translation: With a Corrected Text)։

1864. «և աստված էր բանը» (Բենյամին Ուիլսոն, The Emphatic Diaglott, interlinear reading)։

1928. «և Բանը աստվածային էակ էր» (Մորիս Գոգել, La Bible du Centenaire, L’Evangile selon Jean)։

1935. «և Բանը աստվածային էր» (Ջ. Մ. Պ. Սմիթ և Է. Ջ. Գուդսպիդ, The Bible​—⁠An American Translation)։

1946. «և աստծային էր Բանը» (Լուդվիգ Թիմը, Das Neue Testament)։

1950. «և Բանը աստված էր» (New World Translation of the Christian Greek Scriptures)։

1958. «և Բանը մի Աստված էր» (Ջեյմս Լ. Տոմանեկ, The New Testament)։

1975. «և աստված (կամ աստծվածային) էր Բանը» (Զիգֆրիդ Շուլց, Das Evangelium nach Johannes)։

1978. «և աստվածանման էր Լոգոսը» (Յոհաննես Շնայդեր, Das Evangelium nach Johannes)։

Յովհաննէսի 1։1–ում հունարեն թեո՛ս (աստված) բառը հանդիպում է երկու անգամ։ Առաջին դեպքում դա մատնացույց է անում Ամենակարող Աստծուն, որի մոտ էր Բանը («և Բանը [հո լո՛գոս] Աստուծոյ [թեո՛ս բառի ձև] մօտ էր»)։ Այդ առաջին թեո՛ս–ի առջևում գտնվում է հունարեն որոշիչ հոդի տոն ձևը, որը մատնացույց է անում որոշակի առարկայի կամ անձի, տվյալ դեպքում՝ Ամենակարող Աստծուն («և Բանը Աստուծոյ [հայերենում մեծատառով] մօտ էր»։

Իսկ երկրորդ թեո՛ս–ը Յովհաննէսի 1։1–ում հոդ չունի։ Ուստի, արտահայտությունը բառացի կթարգմանվեր՝ «և աստված էր Բանը»։ Եվ ինչպես արդեն տեսանք, բազմաթիվ թարգմանություններ այդ երկրորդ թեո՛ս–ը (անվանական ստորոգյալ) ներկայացում են որպես՝ «աստվածային», «աստվածանման» կամ «աստված»։ Ինչի՞ հիման վրա։

Կոյնե հունարենը ուներ որոշիչ հոդ, սակայն անորոշ հոդ չուներ։ Ուստի, անվանական ստորոգյալից առաջ որոշիչ հոդի չդրվելը, նայած կոնտեքստին, կարողանում էր ցույց տալ ստորոգյալի անորոշ լինելը։

«Բիբլիական գրականության հանդես»–ը (անգլ.) ասում է, թե այն արտահայտությունները, որտեղ «հոդազուրկ ստորոգյալը նախորդում է բային, հիմնականում որպիսության իմաստ են ունենում»։ Եվ դա, նշում է հանդեսը, ցույց է տալիս, որ լո՛գոս–ին կարելի է նմանեցնել աստծու։ Յովհաննէսի 1։1–ի վերաբերյալ հանդեսն ասում է նաև, թե «ստորոգյալի որակական ուժը այնքան աչքի ընկնող է, որ անկարելի է գոյականը [թեո՛ս] որոշյալ համարել»։

Այսպես ուրեմն, Յովհաննեսի 1։1–ը ի հայտ է բերում Բանի որպիսությունը, թե նա «աստվածային» էր, «աստվածանման» և «աստված», սակայն ո՛չ Ամենակարող Աստված։ Դա ներդաշնակ է ամբողջ Աստվածաշնչի հետ, որը Հիսուսին այստեղ կոչում է «Բանը»՝ Աստծո Պատգամավորի իր կատարած դերի համար և ներկայացնում է որպես մի հնազանդ ստորադաս անձ, որը երկիր ուղարկվեց իր Վերադասի՝ Ամենակարող Աստծու կողմից։

Աստվածաշնչում տեղ են գտնում բազմաթիվ այլ համարներ՝ նման կառուցվածքի նախադասություններով։ Օրինակ, Յովհաննէսի 4։19–ում, ըստ Էջմիա-​ծնի Նոր կտակարանի, սամարացի կինը ասում է Հիսուսին. «Ինձ թւում է, թէ դու մարգարէ ես»։ Ճիշտ ինչպես Յովհաննէսի 1։1–ում, այստեղ էլ ստորոգյալ անունը («մարգարէ») հունարեն բնագրում որոշիչ հոդ չունի, և հայերեն թարգմանությունում՝ չի ստանում։ Հետևաբար, Յովհաննէսի 1։1–ում, Բանը, առավել ևս եթե Աստծո մոտ էր, չէր կարող Մեծագույն «Աստվածը», կամ «Աստված» [մեծատառով] լինել, այլ միայն՝ «աստված» [փոքրատառով], կամ «աստվածային»։

Աստվածաբան և գիտնական Ջոզեֆ Հենրի Թեյերը, որն աշխատել է American Standard Version («Ամերիկյան ստանդարդ թարգմանություն») կոչվող Աստվածաշնչի թարգմանության վրա, պարզապես ասաց. «Լոգոսը աստվածային էր, և ո՛չ թե՝ ինքն Աստվածություն»։ Իսկ ճիզվիտ Ջոն Լ. Մակքենզին իր Dictionary of the Bible («Աստվածաշնչի բառարան»)–⁠ում գրեց. «Յովհ. 1։1–ը պետք է ճշգրտորեն թարգմանվի... «բանը աստվածային մի էակ էր»»։

Կանոնի խախտո՞ւմ է

ՈՄԱՆՔ, սակայն, պնդում են, թե այդպիսի թարգմանությունները խախտում են հունագետ Է. Կ. Կոլուելի, 1933–ին հրատարակած, կոյնե հունարենի քերականության կանոններից մեկը։ Կոլուելը հաստատում էր, թե հունարենում անվանական ստորոգյալը, «երբ հաջորդում է բային, ընդունում է [որոշիչ] հոդը, իսկ եթե նախորդում է բային՝ չի ընդունում»։ Սրանով Կոլուելը նկատի ուներ, թե անվանական ստորոգյալը, նույնիսկ եթե բայից առաջ դրվի, դարձյալ դիտվելու է որպես որոշիչ հոդ ունեցող։ Յովհաննէսի 1։1–ում ստորոգյալը՝ երկրորդ թեո՛ս գոյականը, բայից առաջ է դրված՝ «և [թեո՛ս] էր Բանը»։ Ուրեմն, պնդում էր Կոլուելը, այդ համարը պիտի թարգմանվի «և Աստված[ն] էր Բանը»։

Սակայն, նկատի առե՛ք Յովհաննէսի 8։44–ից բերվող միայն երկու օրինակ։ Այդ համարում Հիսուսը Սատանայի մասին ասում է, թե՝ «նա սկզբիցը մարդասպան էր» և «ստախօս է» (Արարատ)։ Ինչպես Յովհաննէսի 1։1–ում, այստեղ էլ հունարեն բնագրում անվանական ստորոգյալները («մարդասպան» և «ստախօս») նախորդում են բայերին («էր» և «է»)։ Երկու անունների առաջ որոշիչ հոդ չկա հունարենում և հայերեն թարգմանություններում էլ՝ չի դրվում, որովհետև հունարեն քերականությունից և կոնտեքստից բխում է, որ այդ անուններն անորոշ են (տեսե՛ք նաև Մարկոս 11։32; Յովհաննէս 4։19; 6։71; 9։17; 10։1; 12։6)։

Անվանական ստորոգյալի նկատմամբ Կոլուելը ստիպված ընդունեց այդ փաստը, երբ ասաց. «Այդ դիրքում այն անորոշ է լինում միայն այն ժամանակ, երբ կոնտեքստը պահանջում է»։ Եթե Կոլուելն անգամ ընդունում է, որ, երբ կոնտեքստը պահանջի, այդպիսի կառուցվածքի նախադասություններում թարգմանիչը կարող է անվանական ստորոգյալը մեկնաբանել որպես անորոշ, ուրեմն հայերենում Յովհաննէսի 1։1–ի ստորոգյալը կարելի է գրել ոչ թե մեծատառով, այլ՝ փոքրատառով։

Կոնտեքստն, արդյոք, պահանջո՞ւմ է Յովհաննէսի 1։1–ում փոքրատառ։ Այո՛, որովհետև ամբողջ Աստվածաշնչի վկայությունը հաստատում է, որ Հիսուսը Ամենակարող Աստվածը չէ։ Դրա համար էլ, այդպիսի դեպքերում թարգմանիչները պիտի առաջնորդվեն ո՛չ թե Կոլուելի կասկածելի քերականական կանոնով, այլ՝ կոնտեքստով։ Ուրիշ լեզուներով բազմաթիվ թարգմանություններում, Յովհաննէսի 1։1–ում և նույնանման այլ տեղերում ավելացվում է անորոշ հոդ։ Ակնհայտ է ուրեմն, որ գիտնականներից շատերը, նաև Աստվածաշունչը, չեն համաձայնվում այդպիսի արհեստական կանոնի հետ։

Հակասություն չկա

ԱՐԴՅՈՔ Հիսուս Քրիստոսին «աստված» կոչելը չի՞ հակասի Աստվածաշնչի ուսմունքին՝ թե միմիայն մեկ Աստված կա։ Ո՛չ, որովհետև Աստվածաշունչը աստված բառը երբեմն գործածում է հզոր արարածների համար։ Օրինակ, Սաղմոս 8։5–ում կարդում ենք. «Մին քիչ ցածացրիր նորան [մարդուն] հրեշտակներիցը [եբրայերեն՝ ’էլոհի՛մ ՝ «աստվածներ»]»։ Երբ Հիսուսը պաշտպանվեց հրեաների մեղադրանքից՝ իբր նա պնդում է, թե Աստված է, նա նշեց, որ Օրենքը «աստուածներ է կոչում նրանց, որոնց ուղղուած էր Աստուծոյ խօսքը», այսինքն՝ մարդկային դատավորներին (Յովհաննէս 10։34, 35; Սաղմոս 82։1⁠—⁠6)։ Մինչև անգամ Սատանան Բ Կորնթացիս 4։4–ում կոչվում է «այս աշխարհի աստուածը»։

Հիսուսի դիրքը հրեշտակների, անկատար մարդկանց կամ Սատանայի ունեցած դիրքից շատ ավելի բարձր է։ Եթե նրանք կոչված են «աստուածներ»՝ հզորներ, ուրեմն, Հիսուսն անկասկած կարող է «աստված» լինել, և այդպիսին է։ Եհովայի նկատմամբ բացառիկ դիրք ունենալու պատճառով՝ Հիսուսը «Հզօր Աստուած» է (Յովհաննէս 1։1; Եսայիա 9։6)։

Բայց միգուցե, մեծատառով գրվող, «Հզօր Աստուա՞ծ»–ն է ցույց տալիս, որ Հիսուսը ինչ–որ կերպ Եհովա Աստծուն հավասար է։ Բնա՛վ երբեք։ Եսայիան այստեղ միայն մարգարեանում էր, որ դա կլինի չորս անուններից մեկը, որով Հիսուսը պիտի կոչվեր, իսկ հայերենում այդպիսի անունները գրվում են մեծատառով։ Եվ նույնիսկ եթե Հիսուսը «Հզօր» է կոչվում, բայց և այնպես միայն մեկը կարող է «Ամենակարող» լինել։ Ավելորդ կլիներ կոչել Եհովա Աստծուն «Ամենակարող», եթե չլինեին, աստված կոչվող, սակայն նվազագույն կամ ստորադաս դիրք գրավող, ուրիշները։

Անգլիական «Ջոն Ռայլանդզի անվան գրադարանի տեղեկագիր»–ը նշում է, թե, ըստ կաթոլիկ աստվածաբան Կարլ Ռաների, չնայած որ այնպիսի համարներում, ինչպիսին Յովհաննէսի 1։1–ն է, թեո՛ս բառը գործածվում է Քրիստոսին մատնանշելու համար, «այդ դեպքերից ոչ մեկում «թեոս»–ը չի կիրառվում այնպես, որ Հիսուսին նույնացնի նրա հետ, որը Նոր կտակարանի այլ տեղերում հանդես է գալիս որպես «հո Թեոս», այսինքն՝ Մեծագույն Աստված»։ «Տեղեկագիր»–ը շարունակում է. «Եթե Նոր կտակարանի գրողները համարում էին, որ Հիսուսին հավատարիմ մարդիկ իրեն իբրև «Աստծված» պետք է ճանաչեն, ապա ինչպե՞ս պետք է բացատրել, որ Նոր կտակարանը գրեթե չի խոսում այդպիսի ճանաչման մասին»։

Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել այն խոսքերի մասին, որ Թովմասը Հիսուսի մասին արտահայտեց. «Տէ՛ր իմ և Աստուա՛ծ իմ» (Յովհաննէս 20։28)։ Թովմասի համար Հիսուսը «աստծո» նման էր, հատկապես այն հրաշքի պատճառով, որն առաջացրեց այդ բացականչությունը։ Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ դա հավանաբար միայն Թովմասի զարմանքի հուզական արտահայտումն էր, որ նա ասաց Հիսուսին, սակայն ուղղեց Աստծուն։ Ինչ էլ որ լինի, Թովմասը չէր կարծում, որ Հիսուսը Ամենակարող Աստվածն է, քանի որ ինքը և մյուս առաքյալները գիտեին, որ Հիսուսը երբեք հավակնությունը չի ունեցել Աստված լինելու, այլ սովորեցրել է, որ միայն Եհովան է «միակ ճշմարիտ Աստուած»–ը (Յովհաննէս 17։3)։

Այդ հասկանալու համար՝ դարձյալ կարիք կա կոնտեքստը քննելու։ Այդ դեպքից մի քանի օր առաջ հարություն առած Հիսուսը խնդրել էր Մարիամ Մագդաղենացուն աշակերտներին ասել. «Ես բարձրանում եմ դէպի իմ Հայրը եւ ձեր Հայրը, դէպի իմ Աստուածը եւ ձեր Աստուածը» (Յովհաննէս 20։17)։ Թեպետև Հիսուսն արդեն իր հարությունից հետո հզոր մի հոգի էր դարձել, Եհովան առաջվա նման նրա Աստվածն էր։ Մինչև անգամ Աստվածաշնչի վերջին գրքում, իր փառավորումից հետո, Հիսուսը շարունակ Նրա մասին խոսեց որպես իր Աստծո (Յայտնութիւն 1։5, 6; 3։2, 12)։

Յովհաննէսի 20։31–ում, Թովմասի բացականչությունից միայն երեք համար հետո, Աստվածաշունչը ավելի է պարզաբանում հարցը, ասելով. «Սա այն չափով գրուեց, որ դուք հաւատաք, թէ Յիսուս Քրիստոսն է՝ Աստուծոյ Որդին», ո՛չ թե՝ Ամենակարող Աստվածը։ Եվ «Որդին» պետք է հասկանալ բառացի՝ հոր բնածին մի որդի իմաստով, և ո՛չ թե՝ եռանձնական Աստվածության խորհրդավոր մի մաս։

Պետք է ներդաշնակ լինի Աստվածաշնչին

ՈՄԱՆՔ պնդում են, թե մի քանի այլ համարներ պաշտպանում են Երրորդության գաղափարը։ Սակայն, ուշադրությամբ քննելուց հետո պարզվում է, որ դրանք, ինչպես և վերը քննարկված համարները, իրականում Երրորդությունը չեն պաշտպանում։ Այդպիսի համարները միայն ցույց են տալիս, որ հօգուտ Երրոդության որևէ թվացող ապացույց քննարկելու ժամանակ, պետք է հարցնել՝ տվյալ մեկնաբանությունը ներդաշնա՞կ է ամբողջ Աստվածաշնչի հետևողական ուսմունքին՝ որ միայն Եհովան է Մեծագույն Աստվածը։ Հակառակ դեպքում՝ մեկնաբանությունը սխալ է։

Պետք է նաև հիշել, որ «ապացուցող համարներից» ոչ մեկը չի ասում, իբր Աստված, Հիսուսը և սուրբ հոգին մեկ են ինչ–որ խորհրդավոր աստվածության մեջ։ Ամբողջ Աստվածաշնչում չկա ոչ մի համար, որ ասի, թե երեքը նույնն են էությամբ, հզորությամբ և հավերժությամբ։ Աստվածաշունչը հետևողականորեն բացահայտում է Ամենակարող Աստծուն՝ Եհովային, որպես միակ Մեծագույն Աստված, Հիսուսին, որպես նրա ստեղծված Որդի, և սուրբ հոգուն, որպես Աստծո գործուն ուժ։

[մեջբերում 24-րդ էջի վրա]

«Հնում գիտնականները [Յովհաննէսի 10։30–ը] սխալ էին օգտագործում՝ ապացուցելու համար, որ Քրիստոսը... Հոր հետ նույն էակն է» (Ժան Կալվին, «Մեկնաբանություն Յովհաննու ավետարանի» [անգլ.])։

[մեջբերում27-րդ էջի վրա]

Մեկը, որը ուրիշի «մոտ» է, չի կարող միաժամանակ այդ ուրիշը լինել։

[մեջբերում28-րդ էջի վրա]

«Լոգոսը աստվածային էր, և ո՛չ թե՝ ինքն Աստվածությունը» (Ջոզեֆ Հենրի Թեյեր՝ Աստվածաշնչի գիտնական)։

[նկար 24, 25-րդ էջի վրա]

Հիսուսը Աստծուն աղոթեց իր աշակերտների համար, որպեսզի «ամէնքը մի լինեն», ինչպէս ինքն ու իր Հայրը՝ ‘մի են’։

[նկար 26-րդ էջի վրա]

Հիսուսը հրեաներին ցույց տվեց, որ Աստծուն հավասար չէր, երբ ասաց, թե «ինքն իրենից ոչինչ չի կարող անել, եթէ չտեսնի Հօրը, որ անում է»։

[նկար 29-րդ էջի վրա]

Քանի որ Աստվածաշունչը մարդկանց, հրեշտակներին, նույնիսկ Սատանային կոչում է «աստվածներ», կամ հզոր էակներ, ապա Հիսուսն էլ, որը երկնքում նրանցից մեծ է, կարող է պատշաճորեն «աստված» կոչվել։