Գիտություն և Աստվածաշունչ. իրո՞ք հակասում են

ԳԱԼԻԼԵՈՅԻ ու կաթոլիկ եկեղեցու միջև ծագած հակամարտության համար նախադրյալներ ստեղծվեցին Կոպեռնիկոսի և Գալիլեյի ծնվելուց դեռևս դարեր առաջ։ Տիեզերքի երկրակենտրոն, կամ՝ գեոցենտրիկ կառուցվածքի մասին պատկերացումները որդեգրվել էին հին հույների կողմից և տարածում գտել փիլիսոփա Արիստոտելի (մ.թ.ա. 384–322 թթ.) ու աստղագետ–​աստղագուշակ Պտղոմեոսի (մ.թ. երկրորդ դար) ջանքերով։a

Տիեզերքի կառուցվածքի մասին իր ուսմունքը Արիստոտելը ստեղծել էր հույն մաթեմատիկոս և փիլիսոփա Պյութագորասի ազդեցության տակ (մ.թ.ա. 6–րդ դար)։ Ընդունելով Պյութագորասի տեսակետն այն մասին, որ շրջանն ու գունդը երկրաչափական կատարյալ պատկերներ են՝ Արիստոտելը հավատում էր, թե երկինքը ոլորտների մեջ գտնվող ոլորտների շարան է, որոնք նման են սոխի շերտերի։ Շերտերից յուրաքանչյուրը պատրաստված է բյուրեղից։ Այդ ամենի կենտրոնում գտնվում է Երկիրը։ Աստղերը պտտաձև իրենց շարժումը սկսում են ամենավերևի ոլորտից՝ աստվածային զորության աթոռից։ Բացի այդ, Արիստոտելը համոզված էր, որ արևն ու երկնային մյուս մարմինները կատարյալ են, որևէ արատ կամ թերություն չունեն և ենթակա չեն փոփոխությունների։

Արիստոտելի այս ենթադրությունը ծնունդ էր առել փիլիսոփայությունից և ոչ թե գիտությունից։ Նրա տեսանկյունից՝ անտրամաբանական էր, որ Երկիրը կարող է շարժվել։ Արիստոտելը ժխտում էր նաև դատարկության, կամ՝ ազատ տարածության գաղափարը՝ համոզված լինելով, թե շարժվելու դեպքում երկիրը շփման պատճառով կանգ կառներ, եթե նրա վրա անընդհատ ուժ չգործադրվեր։ Քանի որ այդ ժամանակների գիտական հայտնագործությունների լույսի ներքո Արիստոտելի ուսմունքը տրամաբանական էր թվում, իր հիմնական ձևակերպմամբ այն պահպանվեց մոտ 2 000 տարի։ Նույնիսկ 16–րդ դարում ֆրանսիացի փիլիսոփա Ժան Բոդենը արտահայտեց այդ համընդհանուր տեսակետը՝ ասելով. «Խելքը գլխին կամ ֆիզիկայից փոքր–​ինչ գաղափար ունեցող ոչ մի մարդ երբեք չի մտածի, թե երկիրը՝ ծանր ու մեծ.... պտտվում է.... իր իսկ առանցքի, ինչպես նաև արևի շուրջ, քանի որ երկրի ամենաչնչին տատանումից անգամ քաղաքներն ու ամրոցները, բնակավայրերն ու լեռները մեր աչքերի առաջ ցած կգլորվեին»։

Եկեղեցին ընդունում է Արիստոտելին

Գալիլեոյի ու եկեղեցու միջև ծագած հակամարտության հաջորդ նախադրյալը ստեղծվեց 13–րդ դարում հեղինակավոր կաթոլիկ գործիչ Թովմա Աքվինացու կողմից (1225–1274 թթ.)։ Աքվինացին խոր հարգանք էր տածում Արիստոտելի հանդեպ, որին անվանում էր Մեծագույն փիլիսոփա։ Հինգ տարի նա ահռելի ջանքեր թափեց Արիստոտելի փիլիսոփայությունը կաթոլիկ եկեղեցու ուսմունքներին համակցելու ուղղությամբ։ Ինչպես իր գրքում հայտնում է գրող Վեյդ Ռոլանդը, Գալիլեոյի օրերում «Աքվինացու գաղափարախոսությունը, որ իրենից ներկայացնում էր Արիստոտելի ազդեցության տակ ստեղծված մի խառնածին ուսմունք, դարձել էր Հռոմի Եկեղեցու հիմնական դոգման» («Galileo’s Mistake»)։ Հիշենք նաև, որ այն օրերում գիտությունը անկախ բնագավառ չէր։ Կրթական համակարգը մեծամասամբ գտնվում էր եկեղեցու հսկողության տակ։ Կրոնն ու գիտությունը սովորաբար նույն դասի ձեռքերում էին։

Գալիլեոյի ու եկեղեցու բախման համար բոլոր նախապայմաններն արդեն ստեղծվել էին։ Նույնիսկ նախքան աստղագիտությամբ զբաղվելը Գալիլեոն գրել էր մարմինների շարժումը նկարագրող մի գիտական աշխատություն, որտեղ կասկածի էր ենթարկել մեծարգո Արիստոտելի բազմաթիվ ենթադրությունները։ Սակայն 1633 թ.–ին ինկվիզիցիայի դատաստանին նա արժանացավ այն պատճառով, որ անխախտ դիրք բռնեց հելիոցենտրիկ ուսմունքի կողմը, ինչպես նաև հայտարարեց, որ այդ գաղափարը ներդաշնակ է Գրություններին։

Պաշտպանելով իրեն՝ Գալիլեոն հավաստիացրեց, որ խորապես հավատում է Աստվածաշնչին և ընդունում է այն՝ որպես Աստծու ներշնչյալ Խոսք։ Նա ասաց նաև, որ Սուրբ Գիրքը գրվել է հասարակ մարդկանց համար, և աստվածաշնչյան այն համարները, որոնք առաջին հայացքից խոսում են արևի շարժման մասին, չպետք է բառացի հասկանալ։ Սակայն Գալիլեյի փաստարկները արդյունք չտվեցին։ Նա մեղավոր ճանաչվեց, քանզի ժխտեց Սուրբ Գրությունների այն մեկնությունը, որը հիմնված էր հունական փիլիսոփայության վրա։ Կաթոլիկ եկեղեցին Գալիլեյին դատապարտելու հարցում իր սխալը պաշտոնապես ճանաչեց միայն 1992 թ.–ին։

Ինչ դասեր ենք քաղում

Ի՞նչ կարող ենք սովորել այս դեպքերից։ Նախևառաջ այն, որ Գալիլեոն կասկածի չէր ենթարկում Աստվածաշունչը։ Նա պարզապես հարցականի տակ էր դնում եկեղեցու ուսմունքները։ Ահա թե ինչ է ասում կրոնական թեմաներով աշխատությունների մի հեղինակ. «Գալիլեոյի հետ պատահածից ակնհայտ է դառնում, որ Եկեղեցին ոչ թե ամուր կառչել էր աստվածաշնչյան ճշմարտությանը, այլ որ բավականաչափ ամուր չէր կառչել նրան»։ Թույլ տալով, որ հունական փիլիսոփայությունն ազդի իր վարդապետության վրա՝ եկեղեցին կուլ էր գնացել ավանդությանը՝ Աստվածաշնչի ուսմունքներին հետևելու փոխարեն։

Այս մասին է հիշեցնում սուրբգրային հետևյալ նախազգուշացումը. «Զգոյշ կացէք՝ մի գուցէ մէկը յափշտակէ ձեզ փիլիսոփայութիւնով եւ դարտակ խաբեբայութիւնով, մարդկանց աւանդութեան պէս, աշխարհքիս սկզբունքների պէս եւ ոչ թէ Քրիստոսի պէս» (Կողոսացիս 2։8)։

Նույնիսկ այսօր բազմաթիվ այսպես կոչված քրիստոնյաներ շարունակում են դավանել այնպիսի ուսմունքներ ու փիլիսոփայական գաղափարներ, որոնք հակասում են Աստվածաշնչին։ Դրա մի օրինակ է Դարվինի էվոլյուցիոն տեսությունը, որին նրանք ավելի մեծ նախապատվություն են տալիս, քան արարչագործության մասին «Ծննդոց» գրքի հայտնած տեղեկությանը։ Նման քայլով՝ եկեղեցիներն իրականում Դարվինին դարձրել են ժամանակակից Արիստոտել, իսկ էվոլյուցիայի տեսությունը՝ հավատի դրույթ։b

Ճշմարիտ գիտությունը ներդաշնակ է Աստվածաշնչին

Վերը շարադրված տեղեկությունները որևէ ձևով չպետք է խրախուսեն նվազ հետաքրքրություն ցուցաբերել գիտության հանդեպ։ Իրականում, Աստվածաշունչն ինքն է հորդորում մեզ ուսումնասիրել Աստծու ձեռքի գործերը և դրանց մեջ տեսնել Արարչի հիասքանչ հատկությունները (Եսայիա 40։26; Հռովմայեցիս 1։20)։ Ինչ խոսք, Աստվածաշնչի նպատակը գիտություն սովորեցնելը չէ։ Այդ գրքում ներկայացվում են Աստծու չափանիշները, նրա այն հատկությունները, որ լոկ արարչագործություններն ուսումնասիրելով չես սովորի, ինչպես նաև նրա նպատակը մարդկության առնչությամբ (Սաղմոս 19։7–11; Բ Տիմոթէոս 3։16)։ Սակայն բնության երևույթները նկարագրելիս Աստվածաշունչը միշտ էլ ճշգրիտ տեղեկություններ է հայտնում։ Գալիլեոն ինքը այսպիսի խոսքեր է ասել. «Թե՛ Սուրբ գիրքը, թե՛ բնությունը կյանքի են կոչվել Աստծու Խոսքով.... Այս երկու ճշմարիտ աղբյուրները չեն կարող հակասել մեկը մյուսին»։ Ահա մի քանի օրինակ։

Աստղերի և մոլորակների շարժումը պայմանավորված է ավելի հիմնական մի ճշմարտությամբ, համաձայն որի՝ տիեզերքում եղող ամեն բան կառավարվում է օրենքներով, այդ թվում ձգողականության օրենքով։ Որքան հայտնի է, ֆիզիկական օրենքների գոյության մասին առաջին անգամ խոսել է Պյութագորասը (եթե մի կողմ դնենք Աստվածաշունչը)։ Վերջինս հավատում էր, որ տիեզերքը կարելի է բացատրել թվերով։ Միայն երկու հազար տարի անց Գալիլեյը, Կեպլերը և Նյուտոնը ապացուցեցին, որ մատերիան կառավարվում է ողջամտորեն սահմանված օրենքներով։

Աստվածաշնչում բնության օրենքները առաջին անգամ հիշատակվում են «Յոբ» գրքում։ Մ.թ.ա. մոտ 1 600 թ.–ին Աստված այսպիսի հարց էր ուղղել Հոբին. «Գիտե՞ս երկնքի կանոնները [կամ՝ օրենքները]» (Յոբ 38։33)։ Իսկ մ.թ.ա. յոթերորդ դարում արձանագրված «Երեմիայի» գիրքը Եհովային անվանում է «լուսնի եւ աստղերի», ինչպես նաև ‘երկնքի և երկրի’ կանոնների Արարիչ (Երեմիա 31։35; 33։25)։ Այս համարները հաշվի առնելով՝ Աստվածաշնչի վերլուծաբան Ջ. Ռոլինսոնը նշում է. «Այն փաստը, որ նյութական աշխարհը ընդհանուր առմամբ կառավարվում է օրենքներով, միահավասար կերպով է հաստատվում թե՛ սուրբ գրողների և թե՛ ժամանակակից գիտության կողմից»։

Եթե որպես ելման կետ ընդունենք այն տարեթիվը, երբ Պյութագորասն արտահայտեց իր վերոհիշյալ գաղափարը, կտեսնենք, որ Հոբի խոսքերը գրվել են դրանից հազար տարի առաջ։ Չմոռանանք, որ Աստվածաշնչի նպատակը բնության ֆիզիկական կառուցվածքը բացատրելը չէ։ Գրությունները խորապես արմատավորում են մեր մեջ այն միտքը, որ Եհովան է ամեն բանի Արարիչը՝ այն անձնավորությունը, որը կարող է ստեղծել ֆիզիկական օրենքներ (Յոբ 38։4, 12; 42։1, 2)։

Ուշադրության արժանի մեկ ուրիշ օրինակ է երկրի ջրային զանգվածների շարժումը, որը կոչվում է ջրի շրջապտույտ։ Այս երևույթի պարզ նկարագրությունը հետևյալն է. ջուրը գոլորշիանում է ծովից, ձևավորվում իբրև ամպ, անձրևի կամ ձյան տեսքով թափվում երկրի վրա և ի վերջո վերադառնում ծով։ Ջրի շրջապտույտը հիշատակող ամենահին ոչ աստվածաշնչյան աղբյուրը, որ հասել է մեզ, վերագրվում է մ.թ.ա. չորրորդ դարին։ Այնինչ Աստվածաշունչն այդ մասին հայտնել է դրանից հարյուրավոր տարիներ առաջ։ Օրինակ՝ մ.թ.ա. 11–րդ դարում Իսրայելի Սողոմոն թագավորը գրել էր. «Բոլոր գետերը գնում են դէպի ծով, բայց ծովը չի լցւում, եւ նորից գետերը վերադառնում են այնտեղ, որտեղով հոսել են» (Ժողովող 1։7, ԷԹ)։

Նմանապես, մ.թ.ա. 800 թ.–ին Ամովս մարգարեն, որ մի հասարակ հովիվ էր ու հողագործ, գրել է. «[Եհովան] ծովի ջրերը կանչում է, եւ նորանց ածում է երկրի վերայ» (Ամովս 5։8)։ Թեև Սողոմոնն ու Ամովսը չեն խոսել բարդ, տեխնիկական լեզվով, սակայն ճշգրտորեն նկարագրել են ջրի շրջապտույտը. նրանցից յուրաքանչյուրը՝ փոքր–​ինչ տարբեր տեսանկյունից։

Աստվածաշնչում ասվում է նաև, որ Աստված «երկիրը կախում է ոչնչի վերայ» (Յոբ 26։7)։ Եթե հաշվի առնենք, թե որքանով էր զարգացած գիտությունը մ.թ.ա. 1 600 թ.–ին՝ մոտավորապես այն ժամանակ, երբ ասվել են այս խոսքերը, ապա ինչպիսի՜ արտասովոր ընդունակությունների տեր պետք է լիներ նա, ով կհայտարարեր, որ պինդ մարմինը կարող է առանց որևէ ֆիզիկական հենարանի կախված մնալ տիեզերքում։ Ինչպես արդեն նշեցինք, անգամ Արիստոտելն էր մերժում դատարկ տարածության գաղափարը, մինչդեռ նա ապրել է վերոհիշյալ խոսքերն ասած անհատից ավելի քան 1 200 տարի անց։

Մի՞թե ապշեցուցիչ չէ այն փաստը, որ Աստվածաշունչը նման ճշգրիտ տեղեկություններ է հայտնել՝ հակառակ տվյալ ժամանակաշրջանում ընդունված սխալ, բայց խելքին մոտ թվացող պատկերացումներին։ Մտածող մարդու համար սա ևս մի ապացույց է այն բանի, որ Գրությունները ներշնչված են Աստծու կողմից։ Ուստի խելամտորեն կվարվենք, եթե թույլ չտանք, որ Աստծու Խոսքին հակասող ուսմունքները կամ տեսությունները ազդեն մեզ վրա։ Ինչպես նորից ու նորից ցույց է տալիս պատմությունը, փիլիսոփաները, նույնիսկ ամենախոշոր մտածողները, անցնում ու գնում են, մինչդեռ «Տիրոջ խօսքը մնում է յաւիտեան» (Ա Պետրոս 1։25)։

[ծանոթագրություններ]

[շրջանակ 6–րդ էջի վրա]

Բողոքականների տեսակետը

Ռեֆորմացիայի ու բողոքականության առաջնորդները նույնպես հանդես եկան ընդդեմ արևակենտրոն ուսմունքի։ Այդ գործիչների թվում էին՝ Մարտին Լյութերը (1483–1546 թթ.), Ֆիլիպ Մելանխթոնը (1497–1560 թթ.) ու Ժան Կալվինը (1509–1564 թթ.)։ Լյութերն այսպիսի խոսքեր է ասել Կոպեռնիկոսի հասցեին. «Այդ հիմարը ուզում է հեղաշրջում մտցնել աստղագիտության մեջ»։

Ռեֆորմացիայի գործիչներն իրենց փաստերը հիմնավորում էին աստվածաշնչյան որոշ հատվածների բառացի մեկնաբանությամբ։ Այդպիսի մի հատված է «Յեսու» 10–րդ գլուխը, որտեղ խոսվում է արևի ու լուսնի կանգ առնելու մասին։c Ինչո՞ւ էին այս գործիչները նման դիրք բռնել։ Ինչպես նշվում է մի գրքում, թեև Ռեֆորմացիան ու բողոքականությունը կոտրեցին պապականության լուծը, դրանք «չհեղինակազրկեցին ամենահիմնական աղբյուրը»՝ Արիստոտելի և Թովմա Աքվինացու հայացքները, որ ընդունվում էին թե՛ կաթոլիկների, թե՛ բողոքականների կողմից («Galileo’s Mistake»)։

[ծանոթագրություն]

[նկարներ]

Լյութեր

Կալվին

[թույլտվությամբ]

From the book Servetus and Calvin, 1877

[նկար 4–րդ էջի վրա]

Արիստոտել

[թույլտվությամբ]

From the book A General History for Colleges and High Schools, 1900

[նկար 5–րդ էջի վրա]

Թովմա Աքվինացի

[թույլտվությամբ]

From the book Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855

[նկար 6–րդ էջի վրա]

Իսահակ Նյուտոն

[նկար 7–րդ էջի վրա]

Ջրի շրջապտույտը Աստվածաշնչում նկարագրվել է ավելի քան 3 000 տարի առաջ