Meroë—Testimonio iti Nalipatanen a Kinatan-ok

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay kenya

TI LUBONG dandani nalipatannan ti kadaanan a siudad iti Meroë. Naisaad iti makindaya nga igid ti Karayan Nilo agarup 210 kilometros iti amianan iti Khartoum, Sudan, ti Meroë idi ti natangsit a kabisera iti Imperio ti Etiopia. Ngem itan daytat’ maysa laengen a marmarbek nga adalen. Dagiti marmarban a templona, bakante a palasio, ken nabubuong nga aramid iti arte ket maysa laeng a nakapuy a kallangugan iti nadayag a napalabas. Matmatantay ti dadduma a kadaanan a rebbek.

Ditoy isu ti lugar ti templo ni Amon. Idi daytat’ 140 metros ti kaatiddogna. Uray pay itatta nagtalinaed a naimarka iti darat ti disierto. Dagiti ladawan ti kordero a granito, a dadduma kadagitoy ti makita pay laeng itatta, ti nanglinea idi iti nalawa a dalan ti prosesion nga agturong iti pagserkan ti templo.

Iti mismo a lugar ti templo, makita pay laeng ti dadduma kadagiti ladawan, dagiti kinitikitan, ken paintings a nangarkos a naimbag iti naarian a palasio. Wenno mabalin a maawiskayo a mangdayaw iti nagpintas ti pannakaikitikitna a posposte a nanglikmut iti asideg a paglanguyan. Dagiti tubtubo a naglasatan idi ti danum nga agturong iti paglanguyan a rummuar kadagiti silulukat a ngiwat dagiti babassit, kasla leon a ladawan ket nakalalaing uray pay iti maika-20-siglo a pagrukodan. Ti panangdadael ti tiempo, init, ken ti darat ti disierto di naan-anay a nangpakupas kadagiti makaawis a kolor a nangarkos kadagiti poste a nanglikmut iti paglanguyan.

Iti makindaya nga igid ti Meroë adda ti Templo ti Init, isu a nakalatlatak idi iti panagdayaw dagiti umili iti siudad. Nupay saan a kas iti kadakkel iti templo ni Amon, nupay kasta dayta ket nagsayaatan ti pannakaarkosna iti asul ken amarilio a daplat ken tisa ti diding, agraman dagiti naikitikit nga eksena a mangipakita kadagiti namilitaran a balligi.

Ti kangrunaan a testamento iti kinatan-ok iti Meroë isu ti pagitabonan. Iti ballasiw ti naglawaan a tanap a disierto, nga asideg laeng iti ili, isu dagiti adu a nadumaduma a piramid. Nupay saan a kas iti kadakkel ken katan-ok dagiti dadakkel a piramid iti Egipto, dagitoy a pagitabonan a tanem ket dadakkelda met. Ditoy adda umdas a pammaneknek iti nalipatanen a naarian nga estilo ti panagbiag. Idi tiempo ti kinatan-okna ti Meroë ket maysa a naisangsangayan a siudad—maysa a kadaanan a Paris, Washington, wenno Moscow.

Ngem siasino dagiti nagnaed ken nagtrabaho ditoy? Ket ania ti nangiturong iti pannakapukaw daytoy a siudad?

Dagiti Tattao ken ti Historiada

Dagiti nangibangon iti Meroë isu dagiti Cusita, wenno taga Etiopia. Dagiti paintings ken dagiti naikitikit iti diding nalawag nga ipakitada dagiti kasasaad nga Africano. Adda makita a tanda ti kultura nga Egipcio iti Meroë, ngem idi agngudon iti maikadua a milenio K.K.P., idi ti Etiopia nawayawayaanen manipud iti panangtengngel iti Egipto.

Idi maudi a paset iti maikawalo a siglo K.K.P., pudno a pinarmek ti Etiopia ti Egipto ket inturayanna dayta iti agarup 60 a tawen. Gapuna nupay adut’ mangipagarup a ti Egipto laeng ti imperio a timmaud iti Africa, daytoy saan a pudno. Maysa kadagiti agturay iti Etiopia bayat ti maikawalo a siglo K.K.P., ni Ari Tiraca, ket nadakamat pay iti Biblia.

Sigun iti salaysay iti Biblia, ti ari ti Asiria a ni Sennakerib makigubgubat idi iti Lebna bayat nga iti dayta met laeng a tiempo isagsaganana ti panangraut iti Jerusalem. Kellaat, dimteng ti sao a ni Ari Tiraca adda iti dalanna a manggubat kadagiti taga Asiria. (2 Ar-ari 19:8, 9; Isaias 37:8, 9) Dagiti sursurat ti Asiria, nupay kasta, ibagana a ni Tiraca naabak idiay Eltekeh. Kaguduat’ siglo kamaudiananna, nagpatingga ti panangituray ti Etiopia iti Ginget ti Nilo idi naan-anay a pinarmek ti Asiria ti Egipto.—Nahum 3:8-10; Isaias 20:3-6.

Bayat dayta a panawen ti siudad iti Napata nagserbin kas kabisera iti Etiopia. Ngem idi 540 K.K.P., rinugian ti Meroë ti 800-tawen a panagturayna kas kabisera ti emperio. Ket nupay bimmaba ti pannakabalin ken impluensia ti emperio, ti Meroë adda pay laeng pannakabalinna.

Bayat ti panawen ti panagturay ti Roma, maysa nga Etiope nga eunuko ti tinulongan ti ebanghelisador a ni Felipe nga agbalin a maysa a Kristiano. (Aramid 8:26-29, 38) Kunaen ti Biblia a daytoy a lalaki ket maysa a tesurero iti pagturayan ni Candace, reina iti Etiopia. Ti nagan a Candace agparang a maysa idi a titulo a mangtuktukoy kadagiti reina a nagturay manipud Meroë. Gapuna ti Meroë mabalin nga adda impluensiana uray pay iti kongregasion Kristiano.

Panagpababa ti Maysa nga Emperio

Apay, ngarud, a nalipatanen ti Meroë? Bassit laeng ti impormasion. Ti mangpakaro pay kadagiti bambanag isu ti kinapudno a ti kadaanan a pagsasao a Cusita ket masapul a maadal pay. Ti agkakamang a sursurat ti Meroë a makita kadagiti pagserkan nga agturong kadagiti templo, palasio, ken dagiti dadduma a patpatakder a bato a naiwaras iti intero a rebbek ket naisangsangayan, nupay no ti nabalbaliwan a bersion iti heiroglyphics ti Egipto ket nausar idi immun-una a panawen. Dagiti sasao ti Meroë ket mabasa ken mabalikas ngem, anian, saan a maawatan. Gapuna masapul nga agpannuraytayo laeng kadagiti pagpagarup tapno ikeddeng no aniat’ pudno a napasamak.

Nalabit ti rumangrang-ay a pagarian iti Axum ti nangikkat iti pannakabalin ti Meroë nga aglako, isu a nangiturong iti panagpababa ti emperio. Aniaman ti kaso, ti Axum kamaudiananna rinautna ken dinadaelna ti Meroë idi agarup 350 K.P. Ti Meroë, dagiti kakabsatna a siudad, ti sibilisasionna, ken ti kulturana nagpukawen iti historia agingga nga impalgak dagiti nabiit pay a nakali ti arkeolohia dagiti napalabas a dayagda.

Dagiti dadakkel a bunton dagiti latak a nanglinea iti daga iti asideg ti kadaanan a Meroë ipamatmatna a dagiti tattao sadiay ammoda ti sekreto iti panangrunaw iti landok, ket nakaad-adu dayta. Kadagiti rebbek ti Meroë, makasarak ti maysa kadagiti alikamen ti talon ken alikamen a pakigubat a naaramid iti landok. Ti lugar ti Meroë iti kangrunaan a dalan ti komersio iti nagbaetan ti Daya ken Laud ti nangiyeg kadagiti adu a managlako ken buyot dagiti managbiahe iti pagturayanna. Babaen ti pannagnana iti Indian Ocean a lumasat kadagiti turturod iti Etiopia ken agturong iti Africa nga agpalaud nga agpaabagatan iti Sahara, ti Meroë nalaka laeng nga isaknapna ti pannakaammo ken impluensiana kadagiti dadduma a paset iti Africa.

Nupay kasta, itatta ti Meroë nakikaduan iti listaan dagiti adu a dadduma a pagpagarian nga apagbiit a nakaraman iti kinatan-ok ken pannakabalin ket kalpasanna nagpukawen. Iti isuamin nga arte ken kinabaknangna, itatta ti siudad ket maysa laengen a bunton iti rebbek. Kaskasdi, awan duadua daytoy nga Etiope a siudad iti nalipatanen a kinatan-ok nakaipaay iti di mapunas a tanda iti irarang-ay ken panagsaknap iti sibilisasion iti intero nga Africa.

[Ladawan iti panid 24]

Panangiladawan iti tanem a piramid

[Mapa/Dagiti Ladawan iti panid 25]

Ngato: Rebbek ti templo idiay Meroë

Baba: Tanem a piramid idiay Meroë

[Mapa]

(Para iti aktual a pannnakaurnosna, kitaem ti publikasion)

SUDAN

Meroë

Nalabaga a Baybay

EGIPTO

SAUDI ARABIA