Aniat’ Kaipapanan ti Panaglakay?

“SAAN MET A DAKES UNAY TI PANAGLAKAY NO USIGENYO TI PAGPILIAN.”—Maurice Chevalier.

KAMAUDIANANNA apektaranen ti panaglakay ti isuamin. Di maliklikan dayta. Dandani di madlaw ti panangrugina—sangkabassit nga ut-ot ditoy, sangkabassit a kuretret dita, ken sumagmamano nga uban—ngem kamaudiananna rimbawannan ti maysa a tao iti di mapengdan a panangpetpetna. Di pulos napadasan idi iti historia ti nakaad-adu a nakarikna iti epekto ti panaglakay.

Ti kangrunaan a rason iti iyaadu ti bilang ti lallakay isu ti balligi ti siensia ti medisina a nangkontrol kadagiti makapapatay a sakit. Idiay Estados Unidos, kas pagarigan, irepresentar dagidiay [agtawen iti] nasurok nga 65 ti agarup 12 porsiento iti populasion, ket idiay Japan dandani 11 porsiento. Immadu dagiti Americano nga agtawen iti nasurok a 85 manipud 700,000 idi 1953 agingga iti 2.1 milion idi 1978. Kinapudnona, agarup 50,000 nga Americano ken agarup 3,700 a taga Canada ti agtawen ti sangagasut wenno laklakay pay!

Nupay ad-adda a nabunga ti biag dagiti lallakay ngem idi napalabas, dagiti maudi a tawtawen ti maysa a tao ket agtultuloy a dadaelen ti ikakapuy ti dadduma nga abilidadna. Kumapuy amin ti panagdengngeg, panagkita, kinabisked ti piskel, ken panaggaraw bayat a lumakay ti maysa. Agsagaba ti dadduma a lallakay iti kinaliday ken uray pay panagkabaw. Marikna ti dadduma a saandan a makaay-ayo ket maldaangandan.

Masansan a ti pamay-an ti pannakibagay iti panaglakay ti mangikeddeng iti kinaragsak wenno kinaliday ti maysa. No kunaen ti maysa: “Lakayak unayen a mangaramid iti dayta,” no dadduma ti kababalin, saan a ti pisikal, ti manglapped iti panagaramid.

Nangipakita iti kasta unay a pannakaawat ti maysa nga agtutubo idi kinunana: “Pagarupek a ti kinalakay, maipadis iti asinoman a simmardengen a manggundaway a naan-anay iti aniaman nga itukon ti biag, asinoman a di agayat iti biag ken din maragsakan iti biag. Talaga nga imposible nga ikeddeng ti umiso nga edad nga ibilang a ‘lakayen’ ta addada tin-edyer a kasla lakayen, ngem adda met lallakayen a kasla agtutubo.”

Lakayen Ngem Naragsak ken Kontento

Iti sabsabali, dagiti maudi a tawen ti biag ti napaneknekan iti dadduma a pamay-an a naparaburan a tawen. Dagitoy a naragsak a lallakay tagiragsakenda ti wayawaya manipud rigat ken pananglapped ti kadawyan a trabaho. Kadakuada ti kinalakay kaipapananna ti ad-adu a tiempo a makikadua kadagiti appokoda. Mabigbigda a ti kinaragsakda saan nga agpannuray iti pagarupen ti dadduma kadakuada. Nalabit mariknada a nawaywayada a mangyebkas iti pampanunotenda, ket nalabit ad-adda a makaaliwaksay ken kontentoda.

Kasta met, nalabit maseknan dagita saan laeng a kadagiti personal a kasapulanda ken maragsakanda nga agboluntario a tumulong kadagidiay agkasapulan. Tulonganda dagiti bulsek babaen ti panangibasa kadakuada, awisenda dagiti ulila a mangkuyog kadakuada kadagiti panagbiahe, wenno tulonganda dagiti baldado a makarikna nga ad-adda a mapnekda iti bagbagida. Dadduma ti agsursuro kadagiti baro a paglaingan ken mangaramid iti bambanag a dida naaramidan idi mangay-aywanda pay iti pamilia wenno agtartrabahoda pay. Ti nalatak a pintor nga Americano a ni Grandma Moses rinugianna ti karerana a panagpinta idi arinunosen ti tawtawenna a 70’s ket tinurposna dagiti 25 a ladawan kalpasan ti 100 a tawenna!

Siempre, saan a masapul a mangaramid ti maysa kadagiti naisangsangayan a bambanag tapno maragsakan. Idi agtawen ti 86, maysa nga artista a nalatak iti lubong ti nagkomento: “Ad-adda a maragsakanak iti biagko itatta ngem idi! Nagabayen? nalabit kunaenyo. Ti pagimbagan ti pannakagtengko iti daytoy a punto iti biagko ket diak kumita iti nalikudan wenno iti masanguanan—kada sumagmamano la nga aldaw. Basta maragragsakanak itatta.” Innayonna pay: “Tapno mapnekkayo a talaga iti bagiyo, iti biagyo, saan a masapul nga agbalinkayo a nalatak wenno agbalin a milionario.”

Ti sabali pay a pagimbagan ti panaglakay isu ti kinasirib ken kapadasan a gagangay a magun-odan bayat ti panagbiag. Ipatpategyo kadi dagitoy a gameng? Kinuna ti maysa a babai a mangipatpateg kadagitoy a gameng: “Ipatpategko ti kinasirib a nagun-odak iti adu a tawen. Ti pannakasursuro kadagiti talaga a napateg tinulongannak nga agballigi kadagiti parikut iti biag. Kinapudnona, adu nga agtutubo a babbai ti agpabalakad kaniak. Gagangay a kunaenda kalpasanna: ‘Maragsakanak a nakisarita kenka. Diak la impagarup a kasta idi.’ Diak isukat dayta iti aniaman. Agyamanak unay ta makatulongak, nangnangruna kadagiti agtutubo.”

Panangmatmat Kadagiti Lallakay

Adda idi tiempo a mararaem unay dagiti lallakay, ket masursurot idi ti balakadda. Iti adu a lugar, nagbaliwen daytoy. Itatta, masansan a di maipangagen dagiti lallakay ken dakes pay ti pannakatratoda. Nakalkaldaang daytoy, ta dagiti lallakay irepresentarda ti nabaknang a gubuayan ti kinasirib ken kapadasan a mabalin nga usaren dagiti agtutubo a pakagunggonaanda. Siempre, daytoy dina ikkan dagiti lallakay iti lisensia a makibiang iti kabibiag ti sabsabali.

Makaparagsak ta, iti dadduma a kultura mararaem pay laeng dagiti lallakay. Idiay Japan ken kaaduan kadagiti pagilian nga Africano, kas pagarigan, masansan nga agtalinaedda a sentro ti pamilia ken ti tribu. Idiay Republika ti Abkhaz, Georgia, iti dati nga Union Soviet, a sadiay gagangayen nga agbiag ti tattao iti nasurok a sangagasut a tawen, raemen dagiti kaputotan ti agtutubo dagitoy a sentenario. Ti sao dagiti lallakay masansan a maibilang a linteg iti uneg ti pamilia.

No gundawayan dagiti agtutubo daytoy a gubuayan ti kinasirib, magunggonaan ti pamilia. Mabalin nga adda naisangsangayan a relasion dagiti appo a lallakay ken dagiti appoko. Masansan a makasursuro dagiti ubbing iti kinaanus, panangngaasi, empatia, ken panagraemda kadagiti lallakay babaen iti daytoy a relasion dagiti dua a grupo ti tawen. No mapukawda daytoy a pannakilangen, dakes la ketdi ti epektona kadagiti agtutubo.

Kasano ti Kayatda a Pannakatrato?

Kayat dagiti lallakay ti maraem. Masapul a mangaramidda kadagiti pangngeddeng ken mariknada nga adda panangkontrolda iti biagda. Nupay no kumapuy ti bagida bayat a lumakayda, dagidiay mangtaginayon nga aktibo ti isipda masansan a nasariritda pay laeng. Pudno a mabalin a nakapkapuydan nga agpanunot wenno makasursuro iti baro a bambanag ngem idi agkabanuagda pay. Ngem saanda koma a matrato nga awan serbida ket maagaw ti akemda iti pamilia, wenno alaen ti dadduma dagiti trabaho a pagay-ayat nga aramiden dagiti lallakay agpaay iti bagida. Ti panangaramid iti daytoy ublagen ken upayenna ida ket mariknada nga inutil ken awan serbidan.

Nasken ti nabunga a panagtrabaho kadagiti lallakay; tulonganna ida a makarikna a napategda. Nakapatpateg ta dagiti sentenario iti Republika ti Abkhaz, masansan nga adu a trabaho ti tamingenda nga inaldaw, kas ti panagtalon, panagpakan ti manok, panaglaba, panagdalus iti balay, ken panagawir iti babassit nga ubbing—nga amin dagitoy ti awan duadua a nangpapaut iti biagda. Kinapudnona, no adda makagunggona a trabaho nga aramiden dagiti lallakay, agbiagda. Apay? Agsipud ta adda panggep ti biagda.

Uray no mabaldado dagiti lallakay babaen iti istrok wenno dadduma a sakit, kayatda pay laeng ti matrato a buyogen ti kinatan-ok. Dida apresiaren ti matagibassit wenno maungtan a kasla ubing. No dida makasao, gagangay a makangngegda, ket nabatad a nasintirda. No dadduma, gapu iti nalabes a panagagas, nalabit kasla agkabawdan ngem iti kinapudnona saan met. Gapuna ad-adda a kasapulan ti empatia ngem ti sabali a rikna iti panangaywan a siuumiso kadakuada.

Gapu ta adda a kanayon dagiti lallakay iti pagtaenganda, masapul a mariknada a saanda a nalipatan. Apresiarenda dagiti bisita. Anian a nakalkaldaang no saan a sumarungkar wenno umawag dagiti miembro ti kongregasion Kristiano kadagiti baldado a lallakayen a miembro a dakkel ti naitulongda iti irarang-ay ti trabaho iti Pagarian idi napalabas! Talaga a dagita nga isasarungkar wenno iyaawag bassit laeng ti tiempo a busbosenna no idilig iti dakkel a gunggona nga ipaayda kadagiti lallakay!

Nupay kasta, uray kasano ti panangtrato ti dadduma kadakuada, adut’ agpannuray iti panangmatmat dagiti lallakay iti bagida. Kas kinuna ti maysa a 75-tawenna a baket: “Ti mangpabpabileg kaniak isu ti kanayon a kaadda ti aramidek. Diak makaibanag iti aniaman no awan dagiti plano ken kalatko. Siempre, adda dagiti an-annayek. Ngem kasta met ti kaaduan a tattao a kataebko.”

Liklikan koma dagiti lallakay ti panagbalinda a nakaro a managreklamo ken di mannakitinnulong. Saan a nalaka nga aramiden daytoy no agsagsagaba ti maysa. “Nupay adda dagiti an-annayek,” kinuna ti maysa a lakay, “saan a kinissayan dagiti an-annayek ti rag-ok nga agbiag. Pagarupek a napateg ti kababalin. Pinabaknangnak ti kapadasan a nagbiag kadagitoy amin a tawen. Ket mariknak a ti sekreto ti panagtalinaed nga ubing isut’ pannakilangen kadagiti agtutubo. Magunggonaanda iti kinasiribko, ket usarek ti bilegda. Kitaenyo, talaga nga ubingak iti puso.”

Ania ti Maaramidan?

No agtutubokayo, masapul kadi a parang-ayenyo ti panangmatmatyo iti kinalakay ken ti panangtratoyo kadagiti lallakay? No lakaykayo, apay a dikay imtuoden ti bagiyo dagiti saludsod a naibinsabinsa iti naipakuyog a kahon? Addada kadi bambanag a masapul nga aramidenyo a mangparang-ay iti kasasaadyo?

No masungbatanyo amin dagiti saludsod iti wen, talaga a dikayto maawanan iti gagayyem, lallakay wenno ubbing. Gagangayto a kayat dagiti sabsabali ti makikadua kadakayo. Ngem ti kasayaatan iti amin, maragsakankayto uray no agmaymaysakayo ket masarakanyonto a ti biag, uray ania nga edad, ket makapainteres ken makapnek.

[Kahon iti panid 16]

Panangusig Dagiti Lallakay iti Bagida

◻ Matmatmatak kadi ti masanguanan a buyogen ti namnama?

◻ Nagagarak pay laeng aya a makasursuro iti baro a bambanag?

◻ Agtaltalinaedak kadi nga aktibo no mabalbalin?

◻ Tamtamingek kadi ti pakaringgoran ti tunggal aldaw ken mangaramid kadagiti nasken a panagbalbaliw?

◻ Naragsakak kadi ken makaparegta a kadua ti sabsabali?

◻ Ikagkagumaak kadi a taginayonen ti kinamanagpakatawak?

◻ Iti simple a panagsao—makaay-ayo kadi ti panaglakayko?

[Ladawan iti panid 15]

Sumarungkarkay kadi kadagiti lallakay/babbaket?