Ebla​—Nasarakan ti Nalipatanen a Kadaanan a Siudad

Idi kalgaw ti 1962, ni Paolo Matthiae, maysa nga agkabannuag nga Italiano nga arkeologo, sinurbeyna dagiti kapatagan ti makin-amianan a laud ti Siria a dina ammo no adda masarakanna. Maipagarup idi a manmano dagiti mabalin a makabakab iti makin-uneg a paset ti Siria. Nupay kasta, manipud kadagiti nakabakab a nangrugi dua a tawenen ti napalabas idiay Tell Mardikh, agarup 60 a kilometro iti abagatan ti Aleppo, masarakan ti ibilang ti adu kas ‘ti kapatgan a nakabakab ti arkeolohia iti maika-20 a siglo.’

PANEKNEKAN dagiti kadaanan a kitikit nga adda idi ti siudad a napanaganan iti Ebla. Nupay kasta, awan ti makaammo no sadino kadagiti adu a turod iti nadumaduma a paset ti Makintengnga a Daya ti pakasarakan iti dayta. Sigun iti maysa a teksto, ni Sargon nga ari ti Akkad naparmekna ti “Mari, Yarmuti, ken Ebla.” Iti maysa pay a kitikit, ti ari dagiti Sumeriano a ni Gudea dinakamatna dagiti naawatna a napapateg a tabla manipud “kadagiti bantay ti Ibla [Ebla].” Ti nagan nga Ebla ket mabasa met idiay Karnak, Egipto, iti maysa a listaan dagiti nagkauna a siudad a pinarmek ni Faraon Thutmose III. Isu a maawatam itan no apay nga inkagumaan dagiti arkeologo a biroken ti Ebla.

Nupay kasta, naballigi ti dadduma pay a panagkabakab. Idi 1968, nakabakabda ti paset ti estatua ni Ibbit-Lim, nga ari idi iti Ebla. Addaan dayta iti naikitikit a sapata iti pagsasao nga Akkadiano a mangipalgak a naidedikar dayta iti diosa a ni Ishtar, a “nalatak idiay Ebla.” Wen, dagiti nakabakab ti arkeolohia ti nangrugin a nangipalgak iti “baro a pagsasao, historia, ken kultura.”

Pasingkedan dagiti ebidensia a ti Tell Mardikh ket isu met laeng ti kadaanan nga Ebla idi 1974/75 idi a dagiti natakuatan a tapi a cuneiform ti maulit-ulit a nangdakamat iti dayta nagkauna a nagan. Dagiti nakabakab ti nangipakita met a dayta a siudad ket agarup namindua a naipasdek iti isu met la a disso. Nadadael dayta kalpasan ti immuna a pannakaipasdekna. Idi agangay, naibangon manen ti Ebla, sa nadadael ken nalipatanen iti adu a siglo.

Maysa a Siudad Ngem Aduan iti Pakasaritaan

Dagiti kababayaganen a siudad ket naipasdek iti tanap a malaylayus wenno dati a pagay-ayusan ti karayan, kas kadagiti adda iti nagbaetan dagiti karayan Tigris ken Eufrates, a mabalin a kanayon a pagmulaan ken pagtaraknan kadagiti animal. Dagiti immuna a siudad a nadakamat iti Biblia ket adda idiay Mesopotamia. (Genesis 10:10) Agparang a ti nagan nga Ebla kaipapananna ti “Puraw a Bato,” a pangtukoy iti bato a tisa nga adda iti uneg ti daga a nakaisaadan ti siudad. Dayta a disso ti nabatad a pinilida agsipud ta ti bato a tisa ti mangpatalged a kanayon nga adda ti gagangay a suplayda a danum, a napateg iti lugar nga adayo kadagiti dadakkel a karayan.

Ti limitado a panagtudona idiay Ebla ti makagapu a dagiti laeng bukbukel, ubas, ken kayo ti olibo ti mapapaadu iti dayta a lugar. Maitutop met dayta a pagpaaduan kadagiti dinguen, nangruna kadagiti karnero. Ti Ebla​—a masarakan iti nagbaetan ti Tanap ti Mesopotamia ken Kosta ti Mediteraneo​—ket nasayaat a pagnegosioan iti tabla, napateg a batbato, ken metal. Ti siudad ti nangtarawidwid iti rehion a pagnanaedan idi ti agarup 200,000 nga umili, ket dandani 10 a porsiento kadakuada ti agnanaed idi iti kabesera.

Dagiti rebbek ti dakkel a palasio ti mangpasingked iti kinaranga daytoy a disso idi tiempo ti sibilisasion dagiti Eblaite. Makastrekka iti palasio babaen iti ruangan nga agarup 12 agingga iti 15 a metro ti kangatona. Napadakkel ti palasio iti panaglabas ti tiempo tapno adda paglugaran ti umad-adu a kasapulan ti bumilbileg idi a turay. Dagiti opisial a nagtrabaho iti sidong ti agduduma a hirarkia​—ti ari ken ti reynana ket addaan kadagiti katulongan nga “appo” ken “gobernador.”

Nasurok a 17,000 a tapi ken pirpirsay ti nasarakanen. Idi damo, adda nalabit nasurok nga 4,000 a kompleto a tapi, a siaannad a naikabil kadagiti kayo a pagsalansanan. Dagitoy a dokumento ti mangpaneknek iti kinasaknap ti pannakinegosio ti Ebla. Kas pagarigan, nakinegosio ti Ebla iti Egipto, kas paneknekan dagiti naarian a simbolo ti dua a faraon. Dagiti tapi a cuneiform ket naisurat iti bin-ig a pagsasao dagiti Sumeriano. Ngem adda met dagiti naisurat iti Eblaite, ti kadaanan a pagsasao dagiti Judio a mabalin nga ibuksilan, gapu kadagitoy a dokumento. Nasdaaw dagiti taga-Daya idi naammuanda ti kasta a nabayagen a pagsasao dagiti Judio. Mabalin nga agintereska agsipud ta dadduma a tapi ket addaan iti dua ti lenguahena a listaan ti Sumeriano ken Eblaite. Ti libro nga Ebla​—Alle origini della civiltà urbana (Ebla​—Idi Nangrugi ti Sibilisasion ti Siudad) awaganna dagitoy kas “dagiti kadaanan a diksionario a natakuatanmi.”

Nabatad a nabileg ti militaria ti Ebla gapu iti nakabakab a naukit a bambanag a mangiladawan kadagiti mannakigubat nga Eblaite a mangpappapatay kadagiti kabusorda wenno mangipakpakita kadagiti ulo dagiti pinugotanda. Nupay kasta, naabak ti kinadayag ti Ebla idi bumilbilegen ti turay ti Asiria ken Babilonia. Saan a nalaka a tuntonen dagiti eksakto a pasamak, ngem agparang a ti kaunaan a Sargon I (saan a ti Sargon a nadakamat iti Isaias 20:1) ken ti apokona a ni Naram-Sin ket rimmaut iti Ebla. Ipakita dagiti arkeolohikal nga ebidensia a naranggas dagidi a rinnupak ken narungsot dagiti iraraut.

Ngem kas iti nadakamat, naibangon manen dayta a siudad ken limmatak iti dayta a rehion. Ti baro a siudad ket naibangon sigun iti eksakto a plano, isu a nagbalin dayta a narangranga. Iti makimbaba a siudad ti ayan ti sagrado a lugar a naidedikar iti diosa a ni Ishtar, nga imbilang met dagiti taga-Babilonia kas diosa ti kinabunga. Mabalin a nangnangngegmon ti nalatak a Ruangan ni Ishtar, a nakabakab kadagiti rebbek ti Babilonia. Ti nakangayngayed a pasdek idiay Ebla ket agparang a nausar idi a pagnaedan dagiti leon nga imbilang ti diosada a ni Ishtar kas sagrado. Isu nga ammuentay ita ti relihion idi dagiti Eblaite.

Relihion Idiay Ebla

Kas iti dadduma pay iti nagkauna a Daya, ti Ebla ket addaan iti adu a grupo dagiti didiosen. Dadduma kadakuada ket da Baal, Hadad (nagan a nagparang a kasilpo ti nagan ti sumagmamano nga ar-ari ti Siria), ken ni Dagan. (1 Ar-ari 11:23; 15:18; 2 Ar-ari 17:16) Amin dagita a didiosen ket pagdaydayawan dagiti Eblaite. Dinayawda met ti didiosen ti dadduma nga umili. Sigun kadagiti nakabakab ti arkeolohia, nangruna idi maikadua a siglo K.K.P., daydayawenda met dagiti inapoda nga ar-ari a pinagbalindan a didiosenda.

Dagiti Eblaite saanda a naan-anay a nagtalek kadagiti didiosenda. Ti baro nga Ebla ket addaan met kadagiti doble ken nangangato a pader, a nalabit pagsiddaawan ti asinoman a kabusor. Ti makinruar a pader a nanglikmut iti Ebla ket dandani tallo a kilometro ti kaatiddogna. Agingga ita, nalawag pay la a makita dagitoy.

Nupay kasta, narbek uray ti naibangon manen nga Ebla. Posible a dagiti Hiteo idi agarup 1600 K.K.P. ti naudi a nangrebbek iti dati a nabileg a turay. Sigun iti kadaanan a daniw, ti Ebla ket “naburak a kas iti seramika a plorera.” Idi agangay, saanen a nadakamat dayta iti pakasaritaan ti tao. Ti maysa a dokumento nga insurat dagiti krusada a nagmartsa idiay Jerusalem idi 1098 dinakamatna ti disso a dati nga ayan ti Ebla. Dinakamatna dayta kas nasulinek a kampo ti pagilian, a pinanagananna iti Mardikh. Gistay interamente a nalipatan ti Ebla, ngem natakuatan manen kalpasan ti adun a siglo.

[Kahon iti panid 14]

TI EBLA KEN TI BIBLIA

Ti maysa nga artikulo a naipablaak idi 1976 iti magasin a Biblical Archeologist ti nanggutugot iti interes dagiti eskolar iti Biblia. Sigun iti nangibuksil iti kaipapanan dagiti tapi ti Ebla, posible a ti nagnagan ti tattao ken luglugar a nadakamat iti Biblia sinigsiglo kalpasanna ket karaman iti dadduma pay a naikitikit kadagita a tapi. Nalabit kas panangipasimudaag iti ad-adu pay ngem iti aktual a dinakamat ti artikulo, rinugianen ti dadduma nga isurat a paneknekan kano ti nakabakab idiay Ebla nga agpayso ti salaysay ti Genesis.a Kinuna ti Jesuita a ni Mitchell Dahood nga “ilawlawag dagiti tapi [manipud Ebla] dagiti saan unay a nalawag a nadakamat iti Biblia.” Kas pagarigan, patienna a mailawlawag dagiti tapi “ti parikut maipapan iti kinabayagen ti nagan ti Dios ti Israel.”

Madaman a masuksukimat dagitoy a teksto tapno maammuan ti agpayso. Gapu ta agpadpada a Hebreo ken Eblaite ti pagsasao dagiti Judio, posible a ti dadduma a nagan dagiti siudad wenno tattao ket mabalin a kaasping wenno kapada dagiti nadakamat iti Biblia. Ngem saan a paneknekan daytoy a tuktukoyenda ti isu met la a luglugar wenno tattao. Panawen laeng ti makaibaga no kasano kadakkel ti panangimpluensia dagiti natakuatan idiay Ebla kadagiti maar-aramid a panagadal iti Biblia. No maipapan iti nagan ti Dios, inlibak ti nagsurat iti artikulo iti Biblical Archeologist nga imbagana a nadakamat ti “Yahweh” kadagiti tapi ti Ebla. Para iti dadduma, ti cuneiform sign a naipaulog a ja ipasimudaagna laeng ti maysa kadagiti adu a didiosen dagiti umili ti Ebla, idinto ta sigun iti dadduma pay nga eksperto, maysa laeng dayta a pagilasinan iti gramatika. Aniaman ti agpayso, saanna a tuktukoyen ti maymaysa a pudno a Dios a ni Jehova.​—Deuteronomio 4:35; Isaias 45:5.

[Footnote]

[Mapa/Ladawan iti panid 12]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

DAKKEL A BAYBAY

CANAAN

SIRIA

Aleppo

Ebla (Tell Mardikh)

Karayan Eufrates

[Credit Line]

Arkeologo: Missione Archeologica Italiana a Ebla-Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Ladawan iti panid 12, 13]

Balitok a kuentas a napetsaan iti agarup 1750 K.K.P.

[Ladawan iti panid 13]

Rebbek ti dakkel a palasio

[Ladawan iti panid 13]

Panangiladawan ti artist kadagiti tapi a bato a naidulin iti siled ti artsibo

[Ladawan iti panid 13]

Tapi a cuneiform

[Ladawan iti panid 13]

Naarian a pang-or ti Egipto, 1750-1700 K.K.P.

[Ladawan iti panid 13]

Eblaita a mannakigubat nga iggemna dagiti ulo dagiti kabusorna

[Ladawan iti panid 14]

Batonlagip a naidedikar iti diosa a ni Ishtar

[Credit Line]

Missione Archeologica Italiana a Ebla-Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Picture Credit Line iti panid 14]

Amin a ladawan (malaksid kadagiti rebbek ti palasio): Missione Archeologica Italiana a Ebla-Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’