AMMONITA,DAGITI

[Ken (Kukua ni) Ammon].

Kapkaputotan ni Ammon (Ben-ammi), ti anak ni Lot iti ub-ubing kadagiti dua a putotna a babbai. (Ge 19:36-38) Asideg a kakabagian ida dagiti Moabita, a nagtaud iti sabali pay nga anak a lalaki ni Lot, ni Moab, ket iti historia ti Biblia ken iti kadaanan a sekular a pakasaritaan, kanayonda a madakamat a kadua dagiti Moabita. Ad-adayo met ti pannakikabagianda kadagiti Israelita, ket daytoy Naimbibliaan a relasion pasingkedan ti kinapudno a ti pagsasao dagiti Ammonita ket maysa a dialekto wenno naiduma a porma ti Hebreo. Nupay kasta, siraranggas a ginura dagiti Ammonita ti nasion ti Israel, malaksid iti sumagmamano a gundaway.

Teritoria a Sinakupda. Nabatad a gapu iti panangikabilanganna ken Lot a matalek nga inapoda, impalubos ni Jehova a Dios a tagikuaen dagiti Ammonita ti teritoria a sigud nga inikutan dagiti Refaim, natatayag a tattao nga inawagan dagiti Ammonita iti Zamzummim. (De 2:17-21) Daytoy a daga ket adda iti daya ti makin-abagatan nga ungto ti Karayan Jordan, ket ti teritoria dagiti Ammonita sigud idi a naisilpo iti teritoria dagiti Moabita iti nangato a patad a rehion iti daya ti Natay a Baybay. Nupay kasta, sumagmamano a tiempo sakbay a simrek ti Israel iti Canaan, inagaw dagiti Amoreo ti sumagmamano a daga dagiti Ammonita ket induronda ida iti amianan ken abagatan, iti kasta adda timmaud a gura iti nagbaetan dagiti Amoreo ken dagiti Moabita (a napukawan met iti adu a teritoria). (Nu 21:26; Jos 12:2; Uk 11:13, 22) Kalpasan dayta, ti kaaduan a paset ti daga ti annak ni Ammon ket naglayon manipud iti asideg ti gubuayan ti agsikko a naapres a ginget ti Jaboc nga agpadaya nga agturong iti desierto (Nu 21:24; Jos 12:2), a ti kabeserada masarakan idiay Rabba (agdama nga ʽAmman) iti igid dagiti ubbog ti danum ti Jaboc. (De 3:11) Iti daytoy a rehion, adda dagiti kadaanan nga Ammonita a disso ken beddeng a sarsarikedked a natakuatan dagiti arkeologo.

Maigapu kadagiti bilin ti Dios, nagannad dagiti Israelita a saanda a lumasat kadagiti daga a kukua dagiti Ammonita idi pinarmekda dagiti Amoreo a kabangibangda. (De 2:37; Jos 13:8-10) Gapuna, nupay kunaen ti Josue 13:25 nga inawat ti tribu ni Gad ti “kagudua ti daga ti annak ni Ammon” kas paset ti tawid ti tribuda, nabatad a ti matuktukoy isu daydiay benneg ti daga nga innala dagiti Amoreo manipud kadagiti Ammonita, ti teritoria a nalawag a nagsaad iti nagbaetan ti Karayan Jordan ken ti makinngato a Jaboc.

Pannakidangadangda iti Israel. Idi laeng tiempo ni Ari Eglon ti Moab a dagiti Ammonita agraman dagiti Amalekita nakikapponda kadagiti Moabita iti panangraut iti Israel, a nagpalaudda nga agturong iti Jerico iti laud ti Jordan. (Uk 3:12-14) Kalpasan a napunas ni Ukom Ehud dagiti imbunga daytoy nga iraraut (Uk 3:26-30), saanen a nagbalin dagiti Ammonita kas kangrunaan a pangta iti Israel agingga idi kaaldawan ni Jefte. Iti daydi a tiempo, nagserbi manen dagiti Israelita iti didios dagiti nasion ket simmaruno ti 18-tawen a pannakairurumenda, a dagiti Ammonita induronda ti Israel manipud daya, bayat a dagiti Filisteo nangriribukda manipud laud. Saan laeng a rimmaut ti buyot dagiti Ammonita kadagiti Israelita nga agnanaed idiay Galaad no di ket dimmarupda pay iti laud ti Jordan tapno riribukenda dagiti tribu da Benjamin, Juda, ken Efraim. (Uk 10:6-10) Yantangay nadalusandan manipud ulbod a panagdaydayaw, naguummong dagiti Israelita iti sidong ti panangidaulo ni Jefte, ket kalpasan a legal a sinupiat ni Jefte dagiti pammabasol dagiti Ammonita a panagagaw ti Israel kadagiti kalintegan iti daga, nakaro ti pannakaabak dagiti Ammonita.​—Uk 10:16–11:33; kitaenyo ti JEFTE.

Sigun iti sumagmamano nga eskolar, biddut ti sasao ni Jefte a “Kemos a diosmo,” a kunaenda a ni Kemos ket dios ti nasion ti Moab, saan a ti Ammon. (Uk 11:24; Nu 21:29) Nupay ti dios dagiti Ammonita nadumaduma ti pannakatukoyna kas Molec, Milcom, wenno Malcam (1Ar 11:5, 7; Jer 49:1, 3), dagitoy a termino (nga amin ket nainaig iti sao nga “ari”) ket imbilang ti dadduma nga eskolar kas titulo imbes a nagan ti sumagmamano nga indibidual, ket mabalin a tumukoy dagitoy iti dios a ni Kemos. Aniaman ti kasasaad, adu ti didiosen dagiti Ammonita (Uk 10:6), ket ti kinapateg ti panagdaydayawda ken Kemos gistay pumada iti panangipateg dagiti kabagianda a Moabita.

Sigun iti Griego a Septuagint, agarup makabulan kalpasan ti pannakadutok ni Saul kas ari ti Israel, ni Ari Nahas ti Ammon linakubna ti siudad ti Jabes idiay Galaad, a siiinget a kiniddawna ti isusuko ti siudad, buyogen ti naulpit a kalikagum a mabalin a maadda laeng ti talna no ipalubos dagiti tattaona a masuat ti makannawan a matada. (Kitaenyo ti NAHAS Num. 1.) Idi naammuanna daytoy a pananglakub, pinaneknekan ni Saul a maikari kas ari, nga inummongna dagiti puersa ti Israel ket pinarmekda dagiti Ammonita. (1Sm 11:1-4, 11-15) Ti sasao ni Samuel idi agangay ipalgakna a ti lumanlanlan a panangriribuk dagiti Ammonita iti panangidaulo ni Nahas ti nakaigapuan ti panagkiddaw dagiti Israelita iti maysa nga ari kamaudiananna.​—1Sm 12:12.

Bayat ti panagturay ni David. Nagpasar met dagiti Ammonita iti pannakaabak iti im-ima ni David, nga adda naala a samsam wenno impuesto manipud kadakuada. (1Cr 18:11) Ti salaysay maipapan iti daytoy iti 2 Samuel 8:11, 12 ket maysa a paset ti sumario dagiti panagparmek ni David, ket daytoy a sumario mabalin a saan a naan-anay a kronolohikal ti pannakaurnosna no inaig kadagiti immuna ken simmaganad a salaysay. Gapuna, ipamatmat ti 2 Samuel 10:1, 2 nga adda kappia iti nagbaetan ti Ammon ken Israel bayat ti panagturay ni David agingga idi tiempo ti ipapatay ni Ari Nahas. Nupay kasta, nagpungtot ni David ken Hanun, ti anak ken suno ni Nahas, gapu iti panangibabainna kadagiti mensahero nga imbaon kenkuana ni David a mangidanon iti pangliwliwa. Idi nabigbigda a serioso ti naaramidanda a pananginsulto, nagbirok dagiti Ammonita iti buyot dagiti matangtangdanan a soldado manipud kadagiti Sirio ket nagsaganada a dumarup iti Israel, ngem inartapan ken inabak ida ti Israelita a heneral a ni Joab ken ti kabsatna a ni Abisai.​—2Sm 10:1-14; 1Cr 19:6-15.

Iti simmaganad a primavera, dagiti puersa ni David linakubda ti Rabba, ti kabesera a siudad ti Ammon. Iti maysa a desperado nga isasarakusok dagiti nalakub nga Ammonita, natay ni Urias a Heteo. (2Sm 11:1, 17, 24, 26, 27; kitaenyo ti RABBA Num. 1.) Narigat a masinunuo no kasano kapaut dayta a pananglakub. Ti rekord maipapan iti panangyanak ni Bat-seba iti ubing a bunga ti pannakikamalala ken ti pannakayanak ni Solomon idi agangay mabalin nga agsaruno a napasamak iti las-ud ti periodo dayta a pananglakub wenno mabalin a naan-anay a nailanad ti paspasamak tapno maturpos ti salaysay mainaig ken Bat-seba, nupay ti maysa wenno dagitoy dua a pannakayanak mabalin a napasamak kalpasan ti panaglakub. Nupay ti salaysay iti 1 Cronicas 20:1, 2 agparang a saanna nga ipasimudaag ti napaut a periodo, nainkalintegan laeng a kunaen a ti panaglakub nagpaut agingga iti simmaganad a tawen. Idi agangay, naan-anay a nagballigi ni David a nangparmek iti kabesera dagiti Ammonita.​—2Sm 12:26-29.

“Ti korona ni Malcam,” a natukoy idi nakautibo ti Rabba, ket nabatad a maysa a korona a naikabil iti ulo ti Ammonita nga idolo a dios, nga iti sabsabali pay a teksto naawagan Molec wenno Milcom. Nupay ti Revised Standard Version ipatarusna ti Hebreo a termino a Mal·kamʹ ditoy kas “arida,” agparang a saan a lohikal a ti matuktukoy ket maysa a natauan nga ari, yantangay ti korona agdagsen iti “maysa a talento a balitok” (a. 34 kg; 92 lb t). Mabalbalin met nga apagbiit laeng ti pannakaikabil ti korona iti ulo ni David, nalabit tapno maiparangarang ti panagballigi maibusor iti daytoy ulbod a dios.​—2Sm 12:30.

Gapu iti sumagmamano a patarus iti 2 Samuel 12:31 (KJ, AS, Dy), naawatan ti adu a dagiti naabak nga Ammonita siuulpit a rinagadi, winasay, ken pinuoran ni David agingga ken patay. Nupay kasta, dagiti naud-udi a patarus (RS, AT, NW, JB) nabatad nga ilanadda ti umiso a kaipapanan, nga ipakitada a naikabil dagiti Ammonita iti pinuersa a panagtrabaho, a nagtrabahoda a nagaramat kadagiti ragadi ken wasay ken nagaramidda kadagiti ladrilio. Pasingkedan daytoy ti kinapudno a ti Hebreo a termino a naipatarus a “pugon ti ladrilio” iti sumagmamano a patarus ket pagaammo itan a tumukoy iti kayo a molde a naaramat tapno ti pila masukog nga agbalin a ladrilio.

Ti kaadda ni Zelec nga Ammonita kadagiti nabileg a lallaki ni David nabatad nga ipamatmatna a saan nga amin nga Ammonita ket gumurgura unay iti Israel. (2Sm 23:37) Adda Ammonita a babbai kadagiti ganggannaet nga assawa ni Solomon, a maysa kadagita ti ina ni Rehoboam. (1Ar 11:1; 14:31) Nupay kasta, maysa daytoy a nakaigapuan ti panagapostata ni Solomon ken ti panangipasdekna kadagiti “nangato a disso” maipaay iti panagdaydayaw ken Milcom ken iti sabali pay a didios, a dagitoy a disso dinadael ni matalek nga Ari Josias kamaudiananna.​—1Ar 11:5; 2Ar 23:13.

Bayat ti nabingay a pagarian. Naaddaan manen dagiti Ammonita iti wayawaya manipud panangituray ti Davidiko nga ar-ari ket bayat ti panagturay ni Jehosafat (936-a. 911 K.K.P.), kimmapponda kadagiti Moabita ken kadagiti agnanaed iti kabambantayan a rehion ti Seir iti nagkaykaysa a panangdarup iti Juda, ngem nakaro ti pannakaabak daytoy nga aliansa. (2Cr 20:1-4, 10-26) Kadagiti kitikit ti Asirio nga Ari Salmaneser III, a nagturay idi tiempo ni Ari Jehu ti Israel (a. 904-877 K.K.P.), naikuna a dagiti puersa ni “Baʼsa, anak ni Ruhubi, manipud Ammon” ket karaman iti nagkakappon nga ar-ari a bimmusor iti Asiria iti bakal ti Karkar. (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. B. Pritchard, 1974, p. 279) Ti maysa kadagiti nakikumplot tapno matay ni Ari Jehoas ti Juda (a. 859 K.K.P.) isu ni Zabad, ti anak ti Ammonita a ni Simeat. (2Cr 24:22, 26) Ti napigsa a gobierno ni Ozias (829-778 K.K.P.) pinagbayadna manen dagiti Ammonita iti impuesto maipaay iti Juda (2Cr 26:8), ket ni Jotam nga anak ni Ozias imparangarangna manen ti kastoy a kinaturay iti Ammon, a pinagbayadna ida iti 100 a pirak a talento ($660,600) ken 10,000 a cor a sukat (2,200 kl; 62,500 bu) ti trigo ken 10,000 ti sebada. (2Cr 27:5) Nabaelan a binayadan dagiti Ammonita daytoy a dakkel a gatad bayat ti nagsasaruno a tallo a tawen mabalin a gapu ta nagsaadda iti dalan ti maysa kadagiti kangrunaan a ruta ti komersio manipud Arabia agingga iti Damasco ken gapu ta nadam-eg met ti rehion ti Ginget Jaboc, a ti trigo ken sebada ti kangrunaan pay laeng a produkto iti daytoy a lugar.

Nabatad a gapu iti nakaro a pannakibiang ti Asirio a turay iti Palestina bayat ti panagturay ti suno ni Jotam a ni Acaz (761-746 K.K.P.) ti rason a nakalapsut dagiti Ammonita manipud panangituray ti Juda ngem nagbanag laeng iti panangirurumen kadakuada ti Asiria, ta kadagiti rekord ni Tiglat-pileser III nailanad ni “Sanipu ti Bit-Ammon [ti balay ni Ammon]” kas agbaybayad iti impuesto iti Asiria, agraman ni Acaz ti Juda ken ni Salamanu ti Moab. Ti Prisma ni Senaquerib, iti panangisalaysayna ti irarautna iti Juda idi tiempo ni Ezekias, ipakitana met a ti Ammon mangmangted iti sagsagut iti rimmaut nga Asirio, idinto ta ti anak ni Senaquerib a ni Esar-haddon (kapanawenan ni Manases) iramanna “ni Puduil, ari ti Bet-Ammon” kadagidiay mangipapaay kadagiti materiales maipaay iti pannakaibangon ti siudad ti Nineve.

Kalpasan ti pannakaidestiero dagiti umili ti makin-amianan a pagarian ti Israel babaen ken Tiglat-pileser III ken ti maysa kadagiti sunona (2Ar 15:29; 17:6), agparang a nalabit nangrugi nga agyan dagiti Ammonita iti teritoria ti tribu ni Gad, a saanda a nagballigi a nangala iti dayta iti pannakirupakda ken Jefte. (Idiligyo ti Sal 83:4-8.) Gapuna, iti naimpadtuan a mensahe ni Jehova babaen ken Jeremias, nababalaw dagiti Ammonita gapu iti panangagawda iti tawid dagiti Gadita ket napakdaaranda maipapan iti um-umay a pannakalangalang ti Ammon ken ti diosna a ni Malcam (Milcom). (Jer 49:1-5) Naglablabes dagiti Ammonita iti panangibaonda kadagiti tulisan a buyot tapno mariribuk ti Juda nga adda iti sidong ni Ari Jehoiaquim bayat ti maudi a tawtawen ti pagarian ti Juda.​—2Ar 24:2, 3.

Iraraut ti Babilonia. Gapu iti panangrebbek ti Babilonia iti Juda (607 K.K.P.), sumagmamano a Judio ti nagkamang iti Ammon, Moab, ken Edom ngem nagsublida apaman a nangngegda a nadutokan ni Gedalias a mangituray iti daga. (Jer 40:11, 12) Nupay kasta, ni Ari Baalis ti Ammon nakikumplot ken Ismael a panguluen ti buyot ti Juda tapno mapapatay ni Gedalias (2Ar 25:23; Jer 40:14; 41:1-3), ket kalpasan dayta nagkamang ni Ismael idiay Ammon.​—Jer 41:10-15.

Nupay nagrag-oan ti Ammon ti pannakarba ti Jerusalem, ti aldaw a pannakikuenta ni Jehova kadagiti nakugit nga Ammonita dimteng kamaudiananna gapu kadagiti di nakugit a pusoda. (Jer 9:25, 26) Maitunos kadagiti padto nga inwaragawag da Jeremias, Ezequiel, ken Amos, nangrugi nga uminom dagiti Ammonita iti kopa ti pungtot ni Jehova, a nagsagabada iti kampilan, bisin, angol, ken pannakalangalang ti dagada.​—Jer 25:17, 21; 27:1-8; Eze 25:1-10; Am 1:13-15.

Ti Ammon saan a situtulok a nagpasakup iti sangol ti Babilonia. Maipasimudaag daytoy iti panangiladawan ni Ezequiel iti ari ti Babilonia (ni Nabucodonosor) kas agtaktakder iti nagsangaan dagiti dalan ken agus-usar iti panagpadles tapno maikeddengna no makirupak iti Rabba ti Ammon wenno iti Juda. (Eze 21:19-23, 28-32) Nupay ti Jerusalem ti umuna a napili a maraut, inlanad ti Judio a historiador a ni Josephus nga iti maikalima a tawen kalpasan ti panamaglangalang ni Nabucodonosor iti Jerusalem, nagsubli tapno gubatenna ti Coele-Siria, Ammon, ken Moab. (Jewish Antiquities, X, 181 [ix, 7]) Kas naipadto, ti Ammon agbalin a “maysa a lugar a paginanaan ti arban” ket ti Rabba “pagpaaraban kadagiti kamelio.” (Eze 25:5) Ti daga ket tagikuaen dagiti taga Daya a nakasakay iti kamelio ken agpakarsoda sadiay.​—Eze 25:4.

Nalabit a dagiti destiero nga Ammonita, agraman dagiti destiero manipud sabali a nasnasion, napalubosanda nga agsubli iti nakayanakanda a daga babaen ken Ciro, ti nangparmek iti Babilonia, kas kaitungpalan ti Jeremias 49:6.

Pannakiasawa Kadagiti Israelita. Kalpasan ti panagsubli dagiti Judio manipud pannakaidestiero (537 K.K.P.), maysa nga Ammonita nga agnagan Tobias ti nangidaulo iti panagregget a manglapped iti pannakaibangon manen dagiti pader ti Jerusalem. (Ne 4:3, 7, 8) Kaskasdi nga idi agangay, awanan bain nga inusarna ti maysa a siled a panganan iti uneg dagiti paraangan ti templo, agingga a ni Nehemias sipupungtot nga impalladawna dagiti alikamenna iti ruar. (Ne 13:4-8; kitaenyo ti TOBIAS Num. 2.) Adu kadagiti nagsubli a destiero a Judio ti nangala met iti Ammonita nga assawa ken dadduma pay a ganggannaet a babbai. Gapu itoy nadagsen ti pannakababalawda, a nagbanag iti panangpapanawda amin iti kakasta nga assawa a babbai.​—Esd 9:1, 2; 10:10-19, 44; Ne 13:23-27.

Kalpasan ti pannakapagtalaw ni Tobias iti paraangan ti templo, naibasa ken naalagad ti linteg ti Dios iti Deuteronomio 23:3-6 a mangiparparit iti iseserrek dagiti Ammonita ken dagiti Moabita iti kongregasion ti Israel. (Ne 13:1-3) Daytoy a panangipawil a naipataw agarup 1,000 a tawen ti napalabas ket gapu iti panagkedked dagiti Ammonita ken Moabita a mangtulong kadagiti Israelita idi umad-adanidan iti Naikari a Daga. Ti kadawyan a matarusan a kaipapanan daytoy ket saanda a makapagbalin a legal a kameng ti nasion ti Israel nga addaan iti amin a kalintegan ken pribilehio. Siempre, saanna a kayat a sawen a dagiti Ammonita ken Moabita saanda a mabalin ti makitimpuyog wenno makipagnaed kadagiti Israelita, iti kasta magunggonaanda manipud bendision ti Dios iti ilina. Nabatad a pudno daytoy iti kaso ti nadakamaten a ni Zelec, a karaman kadagiti kangrunaan a mannakigubat ni David, kasta met iti rekord mainaig ken Ruth a Moabita.​—Ru 1:4, 16-18.

No maipapan iti daytoy naud-udi a nadakamat a kaso, ipakita ti panagassawa da Ruth ken Boaz a no dagiti babbai kadagitoy a nasion nagbalinda nga agdaydayaw iti pudno a Dios, mabalin ida nga asawaen dagiti Judio a lallaki. Agsipud ta dagiti Hebreo a termino nga “Ammonita” ken “Moabita” iti Deuteronomio 23:3-6 ket adda iti panglalaki a porma, kunaen ti Judio a Mishnah (Yevamot 8:3) a dagiti laeng lallaki nga Ammonita ken Moabita ti inlaksid ti Israel. Nupay kasta, ti panangipilit ni Esdras a pagtalawen dagiti lallaki a Judio ti ganggannaet nga assawada ken ti umasping iti inaramid ni Nehemias, nga immun-una a nadakamaten, ipasimudaagna a mapalubosan laeng dagiti Ammonita ken Moabita a babbai a makitimpuyog iti Israel no akseptarenda ti pudno a panagdaydayaw.

Ipakita dagiti pammaneknek ti pakasaritaan, agraman ti Apokripa a libro ti 1 Macabeo (5:6), a ti Ammon ket nagtultuloy nga agwaywayas a teritoria agingga idi maikadua a siglo K.K.P. Ngem idi umuna a siglo K.K.P., agparang a ti rehion nagbalin a sakup ti Nabataeano a pagarian, ket idi maikatlo a siglo K.P., nagpukawen dagiti Ammonita kas maysa nga ili, awan duadua a nagbalinda a paset ti Arabo a tribu. Kas impadto ni Sofonias, ti annak ti Ammon nagbalin a “kas iti Gomorra, . . . maysa a langalang a rebbek.”​—Sof 2:8-10.

Yantangay napukawen dagiti Ammonita iti nasapa a paset ti Kadawyan a Panawen, ti panangdakamat ni Daniel iti Ammon iti padtona maipapan iti “tiempo ti panungpalan” ket rumbeng a tarusan iti piguratibo a pamay-an. Nabatad a tuktukoyenna ti sumagmamano a nasion wenno organisasion a saan a naiturayan ti “ari ti amianan.”​—Da 11:40, 41.