ARABIA

Ti Peninsula ti Arabia ket paset ti kontinente ti Asia iti makin-abagatan a laud a nagsulianna. Ti beddengna iti daya ket ti Gulpo ti Persia ken ti Gulpo ti Oman, ket ti Baybay ti Arabia ken ti Gulpo ti Aden ti beddengna iti abagatan. Ti beddengna iti laud ket ti Nalabaga a Baybay iti laud, idinto ta ti Fertile Crescent ti Mesopotamia, Siria, ken Israel ti adda iti nagsikkuan ti makin-amianan nga ungtona. Yantangay ti tallo nga igidna ket napalawlawan iti danum, kasla umasping dayta iti dakkel nga isla ken gagangay nga aw-awagan dagiti umilina iti “Isla dagiti Arabo” (Jazirat al-ʽarab).

Ti Arabia ti kadakkelan a peninsula ditoy lubong, ta ti kalawana ket agarup 2,600,000 km kuad (1,000,000 mi kuad), wenno ti katupag ti agarup kakatlo ti daga ti kontinente ti Estados Unidos. Ti kaatiddog ti makinlaud a kosta ti peninsula ket agarup 2,900 km (1,800 mi), ket agarup 1,900 km (1,200 mi) ti kaakabaan a pasetna.

Ti peninsula ket buklen ti nabato a tanap a sumalog nga agpadaya ken agturong iti Gulpo ti Persia manipud iti kangrunaan a pantokna a buklen ti kabambantayan a kabatog ti makinlaud nga igidna. Ti maysa a pantok iti abagatan a laud a suli ket dumanon iti kangato a nasurok a 3,600 m (12,000 pie). Iti pagakabaan ti makin-uneg a paset ti makin-abagatan nga ungto ti peninsula ti ayan ti dakkel a desierto a naawagan Rubʽ al-Khali, ti kalawaan a kadaratan ditoy daga, a pagaammo kas Empty Quarter. Adda met iti amianan ti Nejd wenno makintengnga a nangato a lantag ti basbassit a rehion ti Desierto ti An Nafud, a nagpatingga iti Desierto ti Siria.

Manmano ti babassit a waig a masarakan kadagiti makinruar nga igid ti peninsula ken iti nangato a makintengnga a lantag (wenno Nejd), ket adda laeng dagiti panawen nga agayus ti danum ditoy. Ni Job, a nabatad a nagnaed iti maaw-awagan ita a rehion ti Desierto ti Siria, dineskribirna ti panagmaga dagiti kasta nga “ayus iti kalam-ekna.”​—Job 6:15-20.

Nupay natikag ti kaaduan a paset daytoy nakalawlawa a tanap, adda kalkalainganna a panagtudo iti makinlaud a kabambantayan, iti makintengnga a nangato a lantag, ken iti abagatan a mangbiag iti dakkel a populasion. Ditoy ken iti aglikmut dagiti dakdakkel a nadam-eg a daga, dagiti fellahin, wenno nakurapay a mannalon, makapataudda kadagiti apit a mijo, trigo, sebada, ken mais, ket agtubo met ditoy dagiti datiles a palma (Ex 15:27) ken kaykayo a higos. Dagiti kayo nga akasia, nga agpataud iti tutot a pagaammo kas tutot arabica, ken ti dadduma pay a nabanglo a kaykayo ken mulmula ket nagpategda iti ekonomia ti kadaanan nga Arabia kas met laeng iti agdama a tiempo. Nupay saan unayen a kasta ti kinapategda ita ta riningbawan idan ti nangisit a balitok, ti petrolio.​—Ge 2:12.

Gapu ta kaaduanna a nakirang ti danum, manmano laeng a kita ti an-animal ken tumatayab ti masarakan sadiay. Nupay kasta, agbibiag ita sadiay dagiti karnero, kalding, kamelio, atap nga asno, chacal, kali, ken agila, kas met laeng idi tiempo ti Biblia. (Eze 27:21; 2Cr 17:11; Uk 6:5; Job 39:5-8, 26, 27; Isa 60:7; 34:13) Ti sumagmamano nga atap a parsua, kas iti leon, atap a toro, ken abestrus, naungawda itan iti daytoy a teritoria. (Job 38:39, 40; 39:9-18) Agingga kadagitoy nga aldaw, agdindinamag dagiti kabalio ti Arabia gapu iti kinataraki ken kinabilegda.​—Idiligyo ti Job 39:19-25.

Dagiti Arabiano a Tribu. Idi agangay, nagbalin ti Arabia a taeng ti adu a pamilia kalpasan ti Layus a nailanad iti Genesis kapitulo 10. Iti Semitiko a sanga, imputot ni Joctan dagiti pannakaulo ti agarup 13 a nadumaduma nga Arabiano a tribu; idinto ta ti tallo kadagiti putot ni Aram, da Uz, Geter, ken Mas, agparang a nagyanda iti lugar ti makin-amianan nga Arabia ken iti Desierto ti Siria. (Ge 10:23, 26-29) Dagiti Ismaelita nga agnanaed iti tolda nagsaknapda manipud Peninsula ti Sinai, a bimmallasiwda iti makin-amianan nga Arabia ken agingga iti Asiria. (Ge 25:13-18) Dagiti Midianita ket kangrunaanna nga addada iti makin-amianan a laud ti Arabia, dayaen a mismo ti Gulpo ti ʽAqaba. (Ge 25:4) Nagnaed dagiti kaputotan ni Esau iti kabambantayan a rehion ti Edom agingga iti abagatan a daya ti Natay a Baybay. (Ge 36:8, 9, 40-43) Manipud Hamitiko a sanga, ti sumagmamano a kaputotan ni Cus, a pakairamanan da Havila, Sabta, Raama ken ti annakna a da Sheba ken Dedan, ken Sabteca, agparang a nagyanda kangrunaanna iti makin-abagatan a paset ti Peninsula ti Arabia.​—Ge 10:7.

Dagiti kadaanan kitikit ti Asiria ken Babilonia dakamatenda ti nadumaduma a tribu ti Arabia. Ni Salmaneser III inlanadna ni “Gindibuʼ, manipud Arabia.” Kadagiti kitikit ni Tiglat-pileser III, nadakamat da Zabibe ken Samsi kas Arabiano a reyna. Ni Sargon II dinakamatna ni “Samsi, reyna ti Arabia (ken) ni Itʼamar a Sabeo.” Iti dadduma a cuneiform a kitikit, natukoy ti Sabai, ti Nabaiti, ti Qidri, ken ti Idibaili, ti Masai, ken ti Temai.​—Idiligyo ti Ge 25:3, 13-15.

Dagiti Pannakatukoyna iti Biblia. Ti Hadhramaut, a maysa kadagiti uppat a kangrunaan a kadaanan a pagarian ti Abagatan nga Arabia, ket kadawyan a maikunkuna nga isu ti Hazarmavet iti Genesis 10:26. Ti Wadi Hadhramaut, nga atiddog a ginget a kaassibay ti makin-abagatan a kosta ti Arabia, ti sentro idi ti pagarian a ti kabeserana adda idiay Shabwa. Ti dadduma pay a nagan iti Biblia nga agparang kas luglugar idiay Arabia isu ti Dedan, Tema, Duma, ken Buz.​—Isa 21:11-14; Jer 25:23, 24.

Nanglikaw ni Abraham iti igid ti Arabia idi immakar iti daga ti Canaan manipud Ur dagiti Caldeo. Idi napilitan a sumalog idiay Egipto, mabalin a dimmalan iti maysa a paset ti Arabia babaen ti ilalasatna iti makin-amianan a paset ti Peninsula ti Sinai (imbes a surotenna ti ruta iti igid ti Kosta ti Mediteraneo), kasta met iti panagdaliasatna nga agsubli. (Ge 12:10; 13:1) Ti eksena iti libro ti Job ket napasamak iti daga ti Uz iti makin-amianan nga Arabia (Job 1:1), ket dagiti Sabeo a nangrubbuot iti sanikua daytoy “kadakkelan kadagiti amin a taga Daya” kamengda iti Arabiano a tribu a nalabit nagtaud ken Joctan. (Job 1:3, 15; Ge 10:26-28) Agparang met a kadagiti deppaar ti Arabia ti naggapuan dagiti tallo a “manangliwliwa” ni Job, kasta met ni Eliu. (Job 2:11; 32:2) Binusbos ni Moises ti 40 a tawen idiay Arabia idi temporario a nakipagnaed ken Jetro a Midianita. (Ex 2:15–3:1; Ara 7:29, 30) Ti simmaruno a napateg a banag a napasamak idiay Arabia isu ti pannakaited ti Linteg ti tulag idiay Bantay Sinai iti makin-abagatan a paset ti Peninsula ti Sinai, a sadiay ti nakaummongan ti nawayawayaan a nasion ti Israel. (Ex 19:1, 2) Gapuna, kalpasan ti agarup 15 a siglo, tinukoy ni apostol Pablo a daytoy ket napasamak idiay “Sinai, maysa a bantay idiay Arabia.”​—Ga 4:25.

Maigapu iti agdama a pangkaaduan a kasasaad ti Arabia, mabalin a kasla imposible a nagnaed ti nalabit agarup tallo a milion nga Israelita iti let-ang iti 40 a tawen. (Ex 12:37, 38) Siempre, ti kangrunaan a banag isu ti namilagruan a pannakaipaay ti taraon ken danum nga impanamnama kadakuada ni Jehova. (De 8:2-4; Nu 20:7, 8) Nupay nalawag a narigat dagiti kasasaad ket ti kinakirang ti danum nabatad a naipasimudaag iti salaysay ti Kasuratan (Nu 20:4, 5), adda rason a pamatian nga iti daydi a tiempo, agarup 3,500 a tawenen iti napalabas, medio nasaysayaat ti abasto ti danum idiay Arabia ngem iti agdama a tiempo. Ti kaadda ti adu a nauneg ken namaga a ginget, a sigud a lansad ti karayan, paneknekanna nga adda idi tiempo iti napalabas a ti panagtudo ket naruay ken namataud kadagiti baresbes ti danum a nagayus kadagitoy. Mabalin a ti panagkurang ti abasto a danum ket maysa a makagapu iti panagawan ti sumagmamano a kita ti an-animal. Nupay kasta, kaaduanna a ti Arabia iti napalabas ket kas met laeng iti kasasaadna iti agdama: maysa a natikag a daga, wenno nalawa a daga nga awanan kaykayo.

Bayat ti panawen ti Uk-ukom, ti pangpangen dagiti nakalugan iti kamelio a Midianita, Amalekita, ken “dagiti taga Daya” dimtengda manipud Arabia tapno rebbekenda ti daga ti Israel. (Uk 6:1-6) Idiay Arabia, dagiti kasta a razzia, wenno kellaat a panagrubbuot, ti kanayon idi a kangrunaan a pamay-an ti pannakigubat. (2Cr 22:1) Patien ti kaaduan a ti pannakataraken ti kamelio nangrugi idiay Arabia, ket idi pay laeng tiempo ni Abraham a maus-usaren ti kamelio kas maysa a kita ti transportasion. (Ge 24:1-4, 10, 61, 64) Gapu ta nabilbileg nga amang ti kamelio ngem ti asno maipaay iti napaut a panagdaliasat iti desierto, ti pannakataraken dagitoy ti makagapu a dakkel ti nagbalbaliwan ti ekonomia ti Arabia, a nangibunga iti itatanor ti maaw-awagan “Dagiti Pagarian ti Especia” iti Abagatan nga Arabia.

Dagiti sangkakuyogan a managbiahe a nakalugan iti kamelio manipud iti nadamdam-eg a daga iti abagatan, pinataraigidanda dagiti desierto a ruta a kaassibay ti Nalabaga a Baybay, ket nagakar-akarda manipud ubbog a mapan iti sabali nga ubbog ken manipud bubon a mapan iti sabali a bubon agingga a nadanonda ti Peninsula ti Sinai, a manipud iti dayta a disso mabalinanda ti agturong idiay Egipto wenno agtultuloy a sumang-at nga agturong iti Palestina wenno iti Damasco. Malaksid kadagiti awitda a nangina unay nga especia ken nabanglo a tutot, kas iti olibano ken mirra (Isa 60:6), mabalin a nagawitda iti balitok ken kayo nga algum manipud Ofir (1Ar 9:28; 10:11) ken napapateg a saniata, kas iti inawit ti reyna ti Sheba idi simmarungkar ken Ari Solomon. (1Ar 10:1-10, 15; 2Cr 9:1-9, 14) Adu a tirem nga agpatpataud iti perlas ti maala iti dandanum ti Gulpo ti Persia. Yantangay ti makin-abagatan a suli ti Arabia ket naisina iti Africa babaen iti maysa nga akikid a baybay nga agarup 32 km (20 mi) laeng iti kaakabana, dagiti produkto manipud Etiopia (2Cr 21:16), kas iti marfil ken ballatinaw, mabalin a karaman met kadagiti tagilako dagitoy nga agdaldaliasat a komersiante.​—Eze 27:15.

Ni Nabonido, ti ari ti Babilonia a ti anakna a ni Belsazar ti agturturay iti Babilonia idi tiempo ti pannakarba dayta (539 K.K.P.), binusbosna ti sangapulo a tawen iti nadam-eg a daga ti Taima (Tema) iti makin-amianan a paset ti makintengnga a nangato a lantag ti Arabia.​—Kitaenyo ti TEMA Num. 2.

Bayat ti maikalima a siglo K.K.P., naipasidong ti Palestina iti dakkel nga impluensia manipud Arabia, kas makita kadagiti pannakatukoy ni “Gesem nga Arabiano” iti Nehemias 2:19 ken 6:1-7.

Idi agarup 115 K.K.P., naagaw ti Himyarita a Pagarian ti panangituray iti Makin-abagatan nga Arabia ket idiay Zafar ti pinagbalinna a kabeserana (adda dagiti mangibaga nga isu dayta ti Sefar iti Genesis 10:30). Manipud amianan, dagiti Nabataeano (mabalin a nagtaudda ken Nebayot iti Genesis 25:13), a ti kabeserada adda idiay Petra kadagiti nabato a baw-ang ti Edom, ket bimmileg manipud idi maikapat a siglo K.K.P. Idi agangay, insaknapda ti panangiturayda iti intero a makin-abagatan a paset ti Negeb ken sumang-at a lumasat iti Moab ken iti rehion iti daya ti Jordan. Inturayanda ti Damasco bayat ti sumagmamano a tawen iti umuna a siglo K.K.P. ken manen idi umuna a siglo K.P. Ti arida a ni Aretas IV (a. 9 K.K.P.–40 K.P.) ket nadakamat iti 2 Corinto 11:32 mainaig iti panaglibas ni Pablo manipud Damasco, a nadeskribir iti Aramid 9:23-25. Ni Herodes Antipas inasawana ti anak ni Aretas IV ngem indiborsiona tapno maasawana ni Herodias.​—Mr 6:17; kitaenyo ti ARETAS.

Kuna ni Pablo a kalpasan ti pannakakombertena, ‘napan idiay Arabia, ket nagsubli manen idiay Damasco.’ (Ga 1:17) Mabalin a dayta ket panagbaniaga nga agturong iti kabangibang a lugar iti Desierto ti Siria, nupay dayta a termino mabalin a tumukoy met iti panagturongna iti aniaman a paset ti Peninsula ti Arabia.

Bayat ti umuna a siglo K.K.P., ti Palmyra iti amianan a daya ti Damasco ket nangrugi nga agbalin a sentro dagiti Arabo ket idi agangay linab-awanna ti Petra kas estado ti komersio. Idi 270 K.P., iti sidong ni Reyna Zenobia, ti buyot ti Palmyra sinakupda ti Egipto ket nagbalin a nainget a kasinnalisal ti Roma agingga a naabak idi 272 K.P.

Pagsasao. Ti pagsasao dagiti umili ti Arabia ket kameng ti Semitiko a grupo iti Abagatan ken nagtalinaed a nabilbileg ngem iti dadduma pay a Semitiko a pagsasao. Nakatulong ngarud dayta tapno ad-adda a matarusan ti adu nga ebkas ken sasao iti kadaanan a Hebreo a pagsasao iti Biblia.