HEBREO, II

Ti Hebreo a pagsasao naaramat iti pannakaisurat ti kaaduan a paset ti naipaltiing a Kasuratan​—39 a libro amin (sigun iti pannakabingay dagiti linaonna kas masarakan iti adu a patarus), ken buklenda ti aganay a tallo a kakapat ti intero a linaon ti Biblia. Nupay kasta, naisurat iti Aramaiko ti maysa a bassit a benneg dagitoy a libro.​—Kitaenyo ti ARAMAIKO.

Iti Hebreo a Kasuratan, saan a pagsasao ti tuktukoyen ti nagan a Hebreo, no di ket nayaplikar laeng kadagiti indibidual wenno kadagiti umili ti intero nga Israel. Nadakamat ti “pagsasao dagiti Judio” (2Ar 18:26, 28), ti “Judio” (Ne 13:24), ken ti “pagsasao ti Canaan” (Isa 19:18), a kangrunaanna a Hebreo iti daydi a tiempo (ti maikawalo a siglo K.K.P.). Nupay kasta, iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti nagan a Hebreo kanayon a tumukoy iti pagsasao dagiti Judio.​—Kitaenyo ti HEBREO, I.

Namunganayan ti Hebreo a Pagsasao. Ti sekular a pakasaritaan saanna nga ipalgak ti namunganayan ti Hebreo a pagsasao. Awan met ti dakamatenna maipapan iti namunganayan ti aniaman kadagiti kadadaanan a pagsasao a pagaammon, kas iti Sumeriano, Akkadiano, (Asirio-Babiloniko), Aramaeano, ken Egipcio. Ngamin, agparang a dagitoy a pagsasao narang-aydan kadagiti kasapaan a naisurat a rekord a nasarakan ti tattao. (Kitaenyo ti PAGSASAO.) Saan ngarud a masigurado no umiso ti nadumaduma a panangmatmat nga indatag dagiti eskolar maipapan iti namunganayan ken panagrang-ay ti Hebreo​—kas kadagidiay agkunkuna a ti Hebreo nagadaw iti Aramaiko wenno iti maysa a Canaanita a dialekto. Kasta met laeng ti mabalin a maikuna maipapan kadagiti gandat a panangilawlawag iti nagtaudan ti adu a sasao a masarakan iti Hebreo a Kasuratan. Adu kadagitoy a sasao ti masansan nga ibilang dagiti eskolar kas naggubuay iti Akkadiano wenno iti Aramaiko. Nupay kasta, kas kunaen ni Dr. Edward Horowitz: “Iti tay-ak ti etimolohia [ti panagadal iti namunganayan ti sasao], kasta unay ti panagduduma ti kapanunotan dagiti eskolar, uray pay dagiti kalalaingan kadakuada.” Kalpasanna, nangdakamat kadagiti pagarigan no kasano a dagiti mabigbigbig nga eskolar inlawlawagda ti etimolohia ti sumagmamano a Hebreo a sasao, nga iti tunggal kaso impakitana a di umanamong ti dadduma a nalatak nga eskolar. Sana innayon: “Ket ngarud addaantayo kadagitoy saan a pulos agpatpatingga a panaggigidiat iti nagbabaetan dagiti padapada a mararaem unay nga autoridad.”​—How the Hebrew Language Grew, 1960, p. xix, xx.

Ti Biblia ti kakaisuna a gubuayan ti impormasion maipapan iti pakasaritaan ken makaipaay iti mapagtalkan a pammaneknek iti namunganayan ti pagsasao a pagaammotayo kas Hebreo. Siempre, dayta ti pagsasao dagiti Israelita a kaputotan ni “Abram a Hebreo” (Ge 14:13), a nagtaud met iti anak ni Noe a ni Sem. (Ge 11:10-26) Maigapu iti naimpadtuan a pamendision ti Dios ken Sem (Ge 9:26), nainkalintegan a patien a saan a naapektaran ti pagsasao ni Sem idi a ti Dios riniribukna ti pagsasao dagiti di naanamongan a tattao idiay Babel. (Ge 11:5-9) Awan nagbalbaliwan ti pagsasao ni Sem, ti “maymaysa a pagsasao” nga addan nanipud pay ken Adan nga agpatpatuloy. (Ge 11:1) Kaipapanan daytoy a ti pagsasao nga idi agangay naawagan iti Hebreo isu daydiay orihinal a pagsasao ti sangatauan. Kas nadakamaten, daytoy laeng ti pagaammo ti sekular a pakasaritaan.

Ti Isyu Maipapan iti Kualidad ti Pagsasao a Hebreo Kas Di Agbaliwbaliw. Iti pakasaritaan, adu dagiti pagsasao a nagbaliwbaliw iti panaglabas dagiti naunday a periodo ti tiempo. Ti Ingles a pagsasao idi tiempo ni Alfred a Dakkel (iti maikasiam a siglo K.P.) agparang a kasla ganggannaet a pagsasao iti kaaduan a tattao itatta nga Ingles ti pagsasaoda. No kasta, mabalbalin nga idi tiempo a nairugi ken Moises ti pannakaisurat ti Hebreo a Kasuratan, dakkelen ti nagbaliwan ti pagsasao nga orihinal nga inaramat ni Adan. Nupay kasta, dagiti napaut a panagbiag dagiti tattao iti dayta 2,500-tawen a periodo ket nagpaay a panglapped iti kasta a panagbalbaliw. Gapuna, adda maymaysa laeng a natauan a silpo​—ni Matusalem​—a kasapulan iti panamagnaig ken Adan ken dagiti nakalasat iti Layus. Kanayonanna, ni Sem, a nabatad a nagbiag a kagiddan ni Matusalem iti adu a tawen sakbay ti Layus, nagtultuloy a nagbiag agingga iti tiempo ti panagbiag ni Isaac. Ket nakurang a 150 a tawen ti naglabas manipud ipapatay ni Isaac (1738 K.K.P.) agingga iti pannakayanak ni Moises (1593 K.K.P.). Daytoy a panagsisinnaknib dagiti tiempo ti panagbiag dagiti indibidual a sumagmamano a kaputotan ti kaaddayoda iti maysa ken maysa ket agserbi a mangtaginayon iti panagpapada iti pagsasao. Siempre, saan a kanayon nga ammo no kasano kaasideg iti maysa ken maysa ti nagnaedan dagitoy a natauan a silpo, kas kada Sem ken Abraham. Ti kanayon a pannakikomunikar ket napateg tapno agtalinaed nga awan panagbalbaliwna ti pagsasao.

Saan nga amin a kaputotan ni Sem nagtultuloy nga inaramatda ti puro a porma ti “maymaysa a pagsasao” kadagidi tiempo sakbay ti Layus. Nabatad daytoy kadagiti timmanor a panaggigidiat iti nagbabaetan dagiti Semitiko a pagsasao, agraman ti Hebreo, Aramaiko, Akkadiano, ken ti nadumaduma nga Arabiko a dialekto. Idi maika-18 a siglo K.K.P. (agarup tawen 1761 K.K.P.), ti apoko ni Abraham ken ti apoko ti kabsatna nagusarda iti nagduma a termino iti panangnagan iti bunton ti batbato nga impasdekda kas pakalaglagipan wenno saksi iti nagbaetanda. Ni Jacob, nga ama dagiti Israelita, inawaganna dayta iti “Galeed,” idinto ta ni Laban, nga agnanaed iti Siria wenno Aram (nupay isu a mismo saan a kaputotan ni Aram), inusarna ti Aramaeano a termino a “Jegar-sahaduta.” (Ge 31:47) Nupay kasta, ti panagduma dagitoy a dua a termino saanna a kanayon nga ipatuldo nga adda dakkel a paggidiatan ti Aramaeano ken Hebreo iti daytoy a punto, yantangay agparang a saan a parikut ken Jacob ti pannakikomunikar sadiay Siria. Bayat ti itatanor dagiti baro a kasasaad ken situasion kasta met ti pannakapataud dagiti kabbaro nga alikamen kadagidi a tiempo, di pagduaduaan a mapartuat ti sumagmamano a sasao a pangdeskribir kadagita a panagrang-ay. Ti kakasta a termino mabalin nga agduduma iti tunggal lugar no kadagiti bunggoy ti tattao a nagwaras iti nadumaduma a disso ken maymaysa ti pagsasaoda, uray pay no nagtalinaed a kasta met laeng ti aktual a sangal ti pagsasaoda.

Kadagiti Israelita, timmanor ti maysa a bassit a panagbalbaliw iti panagibalikas, kas nalawag nga ipakita ti naiduma a panangibalikas dagiti Efraimita iti sao a “Shibboleth” bayat ti periodo ti Uk-ukom (1473 agingga iti 1117 K.K.P.). (Uk 12:4-6) Nupay kasta, saan a mabalin nga aramaten daytoy kas pangibatayan iti panangikuna a nadumaduma ti dialekto dagiti Israelita iti daydi a tiempo (kas ibagbaga ti sumagmamano).

Idi maikawalo a siglo K.K.P., dimmakkel unayen ti naggidiatan ti Hebreo ken ti Aramaiko, iti kasta maibilangen dagita kas nagduma a pagsasao. Makita daytoy idi a dagiti pannakabagi ni Ari Ezekias kiniddawda kadagiti pannakangiwat ti Asirio nga Ari Senaquerib a “makisaoka kadagiti adipenmo, pangngaasim, iti pagsasao ti Siria [Aramaiko], ta maawatanmi; ket dika makisao kadakami iti pagsasao dagiti Judio kadagiti lapayag dagiti umili nga adda iti pader.” (2Ar 18:17, 18, 26) Nupay Aramaiko idi ti lingua franca (kadawyan a pagsasao) ti Makintengnga a Daya ken naaramat iti internasional a diplomatiko a komunikasion, saan a maawatan dayta ti kaaduan kadagiti Judeano. Dagiti kasapaan a pagaammo a dokumento a di nainaig iti Biblia ken naisurat iti Aramaiko naggapuda iti agarup isu met laeng a periodo. Dagitoy ti mangpatalged nga adda nagdumaan ti Hebreo ken Aramaiko.

Agpadpada kadi a simiasi ti Hebreo ken Aramaiko manipud iti orihinal a “maymaysa a pagsasao,” wenno tinaginayon kadi ti maysa kadagita ti kinapuro dayta a pamunganayan a pagsasao? Nupay saan nga espesipiko nga ibaga ti Biblia, adda pasimudaag a ti pagsasao nga inaramat ni Moises idi inrugina ti pannakaisurat ti naipaltiing a Sagrado a Rekord ket kapadpada daydiay pagsasao ti immuna a tao.

No ti pakasaritaan naisurat sakbay ti Layus, ti kasta a pakasaritaan dakkel ti maitulongna iti pannakataginayon ti kinapuro ti orihinal a pagsasao. Uray pay no dayta a pakasaritaan nayallatiw babaen ti berbal a tradision, agserbi latta a pangtaginayon iti kualidad ti orihinal a sasao kas di agbaliwbaliw. Kasta unay a kinaannad ti impakita dagiti Judio kadagiti naud-udi a tiempo iti panangikagumaanda a mangtaginayon iti pudno a porma ti Sagrado a Rekord. Ipakita daytoy a ti siuumiso a pannakayallatiw ti kasapaan a rekord dagiti pannakilangen ti Dios kadagiti tattao ket banag a pakaseknan la ketdi kadagidi tiempo dagiti patriarka.

Ti kanayonan pay a rason iti panamati a ti Hebreo ti Biblia siuumiso nga irepresentarna ti “maymaysa a pagsasao” kadagidi tiempo sakbay ti Babel isu ti naisangsangayan a kualidad ti Hebreo a pagsasao kas di agbaliwbaliw bayat ti periodo a sangaribu a tawen a pannakaisurat ti Hebreo a Kasuratan. Kas kunaen ti The International Standard Bible Encyclopedia: “Ti maysa kadagiti naisangsangayan unay a kinapudno a nainaig iti Hebreo ti Daan a Tulag ket, nupay ti literatura dayta saklawenna ti periodo a nasurok a sangaribu a tawen, ti pagsasao (gramatika ken bokabulario) ti kadadaanan a paspaset bassit ti nakaidumaanna iti pagsasao a naaramat kadagiti kabaruan.”​—Inurnos ni G. W. Bromiley, 1982, Tomo 2, p. 659.

Di Naan-anay ti Pannakaammo iti Pagsasao. Iti kinapudnona, saan a pulos naan-anay ti pannakaammo iti kadaanan a Hebreo. Kas kunaen ni Propesor Burton L. Goddard: “Nalaka a tarusan ti Hebreo ti kaaduan a paset ti Daan a Tulag uray awan mangilawlawag.” (The Zondervan Pictorial Bible Dictionary, inurnos ni M. Tenney, 1963, p. 345) Ngamin, kadagidi a panawen, manmano laeng a sabsabali pay a surat iti Hebreo a pagsasao ti nasarakan a makatulong iti panangtarus iti pannakaaramat ti sasao. Karaman kadagidiay adda pategna isu ti kalendario a Gezer (maysa a simple a nakailanadan ti ar-aramid iti agrikultura, naipagarup a napetsaan iti maikasangapulo a siglo K.K.P.; LADAWAN, Tomo 1, p. 960), ti sumagmamano nga ostracon (ribak ti damili a nakitikitan iti surat) manipud Samaria (kangrunaanna a pedido ken resresibo iti arak, lana, ken sebada ken gagangay a napetsaan iti nasapa a paset ti maikawalo a siglo K.K.P.), ti kitikit ti Siloam (nasarakan iti maysa nga usok ti danum ti Jerusalem ken patien ti kaaduan a daytoy ket napetsaan iti panagturay ni Ari Ezekias [745-717 K.K.P.]), ken ti ostracon ti Laquis (nalabit manipud iti naud-udi a paset ti maikapito a siglo K.K.P.).

Kanayonanna pay, adda kitikit a Fenicia iti bato a lungon ni Ari Ahiram idiay Byblos (Gebal), a ti pagsasao a naaramat iti dayta a kitikit umarngi unay iti Hebreo ken naipagarup a naggapu iti rugi ti umuna a milenio K.K.P.; kasta met ti Bato a Moabita, nalawag a naggapu iti maudi a paset ti maikasangapulo a siglo wenno nasapa a paset ti maikasiam a siglo K.K.P. Ti pagsasao iti Bato a Moabita ket umasping unay iti Hebreo, kas mainanama a kasta yantangay dagiti Moabita nagtaudda ken Lot a kaanakan ni Abraham.​—Ge 19:30-37.

Nupay kasta, ti isuamin nga impormasion nga adda kadagitoy amin a kitikit ket bassit laeng no idilig iti impormasion a masarakan iti Hebreo a Kasuratan.

Nupay nadumaduma a suheto ti saklawen ti mismo a Hebreo a Kasuratan ken nalawa ti bokabulariona, saan nga amin a sasao wenno ebkas ti kadaanan a Hebreo ket adda iti dayta. Kas pagarigan, iti kitikit ti Siloam ken kadagiti ostracon ti Laquis, adda sumagmamano a sangal ti sasao ken gramatika a saan nga agparang iti Hebreo a Kasuratan. Nupay kasta, dagitoy a sangal nalawag a namunganayda iti Hebreo. No idilig kadagiti pagaammo ita, di pagduaduaan nga ad-adu pay a “pamunganayan” a sasao, agraman rinibu a sasao a naadaw kadagitoy, ti adda iti kadaanan a bokabulario dagiti tattao a Hebreo ti pagsasaoda.

Malaksid kadagidiay paset ti Biblia a sigurado a pagaammo a naisurat iti Aramaiko, adda nakaad-adu a sasao ken ebkas a masarakan iti Hebreo a Kasuratan a saan nga ammo no ania dagiti orihinal a “pamunganayan” a sasao maipaay kadagita. Dagiti leksikograpo ibilangda ti adu kadagitoy kas “bulod a sasao,” a kunaenda a ti Hebreo binulodna dagitoy manipud iti dadduma pay a Semitiko a pagsasao, kas iti Aramaiko, Akkadiano, wenno Arabiko. Nupay kasta, panangipapan laeng daytoy. Kas kunaen ni Edward Horowitz: “Ngem no dadduma, ti panagbulod ket kadaanan unay nga aramid, iti kasta saan nga ammo dagiti eskolar no ania a pagsasao ti bimmulod ken no ania ti orihinal a makinkukua kadagiti binulod a sasao.” (How the Hebrew Language Grew, p. 3, 5) Agparang nga ad-adda a posible a dagita a mapagduaduaan a termino ket pudpudno a Hebreo ken kanayonan a pammaneknek a di naan-anay ti agdama a pannakaammo maipapan iti saklawen ti kadaanan a pagsasao.

Karaman kadagiti pammaneknek a mangipatuldo a nabaknang ti bokabulario ti kadaanan a Hebreo isu dagiti surat manipud rugi ti Kadawyan a Panawen. Ramanen dagitoy ti di-nainaig-iti-Biblia a narelihiosuan a sursurat a karaman kadagiti Dead Sea Scroll, ken kasta met ti Mishnah, napagmaymaysa a rabbiniko a sursurat iti Hebreo a mangibinsabinsa iti nabayagen a patpatien dagiti Judio. Iti insurat ni Propesor Meyer Waxman iti The Encyclopedia Americana (1956, Tomo XIV, p. 57a), kinunana: “Ti Hebreo iti Biblia . . . saanna a maaramat ti amin a sasao nga adda iti pempen daytoy a pagsasao, kas paneknekan ti Mishnah, a nagaramat iti ginasut a Hebreo a sasao a saan a masarakan iti Biblia.” Siempre, ti sumagmamano kadagitoy ket mabalin a nainayon idi agangay wenno napartuat a sasao, ngem di pagduaduaan a ti adu kadagitoy ket paset ti bokabulario ti Hebreo bayat ti periodo ti pannakaisurat ti Hebreo a Kasuratan.

Kaano a Nangrugi a Kumapuy ti Hebreo a Pagsasao? Ti kaaduan patienda a nangrugi nga agbalin nga Aramaiko ti pagsasao dagiti Judio bayat ti pannakaidestieroda idiay Babilonia. Nupay kasta, saan a nabileg ti pammaneknek maipaay iti daytoy. Kas ipakita dagiti pagarigan iti agdama a tiempo, dagiti naparukma a bunggoy wenno imigrante kabaelanda a taginayonen ti nakayanakanda a pagsasao, ken kaaduanna a mataginayonda dayta, iti adayo a napapaut pay ngem 70 a tawen. Nangnangruna yantangay ti Dios inkarina kadagiti Judio nga agsublidanto iti pagtaenganda a daga, mainanama a saanda unay nga agannayas a mangiwaksi iti Hebreo tapno suktanda iti Akkadiano (Asirio-Babiloniko) wenno Aramaiko, ti lingua franca iti daydi a tiempo. Pudno, adda dagiti Aramaiko a teksto ken sasao a masarakan kadagiti libro bayat ken kalpasan ti pannakaidestiero, kas iti Daniel, Esdras, ken Ester. Nupay kasta, saan a karkarna daytoy yantangay dagidiay a libro ramanenda dagiti salaysay maipapan kadagiti pasamak iti dagdaga nga Aramaiko ti pagsasaoda, kasta met dagiti opisial a komunikasion babaen iti surat. Salaysayenda met ti maipapan iti tattao a naipasidong kadagiti ganggannaet a turay nga Aramaiko ti diplomatiko a pagsasaoda.

Deskribiren ti Nehemias 8:8 ti ‘panangipaay iti kaipapanan ken pannakaawat’ iti panangbasa iti Linteg. Naikuna a mabalbalin a ti Hebreo saan pay idi a naan-anay a maawatan dagiti nagsubli a destiero ken adda naaramid a naiduma a pannakayebkas ti Aramaiko. Kasanoman ti pannakaaramid dayta, ti teksto kangrunaanna nga ipaganetgetna ti pannakaibinsabinsa ti kaipapanan ken pannakayaplikar ti maisursuro idi iti Linteg.​—Idiligyo ti Mt 13:14, 51, 52; Lu 24:27; Ara 8:30, 31.

Kinapudnona, awan nadakamat iti Biblia a pannakaiwaksi ti Hebreo kkas itialdaw a pagsasao dagiti umili. Pudno, nakasarak ni Nehemias iti sumagmamano a Judio a naaddaan iti assawa a babbai nga Asdodita, Ammonita, ken Moabita ket dagiti annakda saanda nga ammo “no kasano ti agsao iti Judio.” Ngem ti pannakadakamat daytoy a banag mainaig iti panagpungtot ni Nehemias kadagiti Judio a nairaman kadagitoy a pannakiasawa kadagiti di Israelita ipasimudaagna a ti kasta a panangumsi iti Hebreo ket siiinget a nakondenar. (Ne 13:23-27) Mabalin a mainanama daytoy yantangay maibilbilang idi a napateg ti panangbasa iti Sao ti Dios, a kangrunaanna a Hebreo agingga iti daydi a tiempo.

Iti Biblia, saan a pulos naibinsabinsa ti periodo manipud panagpatingga ti kanon ti Hebreo (mabalin nga iti tiempo da Esdras ken Malakias idi maikalima a siglo K.K.P.) agingga iti panangrugi ti Kadawyan a Panawen. Manmano met dagiti sekular a rekord. Ngem uray dagitoy saanda a makaipaay iti pammatalged a dagiti umili a Judio inidiandan ti Hebreo ket sinuktanda iti Aramaiko. Ipasimudaag ti pammaneknek a ti adu kadagiti Apokripa a libro, kas iti Judit, Eclesiastico (saan nga Eclesiastes), Baruc, ken Umuna a Macabeo, ket naisurat iti Hebreo, ket gagangay a naibilang dagitoy a libro kas napetsaan iti maudi a tallo a siglo sakbay ti Kadawyan a Panawen. Kas nadakamaten, ti sumagmamano a surat a di nainaig iti Biblia ken karaman kadagiti Dead Sea Scroll ket naisurat met iti Hebreo, ken Hebreo ti nausar iti pananggupgop iti Judio a Mishnah kalpasan ti panangrugi ti Kadawyan a Panawen.

Gapu kadagitoy ken kadagiti nainaig a kinapudno, kunaen ni Dr. William Chomsky a ti teoria nga intandudo ti sumagmamano nga eskolar a Judio ken di Judio, awan sabali, a ti Aramaiko naan-anay a sinuktanna ti Hebreo, ket awan aniaman a nakaibatayanna ken naan-anay a napaneknekan a di umiso. Imbes ketdi, nalablabit nagbalin a dua ti pagsasao dagiti Judio, ngem Hebreo ti kangrunaan a pagsasao. Kas kunaen ni Dr. Chomsky maipapan iti Hebreo iti Mishnah: “Daytoy a pagsasao addaan iti amin a pakabigbigan ti kadawyan a dialekto dagiti mannalon, agtagtagilako ken nasigo a tumatrabaho. . . . Maibatay iti magun-odan a pammaneknek, nainkalintegan a kunaen a bayat ti periodo ti Maikadua nga Estado, nangnangruna ti naud-udi a paset dayta, kaaduanna a pagaammo unay dagiti Judio dagiti dua a pagsasao [Hebreo ken Aramaiko]. No dadduma, inusarda ti maysa, no dadduma, ti sabali.”​—Hebrew: The Eternal Language, 1969, p. 207, 210.

Nupay kasta, dagiti pannakatukoy ti Hebreo a pagsasao iti Kristiano a Griego a Kasuratan isuda ti kabilgan a pammaneknek a mangsuporta iti panangmatmat a ti Hebreo nagtultuloy a naaramat agingga iti umuna a siglo ti Kadawyan a Panawen. (Jn 5:2; 19:13, 17, 20; 20:16; Apo 9:11; 16:16) Nupay patien ti adu nga eskolar a ti termino a “Hebreo” kadagitoy a panangtukoy rumbeng koma a mabasa kas “Aramaiko,” adda naimbag a rason iti panamati a ti termino aktual nga agaplikar iti Hebreo a pagsasao, kas naipakita iti artikulo nga ARAMAIKO. No ti mangngagas a ni Lucas kunaenna a nagsao ni Pablo kadagiti umili ti Jerusalem iti “Hebreo a pagsasao,” agparang nga imposible a ti Aramaiko wenno Sirio a pagsasao ti tuktukoyenna. (Ara 21:40; 22:2; idiligyo ti 26:14.) Iti nasapsapa a gundaway, ti Hebreo a Kasuratan pinaggidiatna ti Aramaiko (Sirio) ken ti “pagsasao dagiti Judio” (2Ar 18:26), kasta met a ti umuna-siglo a Judio a historiador a ni Josephus dinakamatna ti “Aramaiko” ken “Hebreo” kas nagduma a pagsasao idi inusigna daytoy a teksto ti Biblia (Jewish Antiquities, X, 8 [i, 2]). Gapuna, agparang nga awan ti rason a “Hebreo” ti dinakamat dagiti mannurat iti Kristiano a Griego a Kasuratan no Aramaiko wenno Sirio ti tuktukoyenda.

Ti nasaknap a pannakaaramat ti Aramaiko iti intero a Palestina iti daydi a tiempo ket bigbigen ti kaaduan. Ti pannakaaramat ti Aramaiko a “Bar” (anak), imbes a ti Hebreo a “Ben,” iti sumagmamano a nagan (kas iti Bartolome ken Simon Bar-jonas) ket maysa a pammaneknek a ti Aramaiko pagaammo idi. Siempre, ti sumagmamano a Judio addaanda met iti Griego a nagan, kas kada Andres ken Felipe, ket daytoy a mismo saanna a paneknekan a Griego ti gagangay a pagsasaoda, no kasano a ti Latin a nagan ni Marcos saanna a paneknekan a daytoy ti gagangay a pagsasao ti pamiliana. Nabatad nga uppat ti pagsasao a maar-aramat iti Palestina idi umuna a siglo ti Kadawyan a Panawen: ti tallo a nadakamat iti Biblia kas agparang iti naipaskil iti ngatuen ti ulo ti nailansa a ni Jesus (Hebreo, Latin, ken Griego [Jn 19:19, 20]) ket ti maikapat, Aramaiko. Kadagitoy, di pagduaduaan a Latin ti manmano unay a naaramat.

Adda dagiti gundaway a nagaramat ni Jesus iti Aramaiko, kas idi nagsao iti babai a taga Sirofenicia. (Mr 7:24-30) Kas ibilang ti kaaduan, Aramaiko ti namunganayan ti sumagmamano a sasao a nailanad a sinaona. Kaskasdi, kasapulan latta ditoy ti panagannad yantangay ti panangibilang kadagitoy a sasao kas Aramaiko ket mapagsusupiatan. Kas pagarigan, ti sasao nga insawang ni Jesus bayat a silalansa iti kayo, “Eʹli, Eʹli, laʹma sa·bach·thaʹni?” (Mt 27:46; Mr 15:34), ket gagangay a maibilbilang nga Aramaiko, nalabit manipud dialekto ti Galilea. Nupay kasta, kunaen ti The Interpreter’s Dictionary of the Bible: “Agduduma ti kapanunotan maipapan iti orihinal a pagsasao a naaramat ken no ad-adda a gagangay a nagaramat ni Jesus iti Hebreo wenno Aramaiko. . . . Kas ipasimudaag dagiti dokumento, mabalin a naar-aramat idiay Palestina idi umuna a siglo A.D. ti maysa a porma ti Hebreo, a naimpluensiaan bassit iti Aramaiko.” (Inurnos ni G. A. Buttrick, 1962, Tomo 2, p. 86) Iti kinapudnona, ti Griego a letra-por-letra a patarus kadagitoy a sasao, kkas itilanad da Mateo ken Marcos, awan ipaayna a nalawag a pakailasinan ti orihinal a pagsasao a naaramat.

Ti maysa pay nga ebidensia iti agtultuloy a pannakaaramat ti Hebreo kadagidi tiempo dagiti apostol isu ti pammaneknek a ti Ebanghelio ni Mateo sigud nga insuratna iti Hebreo.

Ngarud, agparang a nangrugi a kumapuy ti Hebreo kangrunaanna kalpasan, ken kas imbunga, ti pannakadadael ti Jerusalem ken ti templona ken ti pannakaiwarawara dagiti nabatbati nga agnanaed iti dayta idi tawen 70 K.P. Nupay kasta, nagtultuloy ti pannakausar dayta kadagiti sinagoga sadinoman ti nagwarasan dagiti Judio. Nangnangruna manipud agarup maikanem a siglo K.P. nga agpatpatuloy, naaramid dagiti naanep a panangikagumaan a mangtaginayon iti kinapuro ti Hebreo a teksto ti Kasuratan babaen kadagidiay Judio nga eskolar a pagaammo kas Masorete. Ket nangnangruna manipud maika-16 a siglo nga agpatpatuloy, napasubli ti panaginteres iti kadaanan a Hebreo, ket iti simmaganad a siglo nangrugi ti napasnek a panagadal iti dadduma pay a Semitiko a pagsasao. Nakaipaay daytoy iti pannakalawlawag ti pannakaawat iti kadaanan a pagsasao ken nangibunga kadagiti nasaysayaat a pannakaipatarus ti Hebreo a Kasuratan.

Hebreo nga Alpabeto ken Estilo ti Letra. Ti Hebreo nga alpabeto ket buklen ti 22 a konsonante; nabatad a ti sumagmamano kadagitoy mabalin nga itakderanda ti dua nga uni, iti kasta makapataudda iti agarup 28 nga uni. Ti uni dagiti bokales ipaay idi ti agbasbasa, a naiwanwan babaen ti konteksto, kas met laeng ti Iloko ti pagsasaona a tao a punnuanna dagiti pangababaan a kas iti “kdp.” (ken dadduma pay) Ti agbasbasa ti mangipaay idi iti uni dagiti bokales maibatay iti konteksto, no kasano a ti Iloko ti pagsasaona a tao ipaayna dagiti bokales kadagiti pangababaan a kas iti “blg.” (bilang), “kdgt.” (kadagiti), ken “kdp.” (ken dadduma pay). Patien ti kaaduan a ti kadawyan a pannakaibalikas ti sasao iti Hebreo a Kasuratan agtultuloy a naaramat ken inyallatiw dagidiay nagsanay iti panangbasa iti Linteg, Mammadto, ken Salmo maipaay a pakasursuruan dagiti umili. Kalpasanna, iti naudi a kagudua ti umuna a milenio K.P., nangpartuat dagiti Masorete iti maysa a sistema dagiti tulnek ken uged a naawagan marka ti bokales, ket naipasngat dagitoy iti teksto a buklen dagiti konsonante. Kanayonanna pay, naikabil ti sumagmamano a marka a tuldek tapno ipakita ti maipaganetget, pagsarimadengan, pagnaigan ti sasao ken grupo ti sasao, ken marka ti musika.

Dagiti kasapaan a pagaammo a Hebreo a kitikit nailanadda iti maysa a kadaanan nga estilo ti letra a ti pormana naiduma unay kadagiti kimmuadrado a letra ti Hebreo kadagiti dokumento iti naud-udi a tiempo, kas kadagiti dokumento manipud nagkauna a siglo ti Kadawyan a Panawen. Ti kimmuadrado nga estilo masansan a naawagan “Aramaiko,” wenno “Asirio.” Patien ti kaaduan a ti panagbalbaliw kadagiti kuadrado a Hebreo a letra manipud kadagiti kadaanan a Hebreo a letra napasamak bayat ti pannakaidestiero idiay Babilonia. Nupay kasta, kas kunaen ni Ernst Würthwein: “Iti napaut a tiempo, ti Daan a Hebreo nga estilo ti letra nagtultuloy a naaramat a mayarpad iti kuadrado nga estilo ti letra. Dagiti sinsilio iti periodo ti iyaalsa ni Bar Kochba (A.D. 132-135) addaan kadagiti Daan a Hebreo a letra. Karaman kadagiti teksto a nasarakan kadagiti rukib ti Natay a Baybay isu ti sumagmamano a naisurat iti Daan a Hebreo nga estilo ti letra.”​—The Text of the Old Testament, 1979, p. 5.

Ni Origen, Kristiano a mannurat iti maikadua ken maikatlo a siglo K.P., kinunana a kadagiti ad-adda nga umiso a kopia dagiti Griego a patarus ti Hebreo a Kasuratan, ti Tetragrammaton wenno sagrado a nagan ni Jehova ket naisurat kadagiti kadaanan a Hebreo a letra. Napatalgedan daytoy babaen ti pannakatakuat ti pirpirsay a lalat a luklukot a napetsaan iti umuna a siglo K.P., a naglaon kadagiti libro dagiti “segundario” a mammadto iti Griego. Kadagitoy a lukot, agparang ti Tetragrammaton kadagiti kadaanan a Hebreo a letra. (Kitaenyo ti apendise ti NW, p. 1563, Num. 2-4.) Dagiti pirsay manipud naudi a paset ti maikalima a siglo wenno nasapa a paset ti maikanem a siglo K.P. iti Griego a bersion ni Aquila addaan met iti nadibinuan a nagan a naisurat kadagiti letra ti kadaanan a Hebreo.​—Apendise ti NW, p. 1563, Num. 7, 8.

Kunaen ni Dr. Horowitz: “Ti daan a Hebreo nga alpabeto ti binulod dagiti Griego ken inyallatiwda iti Latin, ket ti daan a Hebreo nga alpabeto ti kaar-arngi unay ti Griego.”​—How the Hebrew Language Grew, p. 18.

Dagiti Kualidad ken Naisalsalumina nga Aspeto ti Hebreo. Ti Hebreo ket nabagas unay a pagsasao, ken nalaka nga aramaten maipaay iti nabiag a pannakailadawan ti paspasamak. Dagiti ababa a sentensiana ken dagiti simple a panamagsisilpona iti sasao parnuayenda ti kinaannayas ken panagayus ti kapanunotan. Malaksid kadagitoy a kualidad, ti Hebreo a daniw addaan met kadagiti kualidad a kas iti paralelismo ken ritmo, ket dagitoy ti mamagbalin iti dayta kas nabagas unay ken makatukay.

Ti Hebreo ket nabaknang kadagiti panangipadis (metapora). Iti Hebreo, ti “aplaya” iti Genesis 22:17 ket iti literal, “bibig ti baybay.” Ti dadduma pay a sasao ket “rupa ti daga,” “ulo” ti maysa a bantay, “ngiwat ti maysa a rukib,” ken umasping a sasao a pangipadis. Daytoy a pannakaaramat dagiti termino mainaig iti tao saanna a pulos ipasimudaag ti aniaman nga animistiko a patpatien (panamati nga adda panunot dagiti sibibiag nga animal, mula, ken dadduma a banag iti nakaparsuaan, ket ti tunggal banag ken datdatlag iti nakaparsuaan tigtignayen ti maysa nga espiritu). Makita daytoy manipud panangbasa iti mismo a Kasuratan, ta maab-abi unay dagidiay agdaydayaw iti kaykayo ken dadduma pay a banag.​—Idiligyo ti Isa 44:14-17; Jer 10:3-8; Hab 2:19.

Ti Hebreo a bokabulario ket buklen dagiti konkreto a sasao, tumukoy kadagiti banag nga adda piho a pisikal a pormada, sasao a mangiraman kadagiti sentido ti panagkita, panagdengngeg, panagrikna, panagraman, ken panagangot. Gapuna, matulonganda dagiti agdengdengngeg wenno agbasbasa a mangpatanor kadagiti ladawan iti panunotda. Gapu itoy a kualidad​—awan sabali, panagaramat iti konkreto a sasao​—ti sumagmamano nga eskolar kunaenda a ti Hebreo awanan kadagiti abstract a termino, kayatna a sawen, agpaay kadagiti banag a di makita ken maarikap, sasao nga awan ti piho a pisikal a pormada. Nupay kasta, sigurado nga iti Hebreo iti Biblia, adda sumagmamano nga abstract a nombre. Kas pagarigan, ti nombre a ma·chasha·vahʹ (naadaw iti pamunganayan a sao a cha·shavʹ, kaipapananna ti “panunoten”) naipatarus babaen kadagiti abstract a termino a kas “panunot, pamuspusan, partuat, gandat.” Ti ba·tachʹ (berbo a kaipapananna ti “agtalek”) isu ti naggubuayan ti nombre a beʹtach (talged). Nupay kasta, kas pangkaaduan a pagannurotan, dagiti abstract a kapanunotan ket maipaawat babaen kadagiti konkreto a nombre. Usigenyo ti pamunganayan a berbo a ka·vedhʹ, a ti kangrunaan a kaipapananna ket “agbalin a nadagsen” (wenno “agbalin a nakaro,” kas naipasimudaag iti Uk 20:34). Iti Ezequiel 27:25 daytoy met laeng a berbo naipatarus nga ‘agbalin a nadayag,’ kayatna a sawen, iti literal, ‘agbalin a nadagsen.’ Maitunos iti dayta, manipud itoy a pamunganayan a sao naadaw ti nombre a ka·vedhʹ, a tumukoy iti dalem, maysa kadagiti kadagsenan nga organo iti uneg ti bagi, ken ti nombre a ka·vohdhʹ, a kaipapananna ti “dayag.” (Le 3:4; Isa 66:12) Daytoy a panangala iti abstract a termino manipud iti konkreto a termino nayilustrar pay babaen ti yadh, kaipapananna ti “ima” ken kasta met ti “aywan,” “babaen,” wenno “panangibagnos” (Ex 2:19; Ge 42:37; Ex 35:29; 38:21); ti ʼaph tumukoy agpadpada iti “abut ti agong” ken “unget” (Ge 24:47; 27:45); ti zerohʹaʽ, “takiag,” ipaawatna met ti abstract a kapanunotan maipapan iti “pigsa” (Job 22:8, 9).

Iti kinapudnona, daytoy met laeng a kualidad nga agaramat kadagiti konkreto a sasao pagbalinenna ti Hebreo a Kasuratan a nalaklaka a maipatarus, ta ti kababagas dagiti termino ket kadawyanna nga agaplikar iti amin a banag, nga isu met laeng ti kaipapananda iti gistay aniaman a pagsasao. Kaskasdi nga iti agipatpatarus, maysa a karit ti panangidatag iti sabali a pagsasao iti naisalsalumina a makakayaw a kualidad ken kinasimple ti Hebreo, kasta met iti wagas a pannakayebkasna ken kinapuersana, nangnangruna kadagiti porma ti berbo dayta.

Naisangsangayan ti Hebreo gapu iti kinaababana, a ti pamay-an a pannakasangalna ket maikanatad iti kasta a kinaababa. No idilig kadagiti Semitiko a pagsasao, ti Aramaiko ad-adda a pangatiddogen, napalikaw, ken agaramat iti adu a sasao, nupay isu ti kaasitgan iti Hebreo. Iti panagipatarus, masansan a nasken ti panagusar iti katulongan a sasao tapno maiparuar ti nabiag ken makaay-ayo a kualidad ti Hebreo a berbo, kasta met ti makapagagar a tignay dayta. Nupay sumiasi bassit daytoy manipud kualidad a kinaababa, ad-adda a maipaawatna ti pintas ken kinaapag-isu ti Hebreo a teksto.

Hebreo a Daniw. Dagitoy a mismo a kualidad, agraman ti pannakailadawan dagiti aktual a kasasaad ti biag iti aglawlawda, ti mamagbalin met iti Hebreo kas naisalsalumina a maikanatad iti daniw. Ababa dagiti linia ti Hebreo a daniw. Adu kadagitoy ti buklen ti dua wenno tallo a sasao laeng​—mamagbalin a nabileg ti puersa ti pakabuklan nga epekto. Mayanatup a maikomento ni Propesor James Muilenburg, kameng ti komite a nangipatarus iti Revised Standard Version: “Namsek ti sasao [iti Hebreo a daniw], ket kangrunaanna a naitampok dagiti napapateg a sasao. Ti Hebreo a teksto ti Salmo 23 aglaon iti limapulo ket lima laeng a sasao; mamindua nga ad-adu ngem dayta a bilang ti aramaten dagiti agdama-aldaw a patarus iti lumaud. Kaskasdi nga uray iti panagipatarus, saan a napukaw ti kinainut ti orihinal a Hebreo no iti panagusarna iti sasao. . . . Ti Hebreo a daniw ket pagsasao a nabiag iti wagas a pannakayebkasna. . . . Ti Hebreo a mannaniw tulongannatayo a makakita, makangngeg, makarikna. Kabbaro ken nabiag ti pisikal a rikrikna. . . . Ti mannaniw agpanunot buyogen dagiti ladawan, ket dagiti ladawan naadaw kadagiti tay-ak ti inaldaw-aldaw a panagbiag a gagangay iti amin a tattao.”​—An Introduction to the Revised Standard Version of the Old Testament, 1952, p. 63, 64.

Kas panangiladawan iti kinaababa ti nadaniw a pagsasao ti Hebreo, paliiwenyo ti umuna a bersikulo ti Salmo 23 kas masarakan iti Baro a Lubong a Patarus. Dagidiay sasao iti Iloko a kasapulan a pangipatarusan iti tunggal Hebreo a sao ket napagsisina babaen iti bangkirig nga uged (/):

Ni Jehova/ [ti] Pastorko./

Saanakto nga agkurang/ iti aniaman./

Makita nga iti Iloko, kasapulan ti katupag a siam a sasao a pangipatarus iti uppat a Hebreo a sasao. Ti “ti” ket nainayon tapno makompleto ti anag iti Iloko; iti Hebreo, matarusanen.

Dagiti kangrunaan a porma ti paralelismo. Ti kapatgan a pormal nga elemento iti Hebreo a daniw ket paralelismo, wenno ritmo a magun-odan saan a babaen ti panagaarngi iti uni (kas iti Ingles) no di ket babaen iti lohikal a kapanunotan; naawagan dayta iti “ritmo ti kababagas.” Usigenyo ti dua a linia ti Salmo 24:1:

Kukua ni Jehova ti daga ken ti linaonna,

Ti nabunga a daga ken dagidiay agnanaed iti dayta.

Dagiti linia a naadaw ditoy ket naikuna kas agkaasping (synonymous) a paralelismo, kayatna a sawen, ti maikadua a linia ulitenna ti maysa a paset ti immun-una a linia, ngem agdumada iti sasao. Ti sasao a “Kukua ni Jehova” nasken kadagiti dua a linia. Nupay kasta, dagiti termino a “ti daga” ken “ti nabunga a daga” ket nadaniw a panagkaasping, kas met laeng “ti linaonna” ken “dagidiay agnanaed iti dayta.”

Ti kaaduan nga eskolar iti agdama a tiempo umanamongda nga adda dua a sabali pay a kangrunaan nga estilo ti paralelismo:

Iti agkasungani (antithetic) a paralelismo, kas ipasimudaag ti awag iti dayta, ti tunggal linia iyebkasna ti agsupadi a kapanunotan. Iyilustrar daytoy ti Salmo 37:9:

Ta magessatto dagiti mismo a managaramid iti dakes,

Ngem dagidiay mangin-inanama ken Jehova isuda ti mangtagikuanto iti daga.

Adda met ti synthetic (wenno, pormal, mangpasayaat) a paralelismo. Iti dayta, ti maikadua a paset saanna laeng nga iyallinga ti kapanunotan nga iyeb-ebkas ti umuna a paset, saan met a mangipaay laeng iti panamaggidiat. Imbes ketdi, mangpalawa ken manginayon iti baro a kapanunotan. Maysa a pagarigan iti daytoy isu ti Salmo 19:7-9:

Ti linteg ni Jehova perpekto,

mamagsubli iti kararua.

Ti pammalagip ni Jehova mapagpiaran,

mamagsirib iti daydiay awanan kapadasan.

Dagiti bilin manipud ken Jehova nalintegda,

mamagrag-o iti puso;

Ti bilin ni Jehova nadalus,

mamagsilnag iti matmata.

Ti panagbuteng ken Jehova nasin-aw,

agtalinaed iti agnanayon.

Dagiti hudisial a pangngeddeng ni Jehova pudnoda;

napaneknekan a naan-anayda a nalinteg.

Paliiwenyo a ti maikadua a paset ti tunggal sentensia wenno grupo ti sasao an-anayenna ti kapanunotan; ngarud, iti intero a bersikulo, adda panagsinnupusop, awan sabali, ti resulta ti panamagtipon iti dua nga elemento. Babaen kadagiti maikadua a kagudua dagiti linia, kas iti “mamagsubli iti kararua” ken “mamagsirib iti daydiay awanan kapadasan,” matarusan ti agbasbasa no kasano a ti ‘linteg ket perpekto’ ken no kasano a ti “pammalagip ni Jehova mapagpiaran.” Iti kasta nga agsasagadsad a synthetic a paralelismo, daytoy a paglasinan iti nagbaetan ti umuna ken maikadua a paset ket agpaay kas ritmiko a pagsarimadengan. Karaman iti panagsasaganad ti kapanunotan, mataginayon ngarud ti maysa a piho a sangal ti bersikulo, maysa a porma ti paralelismo. Daytoy ti rason a no dadduma maawagan dayta iti pormal wenno mangpasayaat a paralelismo.

Dadduma pay a porma ti paralelismo. Adda naisingasing a sumagmamano pay nga estilo ti paralelismo, nupay naibilang dagitoy kas naiduma laeng a kita wenno kombinasion ti agkaasping, agkasungani, ken agsinnupusop a paralelismo. Ti tallo kadagitoy a singasing ket: emblematiko, natukantukad (stairlike), mangiturong iti atension (introverted).

Ti emblematiko (wenno pangidilig) a paralelismo agaramat iti pangyasping (simile) wenno pangipadis (metapora). Usigenyo ti Salmo 103:12:

Kas iti kaadayo ti leleggakan ti init manipud iti lelennekan ti init,

Kasta ti kaadayona manipud kadatayo ti nangikabilanna kadagiti salungasingtayo.

Iti natukantukad a paralelismo, ti dua, tallo, wenno ad-adu pay a linia mabalin a maaramat a pangulit ken pangipaganetget iti kapanunotan ti umuna a linia. Ti Salmo 29:1, 2 ket maysa a pangyilustrar iti daytoy:

Ipaayyo ken Jehova, O dakayo nga annak dagidiay napigsa,

Ipaayyo ken Jehova ti dayag ken pigsa.

Ipaayyo ken Jehova ti dayag ti naganna.

Ti paralelismo a mangiturong iti atension ad-adda a detalyado ken mabalin a ramanenna ti sumagmamano a bersikulo. Paliiwenyo daytoy a pagarigan iti Salmo 135:15-18:

(1) Dagiti idolo ti nasnasion ket pirak ken balitok,

(2) Ti aramid dagiti ima ti naindagaan a tao.

(3) Addaanda iti ngiwat, ngem saanda a makapagsao iti aniaman;

(4) Addaanda iti matmata, ngem saanda a makakita iti aniaman;

(5) Addaanda iti laplapayag, ngem saanda a makangngeg iti aniaman.

(6) Kasta met nga awan espiritu iti ngiwatda.

(7) Dagidiay mangar-aramid kadakuada agbalindanto a kas kadakuada,

(8) Tunggal maysa nga agtalek kadakuada.

Daytoy a paralelismo inlawlawag ni W. Trail iti librona a Literary Characteristics and Achievements of the Bible (1864, p. 170): “Ditoy, ti umuna a linia iturongna ti atension iti maikawalo​—iti maysa nadakamat dagiti idolo ti pagano, iti sabali adda dagidiay mangikabil iti panagtalekda kadagiti idolo. Ti maikadua a linia iturongna ti atension iti maikapito​—iti maysa adda ti panagpartuat, iti sabali adda dagiti managpartuat. Ti maikatlo a linia iturongna ti atension iti maikanem​—iti maysa adda dagiti ngiwat a di makapagsao, iti sabali adda dagiti ngiwat nga awanan anges. Ti maikapat a linia iturongna ti atension iti maikalima, a dita ti paralelismo a mangiturong iti atension maikuna a pagtiponenna dagiti dua a kagudua dayta iti agsinnupusop a paralelismo​—matmata nga awanan iti panagkita, laplapayag nga awanan iti sentido ti panagdengngeg.”

Ti umasping ngem nasimsimple a porma ket nabaliktad nga urnos ti sasao kadagiti agkasilpo a linia, kas iti Isaias 11:13b (RS):

Ti Efraim saanto nga agimon iti Juda,

ket ti Juda saannanto a riribuken ti Efraim.

Gramatika

I. Berbo. Dagiti berbo ti kapatgan a paset ti gramatika ti Hebreo a pagsasao. Ti kasimplean a porma ti berbo isu ti maikatlo a persona a pangmaymaysa a panglalaki (third person singular masculine) nga adda iti nalpasen a kasasaad; daytoy ti porma a masarakan kadagiti leksikon. Ti tallo a konsonante daytoy a porma gagangay a buklenda ti pamunganayan a sao. Ti pamunganayan a sao ket kadawyanna a tallo-letra ti pakabuklanna, kayatna a sawen, buklen ti tallo a konsonante, ti gagangay nga urnos kadagiti Semitiko a pagsasao. Dagiti kasta a tallo-letra a pamunganayan a sasao isuda ti nakaadawan ti gistay amin a sabsabali pay a sasao iti daytoy a pagsasao.

Ti berbo a pamunganayan a sao isu ti kasimplean a porma ti berbo a maawagan stem (pamuon a sao, kaipapananna ti pamunganayan a sao a kangrunaan a paset ti nabalbaliwan a sao). Masansan a natukoy dayta kas “puro a pamuon a sao” (pure stem). Manipud iti daytoy a puro a pamuon a sao, innem a sabsabali pay a pamuon a sao ti nabukel babaen ti pananginayon iti sumagmamano a letra (prefix) iti pangrugian ti sao, panangulit iti sumagmamano a letra, ken panangbalbaliw kadagiti bokales. Ti pito a pamuon a berbo (verbal stem) irepresentarda ti kapanunotan ti berbo a pamunganayan a sao iti tallo a tukad: simple, intensive (naganetget ), causative (mangpasamak).

Tapno maipakita ti panagduduma iti persona, number (kaadu), ken gender (porma a tumukoy iti panglalaki wenno pangbabai, wenno maysa a naiduma kadagitoy a dua [neuter]), dagiti ramut a berbo ket manayonan iti sumagmamano a letra iti pangrugian (prefix) wenno iti pagnguduan (suffix).

Kasasaad (“state”). Kadawyanna a maklasipikar dagiti berbo iti Iloko sigun iti tense, wenno pannakatiempo: napalabas, agdama, masanguanan. Nupay kasta, ti napateg a banag iti Hebreo isu ti kasasaad (“condition”) ti tignay, imbes a ti nainaig a tiempo. Ti tignay mabalin a maibilang kas kompleton wenno di pay kompleto.

No ti berbo iladawanna ti nakompleton a tignay, adda dayta iti nalpasen a kasasaad (perfect state). Kas pagarigan, kunaen ti Genesis 1:1: “Idi punganay, ti Dios pinarsuana ti langlangit ken ti daga.” Ti tignay nalpasen; ti Dios “pinarsuana,” kayatna a sawen, nairingpasna ti panangparsua iti langlangit ken iti daga.

No ti tignay maibilang kas di pay kompleto, ti berbo adda iti di pay nalpas a kasasaad (imperfect state). Mayilustrar daytoy babaen ti Exodo 40:18: “Idi rinugian ni Moises nga ipasdek ti tabernakulo.” Ditoy makitatayo a nupay nangrugin ti tignay (“rinugian” nga ipasdek), saan pay a nagngudo ket ngarud “di pay nalpas,” di pay nairingpas.

Siempre, kadawyan unay a maibilang dayta kas napalabas, yantangay sigun iti mismo a kualidadna, ti nalpasen a kasasaad iti Hebreo irepresentarna ti tignay kas nakompleton. Gapuna, ti ka·thavʹ (aktibo a berbo nga adda iti nalpasen a kasasaad) kangrunaanna a kaipapananna ti “insurat(na),” “(isu) nagsurat,” wenno “(isu) nangisurat.” (2Ar 17:37; 2Cr 30:1; 32:17; Esd 4:7; Est 8:5) Ti ideya ti tignay a nakompleton iti napalabas makita met iti patarus nga “insurat; nangisurat” (Est 9:23; Job 31:35; Jer 36:27). Ti “masapul nga isurat” naaramat met a pangipatarus iti daytoy berbo nga adda iti nalpasen a kasasaad ken ipakitana ti kinasigurado ti pannakaitungpal ti tignay. (Nu 5:23; De 17:18) Daytoy a naud-udi a patarus siuumiso nga ipasimudaagna ti nakompleton a tignay, ngem saan nga iti napalabas a tiempo. Gapuna, ti mismo nga aktibo a berbo saanna a kanayon nga ipamatmat ti tiempo. Ti nalpasen a kasasaad kabaelanna nga iladawan ti tignay kas nakompleton iti aniaman a periodo ti tiempo: napalabas, agdama, wenno masanguanan; maisupadi iti dayta, ti di pay nalpas a kasasaad, nupay kabaelanna met nga ipakita ti tignay iti aniaman a periodo ti tiempo, kanayon nga ibilangna dayta kas di pay nakompleto.

Gapuna, nupay dagiti Hebreo iti kadaanan a tiempo nabatad a kabaelanda a tarusan ti ideya mainaig iti tiempo, segundario laeng dayta iti pagsasaoda. Kunaen ti The Essentials of Biblical Hebrew, ni K. Yates: “Ti tiempo sigun iti pannakaawat ti kaaduan nga agdama-aldaw a pagsasao ket naiduma iti panangmatmat dagiti Semitiko. Ti panangilasin iti tiempo ti maysa a tignay saan a napateg iti Hebreo a wagas ti panagpampanunot. Nasken laeng dayta iti maysa a managpanunot nga Indo-germanic tapno ti tignay mayataday iti nalabes-pannakaipaganetgetna a kapanunotanna maipapan iti tiempo. Iti Semita, gagangay nga umdasen ti pannakaawat iti kasasaad ti tignay, no nakompleton dayta wenno saan pay a nakompleto. Ket no saan, adda sao a mausar nga addaan pateg mainaig iti panagsasaganad ti tiempo wenno iti pakasaritaan ken mamagminar iti tiempo.” (Rinebisar ni J. Owens, 1954, p. 129) No Hebreo ti orihinal a pagsasao a naaramat idiay Eden kas ipatuldo ti Biblia, daytoy a di pannakaipangpangruna ti tiempo ti berbo mabalin nga iyanninawna ti panangmatmat ti tao bayat ti kinaperpektona, idi a ti inanama iti biag nga agnanayon adda iti sanguanan ni Adan ken idi a ti biag saan pay a napaababa iti 70 wenno 80 a tawen laeng. Impaay ni Jehova ti Hebreo kas naan-anay ken umdasen a pamay-an ti komunikasion iti nagbaetan ti Dios ken ti tattao, kasta met iti nagbabaetan ti tattao.

Maipaay iti panagipatarus iti Iloko, ti pannaka-tiempo ti berbo masinunuo babaen iti konteksto. Ipakita ti konteksto no ti tignay a maisalsalaysay ket maibilang kas nalpasen a napasamak, kas agdama a mapaspasamak, wenno kas mapasamakto pay laeng.

II. Nombre. Kas nadakamaten, maysa a berbo a pamunganayan a sao ti nakaadawan ti gistay amin a sasao, a pakairamanan dagiti nombre. Ti pamunganayan a sao makita agpadpada iti ispeling ti nombre ken iti kaipapananna.

Adda dua a gender: panglalaki (masculine) ken pangbabai (feminine). Ti pangbabai gagangay a mailasin babaen iti pagnguduan nga ah (ohth, pangadu a porma) a naisilpo iti nombre, kas iti ʼish·shahʹ (babai), su·sohthʹ (dagiti kabaian [pangbabai, iti pangadu a porma]).

Ti tallo a porma ti number (kaadu) iti Hebreo ket pangmaymaysa (singular), pangadu (plural), ken pangdua (dual). Ti pangdua a porma (mailasin babaen iti sao nga aʹyim iti ngudona) kadawyanna a maaramat kadagiti agparis a banag, kas iti im-ima (ya·dhaʹyim) ken laplapayag (ʼoz·naʹyim).

Dagiti personal a pronombre mabalin a maisilpo met a nakadekket kadagiti nombre. Gapuna, ti sus ket “kabalio”; ngem ti su·siʹ, “kabaliok”; su·seyʹkha, “kabkabaliom.”

III. Pangiladawan a sasao. Dagiti pangiladawan a sao (adjective) ket naadaw met kadagiti berbo a ramut a sao. Gapuna, ti berbo a ga·dhalʹ (dumakkel, agbalin a naindaklan) isu ti nakaadawan ti pangiladawan a sao a ga·dhohlʹ (dakkel, naindaklan). (Ti piho nga artikulo iti Hebreo ket ha [ti]. Awan ti di piho nga artikulo.)

Ti pangiladawan a sao mabalin a mausar iti aniaman kadagiti dua a pamay-an:

(1) Mabalin a dayta ket pangiladawan a sao nga agserbi kas berbo (“predicative adjective”). Iti daytoy a kaso, gagangay nga agsaad sakbay ti nombrena, ken makitunos iti dayta no iti gender ken number (kaadu). Ti sasao a tohv haq·qohlʹ (iti literal, “nasayaat ti timek”) naipatarus a “ti timek ket nasayaat,” a ti “ket” nainayon kas karaman a pannaka-berbo.

(2) Wenno, mabalin a maaramat a pangdepinar (espesipiko a mangiladawan). Iti daytoy kasasaad, agparang kalpasan ti nombre, ken makitunos iti dayta saan laeng nga iti gender ken number (kaadu) no di pay ket iti piho a madakdakamat. Ngarud ti haq·qohlʹ hat·tohvʹ (iti literal, “ti timek ti nasayaat”) kaipapananna “ti nasayaat a timek.”

Transliterasion. Ti transliterasion, wenno letra-por-letra a patarus, tumukoy iti panangaramat kadagiti letra iti Iloko a pangsandi kadagiti letra iti Hebreo nga alpabeto. Ti Hebreo naisurat manipud kannawan nga agpakannigid, ngem kadagiti managbasa iti Iloko letra-por-letra a naipatarus dayta a mabasa manipud kannigid nga agpakannawan. Ti naipakuyog a tsart ken ti sumaganad a panangilawlawag ipasdekna ti sumagmamano kadagiti pangkaaduan a pagannurotan a nasurot iti daytoy a libro.

Maipapan kadagiti konsonante. Mapaliiw a lima a letra ti addaan sabali a langa no maaramat iti udi. Agparang laeng dagitoy iti ungto ti sasao. Ti sumagmamano a konsonante (ת ,פ ,כ ,ד ,ג ,ב) ket addaan iti nalamuyot ken natangken nga uni, a ti natangken nga uni naipatuldo babaen iti maysa a tulnek iti tengnga ti letra (תּ ,פּ ,כּ ,דּ ,גּ ,בּ). Nupay kasta, ti tulnek iti maysa kadagitoy a konsonante ipasimudaagna met a maulit dayta no dagus a sumaruno iti maysa a bokales. Gapuna, ti גַּבַּי ket gab·baiʹ. Ti kaaduan kadagiti dadduma pay a letra (nupay maymaysa laeng ti unida) maulit met babaen iti maysa a tulnek iti tengngada (kas pagarigan, ti זּ ket zz). Daytoy ket saan nga agaplikar iti letra a heʼ (ה), a no dadduma adda tulnek iti unegna (הּ) no agparang iti ungto ti maysa a sao; nupay kasta, ti heʼ saan a pulos maulit.

Dagiti konsonante a waw ken yodh mabalin a maaramat iti panangbukel kadagiti bokales. Ti waw (ו) agparang nga addaan iti bokales a choʹlem (·) iti ngatuenna tapno mapataud ti maaw-awagan naan-anay a nabukel a choʹlem (וֹ), a ti transliterasionna iti daytoy a libro ket oh. Ti kombinasion a וּ agserbi kas u ket iti pangrugian ti maysa a sao, kanayon nga agtakder nga agmaymaysa kas maysa a silaba; nupay kasta, no adda kanayonan a marka ti bokales iti baba ti letra (וַּ), ti tulnek ipasimudaagna a ti waw maulit. Gapuna, ti בַּוַּי ket baw·waiʹ; ti בּוּז ket buz.

No ti kaf ket maaramat kas maudi a letra ti sao, ti shewaʼʹ ( ְ) wenno kaʹmets ( ָ) naisurat iti las-ud ti tengnga imbes nga iti baba ti letra: ךָ ,ךְ.

Maipapan kadagiti bokales. Amin dagiti bokales iti daytoy a tsart nga agparang iti baba ti linia malaksid iti choʹlem (·), a naikabil iti ngato, ken iti shuʹrek ( ֹ), a, kas nadakamaten, agparang iti tengnga ti waw (וּ= u).

Maipapan kadagiti bokales a kagudua ti pannakaibalikasna. Dagiti nadakamaten a kaibatogan iti Iloko ket pattapatta laeng. Iti tunggal kaso, ti Hebreo a pannakaibalikas dagitoy a bokales a kagudua ti pannakaibalikasna ket nakakapkapsut nga uni.

Iti sumagmamano a kasasaad, maibalikas ti shewaʼʹ, ken e ti transliterasionna. Nupay kasta, iti pangkaaduan, no ti shewaʼʹ sarunuenna ti ababa a bokales wenno kaanoman nga agsaad iti baba ti maysa a konsonante a mangingudo iti maysa a silaba, saan a maibalikas dayta ken maibilang a pangbingay iti silaba. Gapuna, ti יִקְטֹל ket yiq·tolʹ.

Silaba. Iti Hebreo, ti tunggal silaba mangrugi iti maysa a konsonante ken ramanenna ti (1) maysa a bokales a naan-anay ti pannakaibalikasna wenno (2) maysa a bokales a kagudua ti pannakaibalikasna ken maysa a bokales a naan-anay ti pannakaibalikasna. Gapuna, ti קָטַל ket buklen ti dua a silaba, a ti maysa ket קָ (qa) ken ti sabali טַל (tal). Dagitoy a dua a silaba aglaonda iti maysa a bokales a naan-anay ti pannakaibalikasna ken mangrugida iti maysa a konsonante. Iti sabali a bangir, ti בְּרִית (berithʹ) addaan iti maymaysa laeng a silaba yantangay aglaon dayta iti maymaysa laeng a bokales a naan-anay ti pannakaibalikasna (.=i); ti shewaʼʹ, e ( ְ), ket bokales a kagudua ti pannakaibalikasna.

Adda dua a kasasaad a di karaman iti pagannurotan a dagiti konsonante laeng ti pangirugi iti maysa a silaba: (1) No ti maysa a sao mangrugi iti וּ (u). Ngarud ti u agtakder kas naisina a silaba. Gapuna, ti וּבֵן ket u·venʹ; ti וּשְׁמִי ket u·shemiʹ. (2) Iti “saan unay a madlaw a paʹtach.” Daytoy ti bokales a paʹtach ( ַ) a naikabil iti baba dagiti konsonante a ע ,ח ,הּ, no agparangda iti ungto ti maysa a sao; iti daytoy a kaso, ti paʹtach maibalikas sakbay ti konsonante. Gapuna, ti רוּחַ ket ruʹach, ket saan a ru·chaʹ.

No dadduma, ti bassit a paidda nga uged a naawagan maqqeph (־), umasping iti ugis iti Iloko (iti Ingles, hyphen), ket agparang iti nagbaetan ti sasao. Agserbi daytoy a mamagtipon iti dua wenno ad-adu pay a sasao tapno maibilang dagitoy kas maymaysa a sao, a ti laeng maudi a sao ti pagtalinaedan ti tuldekna. Gapuna, ti כָּל־אֲשֶׁר ket kol-ʼasherʹ.

Tuldek. Amin a Hebreo a sasao ket naikkan iti tuldek iti maudi wenno sumaruno iti maudi a silaba. Ti kaaduan ket naikkan iti tuldek iti maudi a silabada.

Kadagiti transliterasion iti daytoy a libro, maysa a tulnek ti mamagsisina kadagiti silaba; ti tuldek naikabil kalpasan ti maipaganetget a silaba, nga agaramat iti marka a tuldek tapno mangipasimudaag iti kangrunaan a pannakaipaganetget (ʹ).

[Tsart iti panid 993]

Simple

Intensive

Causative

(1) Active (qal)

(3) Active (pi‛el)

(6) Active (hif‛il)

(2) Passive (nif‛al)

(4) Passive (pu‛al)

(7) Passive (hof‛al)

—

(5) Reflexive (hithpa‛el)

—

[Tsart iti panid 993]

—

Simple

Intensive

Causative

Active

קָטַל

qa·talʹ

isu pimmatay

קִטֵּל

qit·telʹ

isu pimmatay (a siuulpit)

הִקְטִיל

hiq·tilʹ

isu nangtignay a pumatay

Passive

נִקְטַל

niq·talʹ

isu napapatay

קֻטַּל

qut·talʹ

isu napapatay (a siuulpit)

הָקְטַל

hoq·talʹ

isu natignay a pumatay

Reflexive

—

הִתְקַטֵּל

hith·qat·telʹ

pinapatayna ti bagina

—

[Tsart iti panid 995]

Letra

Konsonante

Kaibatoganna

א

ʼAʹleph

ʼ

בּ

Behth

b

ב

—

v

גּ

Giʹmel

g

ג

—

gh

דּ

Daʹleth

d

ד

—

dh

ה

Heʼ

h

ו

Waw

w

ז

Zaʹyin

z

ח

Chehth

ch

ט

Tehth

t

י

Yohdh

y

כּ

Kaph

k

כ No Maudi: ך

—

kh

ל

Laʹmedh

l

מ No Maudi: ם

Mem

m

נ No Maudi: ן

Nun

n

ס

Saʹmekh

s

ע

ʽAʹyin

ʽ

פּ

Peʼ

p

פ No Maudi: ף

—

ph

צ No Maudi: ץ

Tsa·dhehʹ

ts

ק

Qohph

q

ר

Rehsh

r

שׂ

Sin

s

שׁ

Shin

sh

תּ

Taw

t

ת

—

th

Bokales a Naan-anay ti Pannakaibalikasna

ָ (atiddog)

Qaʹmets

a kas iti awl

ַ

Paʹthach

a kas iti father

ֵ (atiddog)

Tseʹreh

e kas iti they

ֶ

Seʹghohl

e kas iti men

ִ

Chiʹreq

i kas iti machine

ֹ (atiddog)

Chohʹlem

o kas iti no

ָ

Qaʹmets Cha·tuphʹ

o kas iti nor

ֻ

Qib·butsʹ

u kas iti full

ִ

Shuʹreq

u kas iti cruel

Bokales a Kagudua ti Pannakaibalikasna

ְ

Shewaʼʹ

e di madlaw kas iti average; wenno di maibalikas kas iti made

ֲ

Cha·tephʹ Paʹthach

a kas iti hat

ֱ

Cha·tephʹ Seʹghohl

e kas iti met

ֳ

Cha·tephʹ Qaʹmets

o kas iti not

Special Combinations

י ָ = ai

י ַ = ai

י ֵ = eh

י ֶ = ey

י ִ = i

וֹ = oh

וּ = u

יו ָ = av