Panagidaton ti Ub-ubbing—Apay Makarimon Unay?
“Ket binangonda dagiti nangato a disso ti Tofet, isu nga adda iti lubong ti anak a lalaki ni Hinnom, tapno puoranda dagiti annakda a lallaki ken babbai iti apuy, isu a saanko nga imbilin ken diak met pinanunot.”—Jeremias 7:31.
KADAGIDI kaaldawan da ari Acaz ken Manasses iti Judea, natnag ti nasion ti Israel iti silo ti nakaap-aprang a panagdayaw dagiti kabangibangda a nasnasion. Rinaman daytoy ti panagidaton kadagiti annakda ken Moloc. (2 Cronicas 28:3; 33:6, 9) Nupay iti kamaudiananna impaiparit ni Ari Josias ti adu “kadagiti makarimon” nga ar-aramid, “ni Jehova saan a nagbaw-ing iti rungsot ti dakkel a pungtotna a ti pungtotna simged a maibusor iti Juda gapu iti isuamin a panggargari isu a pinanggargari kenkuana ni Manasses.” (2 Ar-ari 23:10, 26) Apay? Aniat’ namagbalin iti basol a “makagargari” a daytat’ di mapakawan?
“Ti panagidaton ti ubing ket maysa a nakalatlatak a paset iti panagdaydayaw dagiti taga Phoenicia a Malik-Baal-Kronos,” kuna ti Funk and Wagnalls Jewish Encyclopedia. Idi punganay sinakop dagiti taga Phoenicia ti umamianan nga igid ti baybay a deppaar ti Canaan. Kas tattao a managdaliasat ti baybay, nagipasdekda kadagiti kolonia iti intero a Mediteraneo, ket sadinoman a napananda intugtugotda kadakuada ti makarimon a seremonia a panagidatonda ti ub-ubbing. Ti nabiit pay a panagkabakab ti arkeolohia iti kadaanan a siudad ti Phoenicia a Cartago (nga isu itan ti kabangibang ti Tunis idiay Tunisia, Norte Africa) ti mangted lawag ti kinauneg ti kinadakes daytoy nga aramid.
Ti lugar ti immuna a nadiskubre idi 1921. Ngem nangrugi kadagiti 1970’s, ti nagsaknap a panagkabakab ti naaramid gapu iti panagsaknap ti moderno a siudad a nagturong iti dayta a lugar. Ti panagkali ti nangipakita a daytat’ maysa a dakkel a lugar a pagipomponan kadagiti tedtedda dagiti naidatdaton nga ub-ubbing. Ti pagiwarnakan a Biblical Archaeology Review ti nangipadamag:
“Ditoy, manipud idi maika-walo a siglo K.K.P. agingga iti maikadua a siglo K.K.P., ikalkali dagiti inna ken amma ti Cartago ti tultulang dagiti annakda a naidaton iti didiosen a ni Ba’al Hammon ken iti diosa a ni Tanit. Idi maikapat a siglo K.K.P. ti Tofet [manipud iti Tofet ti Biblia] ti mabalin nga addaan kadakkel a 64,800 pie kuadrada (6,000 metro kuadrado), nga addaan ti siam a kadsaaran a pagitabonan.”
Dagiti umas-asping a lugar ti nadiskubre met idiay Sicily, sadi Sardinia, ken dadduma pay idiay Tunisia. Iti naminsan, dagitoy amin ti kolonia ti Phoenicia. Idiay pagikalkalian ti Cartago, nasarakan dagiti managsirarak ti sumagmamano a lapida a bato a nakaitikitan ti ladawan ti diosa a Tanit, nga isu ti nainaig iti diosa dagiti Canaanita nga Astarot, wenno Astarte, nga asawa ni Baal. Iti baba dagiti lapida masarakan met dagiti burnay, a dadduma ti nakapimpintas ti pannakaarkosda, a naglaon iti ngimmisiten a tultulang dagiti biktima ti panagdaton.
Kas mangipamatmat iti kasaknap dayta nga ugali, kuna ti report: “No us-usaren ti kaadu dagiti burnay kadagiti lugar a nagkabakabanmi kas maysa a pagsukatan, napattapattami a dumanon iti 20,000 a burnay ti mabalin a naideposito sadiay iti nagbaetan ti 400 ken 200 K.K.P.” Daytoy nagdakkelan a bilang ti ad-adda manen a makapakellaat no panunoten ti maysa nga idi kangitingitanna ti populasion ti Cartago, ket agarup 250,000 laeng.
Dagiti naikitikit a sursurat kadagiti lapida a bato ipakitada a dagiti ub-ubbing ti maidatdaton tapno pangtungpal ti kari dagiti nagannakda nga inaramidda ken ni Baal wenno Tanit kas kasukat ti paraburna. Dagiti ranggo ken titulo nga adda kadagiti lapida ipamatmatna a ti ugali ket nalatak nangnangruna kadagiti mankingngato a klase, nalabit tapno dawaten ti pammendision dagiti didios iti panagreggetda a makaragpat ken mangsalimetmet iti kinabaknang ken impluensia. Dadduma kadagiti burnay ti nasarakan a naglaon kadagiti tedtedda ti dua wenno tallo nga annak, a posible manipud iti maymaysa a pamilia, no ibatay manipud iti naggigidiatan ti edad.
No ti ugali dagiti taga Phoenicia ti nakakigkigtot, ngarud laglagipenyo a “ni Manasses intuggodna ti Juda ken dagiti agnaed iti Jerusalem nga agaramid iti daytoy a dakdakes ngem kadagiti nasnasion a dinadael ni Jehova iti sango dagiti annak ti Israel.” (2 Cronicas 33:9) Saan a kinamanaglablabes idi a kuna ni Jehova: “Pinunnoda daytoy a disso iti dara dagiti awan basolna.” (Jeremias 19:4) Maiyanatop unay, kuna ti artikulo ti Review: “Ti dumakdakkel a bagi dagiti pammaneknek ti arkeolohia ken naikitkitikit a sursurat, nga impaay dagiti taga Cartago a mismo napigsa ti panangisingasingna a dagiti mannurat a klasikal ken dagiti mannurat ti Biblia ammoda ti banag a sarsaritaenda.”
Gapuna, idi nga “inkisap” ni Jehova dagiti idolatroso a “nasnasion” a Canaanita, saanna met nga inispal dagiti di matalek nga Israelitas. Inawatda ti maiparbeng a dusada iti ima dagiti taga Babilonia idi 607 K.K.P. Kasta met, isu addanto met ti pannakikuentana kadagidiay nga itatta, direkta wenno saan a direkta a makiramraman iti panangibuyat iti dara dagiti minilmilion babaen kadagiti makarimon nga ar-aramid a kas ti panaggugubat, krimen, panangpapatay, panangiregreg, ken dadduma pay.—Apocalipsis 19:11-15.