ESPIRITU

Ti Griego a sao a pneuʹma (espiritu) nagtaud iti pneʹo, kaipapananna ti “sang-awan wenno puyotan,” ket ti kaaduan patienda a ti Hebreo a sao a ruʹach (espiritu) nagtaud iti maysa a sao nga addaan iti isu met laeng a kaipapanan. Gapuna, ti ruʹach ken pneuʹma kangrunaan a kaipapananda ti “anges” ngem adda nalawlawa a kaipapananda malaksid iti dayta a pamunganayan nga anag. (Idiligyo ti Hab 2:19; Apo 13:15.) Mabalin a kaipapananda met ti angin; ti napateg a puersa nga adda kadagiti sibibiag a parsua; ti espiritu ti maysa; dagiti espiritu a persona, pakairamanan ti Dios ken dagiti angheliko a parsuana; ken ti aktibo a puersa wenno nasantuan nga espiritu ti Dios. (Idiligyo ti Lexicon in Veteris Testamenti Libros da Koehler ken Baumgartner, Leiden, 1958, p. 877-879; ti Hebrew and English Lexicon of the Old Testament da Brown, Driver, ken Briggs, 1980, p. 924-926; ti Theological Dictionary of the New Testament, inurnos ni G. Friedrich, impatarus ni G. Bromiley, 1971, Tomo VI, p. 332-451.) Adda pagpapadaan dagitoy amin a kaipapanan: Tumukoyda amin iti daydiay di makita ti tao ken mangpampaneknek iti kaadda ti puersa nga agtigtignay. Ti kasta a di makita a puersa kabaelanna ti mangpataud kadagiti makita nga epekto.

Ti sabali pay a Hebreo a sao, nesha·mahʹ (Ge 2:7), kaipapananna met ti “anges,” ngem ad-adda a limitado ti saklawen ti kaipapananna ngem iti ruʹach. Ti Griego a sao a pno·eʹ agparang nga addaan iti umasping a limitado nga anag (Ara 17:25) ket inaramat dayta dagiti manangipatarus iti Septuagint kas pangipatarus iti nesha·mahʹ.

Angin. Usigenyo nga umuna ti kaipapanan a nalabit kalakaan a matarusan. Ti konteksto iti adu a kaso ipakitana a ti ruʹach kaipapananna ti “angin,” kas ti “wayaway nga angin” (Ex 10:13), “ti uppat nga angin.” (Zac 2:6) Daytoy a kaipapanan ket masansan nga ibatad ti pannakadakamat ti bambanag a kas kadagiti ulep, bagyo, pannakaipalais ti taep wenno umasping a bambanag nga agparang iti konteksto. (Nu 11:31; 1Ar 18:45; 19:11; Job 21:18) Agsipud ta ti uppat nga angin ket naaramat a tumukoy kadagiti uppat a turong​—daya, laud, amianan, ken abagatan​—no dadduma mabalin a maipatarus ti ruʹach kas “turong” wenno “sikigan.”​—1Cr 9:24; Jer 49:36; 52:23; Eze 42:16-20.

Kunaen ti Job 41:15, 16 maipapan kadagiti nagdidinnekket unay a siksik ti Leviatan nga “uray ti angin [weruʹach] saan a makastrek iti nagbabaetanda.” Ti ruʹach irepresentarna manen ditoy ti angin nga aggargaraw, saan nga angin laeng a di agkutkuti wenno di aggargaraw. Gapuna, nabatad a maipaspasimudaag ditoy ti maysa a di makita a puersa, nga isu ti pamunganayan a galad ti Hebreo a ruʹach.

Nabatad, ti kakaisuna a kaso iti Kristiano a Griego a Kasuratan a ti pneuʹma naaramat kas kaipapananna ti “angin” ket iti Juan 3:8.

Ti tao saanna a matngelan ti angin; saanna a kabalinan nga idalan, iturong, pawilan, wenno ikutan dayta. Gapu itoy, ti “angin [ruʹach]” masansan nga itakderanna daydiay di kabaelan a medmedan wenno di kabaelan a ragpaten ti tao​—naatap, apagbiit, ubbaw, awan pudpudno a maigunggonana. (Idiligyo ti Job 6:26; 7:7; 8:2; 16:3; Pr 11:29; 27:15, 16; 30:4; Ec 1:14, 17; 2:11; Isa 26:18; 41:29.) Maipaay iti naan-anay a pannakaibinsabinsa daytoy nga aspeto, kitaenyo ti ANGIN.

Dagiti Espiritu a Persona. Ti Dios saan a makita ti natauan a matmata (Ex 33:20; Jn 1:18; 1Ti 1:17), ket isu sibibiag ken ar-aramatenna ti di maringbawan a puersa iti intero nga uniberso. (2Co 3:3; Isa 40:25-31) Kinuna ni Kristo Jesus: “Ti Dios maysa nga Espiritu [Pneuʹma].” Insurat ti apostol: “Ita ni Jehova isu ti Espiritu .” (Jn 4:24; 2Co 3:17, 18) Ti templo a naibangon ken Kristo kas pamuon a bato a pasuli ket “disso a pagnaedan ti Dios babaen ti espiritu.”​—Efe 2:22.

Saan a kayat a sawen daytoy a ti Dios ket di persona ken awanan bagi a puersa a kas iti angin. Nabatad a paneknekan ti Kasuratan a ti Dios ket persona; addaan met iti lugar a pagyanan, iti kasta mabalin a sawen ni Kristo a ‘mapan iti Amana,’ tapno “agparang . . . iti sanguanan a mismo ti Dios [iti literal, “rupa ti Dios”] maipaay kadatayo.”​—Jn 16:28; Heb 9:24; idiligyo ti 1Ar 8:43; Sal 11:4; 113:5, 6; kitaenyo ti JEHOVA (Ti Persona nga Iyam-ammo Dayta a Nagan).

Ti sao nga “espirituk” (ru·chiʹ) nga inaramat ti Dios iti Genesis 6:3 mabalin a kaipapananna ti “Siak nga Espiritu,” no kasano a ti panangaramatna iti “kararuak” (naph·shiʹ) kaipapananna ti “Siak a persona,” wenno “ti personak.” (Isa 1:14; kitaenyo ti KARARUA [Ti Dios kas Addaan iti Kararua].) Iti kasta, ti nailangitan ken naespirituan a saadna idumana iti saad ti naindagaan ken nainlasagan a tao.

Anak ti Dios. Ti “bugbugtong nga anak” ti Dios, ti Sao, ket espiritu a persona a kas iti Amana, ngarud “adda iti langa ti Dios” (Fil 2:5-8), ngem idi agangay “nagbalin a lasag,” a nakipagnaed iti tattao kas ti tao a ni Jesus. (Jn 1:1, 14) Kas pagpatinggaan ti naindagaan a panagbiagna, isu “napapatay iti lasag, ngem napagbiag iti espiritu.” (1Pe 3:18) Ti Ama pinagungarna ti Anakna, ket pinatganna ti kiddawna a mapadayag iti sibay ti Ama iti dayag nga adda kenkuana idi sakbay a nagbalin a tao (Jn 17:4, 5), ket isu pinagbalin ti Dios kas “mangted-biag nga espiritu.” (1Co 15:45) Iti kasta, ti Anak nagbalin manen a di makita ti tao, ken agnanaed “iti di maasitgan a lawag, nga awan maysa kadagiti tattao ti nakakita wenno mabalin a makakita kenkuana.”​—1Ti 6:14-16.

Dadduma pay nga espiritu a parsua. Natukoy dagiti anghel babaen kadagiti termino a ruʹach ken pneuʹma iti sumagmamano a teksto. (1Ar 22:21, 22; Eze 3:12, 14; 8:3; 11:1, 24; 43:5; Ara 23:8, 9; 1Pe 3:19, 20) Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti kaaduan kadagiti kasta a panangtukoy ket maipapan kadagiti nadangkes nga espiritu a parsua, dagiti sairo.​—Mt 8:16; 10:1; 12:43-45; Mr 1:23-27; 3:11, 12, 30.

Kuna ti Salmo 104:4 a ti Dios pagbalinenna ‘dagiti anghelna nga espiritu, dagiti ministrona a maysa a mangalun-on nga apuy.’ Kastoy ti panangipatarus ti sumagmamano a managipatarus: “Siasino ti mamagbalin kadagiti angin kas mensaherona, ti apuy ken gil-ayab kas ministrona,” wenno umasping iti dayta. (RS, JP, AT, JB) Mabalin a maakseptar ti kasta a patarus ti Hebreo a teksto (idiligyo ti Sal 148:8); nupay kasta, ti panangadaw ni apostol Pablo iti teksto (Heb 1:7) pumadpada iti adda iti Griego a Septuagint ken tumunos iti patarus nga immuna a nadakamat. (Iti Griego a teksto ti Hebreo 1:7, ti piho nga artikulo [tous] naaramat sakbay ti “anghel,” saan a sakbay ti “espiritu [pneuʹma·ta],” iti kasta agbalin a dagiti anghel ti mismo a matuktukoy.) Kuna ti Barnes’ Notes on the New Testament (1974): “Maikuna nga adda la ketdi nasaysayaat a gundaway [ni Pablo] a mangammo iti umiso a pannakasangal ti Salmo 104:4, yantangay nasanay iti pannakaammo iti Hebreo a pagsasao; ken nainkalintegan la ketdi nga aramatenna ti teksto iti maysa nga argumento iti wagas a gagangay a matarusan dagidiay sinuratanna​—awan sabali, dagidiay pagaammoda ti Hebreo a pagsasao ken literatura.”​—Idiligyo ti Heb 1:14.

Nupay kabaelanda ti aglasag kas tao ken agparang iti tattao, saan a pisikal wenno nainlasagan ti kasisigud dagiti anghel ti Dios, ngarud saan ida a makita. Sibibiag ken aktiboda, ket kabaelanda ti mangyusar iti dakkel a puersa, ngarud mayanatup dagiti termino a ruʹach ken pneuʹma a pangiladawan kadakuada.

Dakamaten ti Efeso 6:12 ti pannakigubal dagiti Kristiano, “saan a maibusor iti dara ken lasag, no di ket maibusor kadagiti gobierno, maibusor kadagiti autoridad, maibusor kadagiti agturay iti lubong daytoy a kinasipnget, maibusor kadagiti nadangkes nga espiritu a puersa kadagiti nailangitan a disso.” Iti naud-udi a paset ti teksto iti Griego, literal a mabasa: “Kadagiti naespirituan (a bambanag) [Gr., pneu·ma·ti·kaʹ] ti kinadakes kadagiti nailangitan [a disso].” Bigbigen ti kaaduan nga agdama-aldaw a patarus a ti matuktukoy ditoy ket saan laeng a maysa a banag a di pisikal, “naespirituan a kinadakes” (KJ), no di ket tumukoy iti kinadakes nga ar-aramiden dagiti espiritu a persona. Gapuna, addaantayo kadagiti patarus a kas iti sumaganad: “kadagiti espiritu a puersa ti dakes iti ngato” (AT), “kadagiti naespirituan a buyot ti kinadakes kadagiti nailangitan a disso” (RS), “iti naespirituan a buyot ti dakes iti langlangit” (JB), “kadagiti nabilbileg-ngem-tao a puersa ti dakes iti langlangit” (NE).

Aktibo a Puersa ti Dios; Nasantuan nga Espiritu. Ti kaaduan pay laeng a panagparang ti ruʹach ken pneuʹma ket mainaig iti espiritu ti Dios, ti aktibo a puersana, ti nasantuan nga espirituna.

Saan a persona. Idi laeng maikapat a siglo K.P. a nagbalin nga opisial a doktrina ti iglesia ti sursuro a ti nasantuan nga espiritu ket maysa a persona ken paset ti “tinallo a Dios.” Saan a kasta ti insuro dagiti nagkauna nga “amma” ti iglesia; ni Justin Martyr iti maikadua a siglo K.P. insurona a ti nasantuan nga espiritu ket ‘impluensia wenno wagas ti panagtignay ti Didiosen’; kasta met, imbilang ni Hippolytus a ti nasantuan nga espiritu ket saan a persona. Ipakita ti mismo a Kasuratan a ti nasantuan nga espiritu ti Dios ket saan a persona no di ket aktibo a puersa ti Dios nga aramatenna iti pannakaibanag ti panggepna ken pannakaitungpal ti pagayatanna.

Maimutektekan koma nga umuna a ti sasao nga “idiay langit, ti Ama, ti Sao, ken ti Espiritu Santo: ket dagitoy a tallo maymaysada” (KJ) a masarakan kadagiti dadaan a patarus iti 1 Juan 5:7 ket iti kinapudnona palso a kanayonan iti orihinal a teksto. Ti maysa a footnote iti The Jerusalem Bible, maysa a Katoliko a patarus, kunaenna a dagitoy a sasao “saan a masarakan iti aniaman kadagiti nagkauna a Griego nga MS [manuskrito], wenno iti aniaman kadagiti nagkauna a patarus, wenno kadagiti kasasayaatan nga MS ti mismo a Vulg[ate].” Ti A Textual Commentary on the Greek New Testament, ni Bruce Metzger (1975, p. 716-718), detalyado a tuntonenna ti pakasaritaan ti palso a teksto. Kunana a ti teksto umuna a masarakan iti maysa a salaysay a napauluan Liber Apologeticus, iti maikapat a siglo, ken agparang iti Daan a Latin ken Vulgate a manuskrito ti Kasuratan, mangrugi idi maikanem a siglo. Kaaduan nga agdama-aldaw a patpatarus, Katoliko ken Protestante, saanda nga iraman dagita iti kangrunaan a bagi ti teksto, gapu ta bigbigenda a palso dagita.​—RS, NE, NAB.

Ti pannakailadawan a kas persona saan a mamaneknek iti kinapersona. Pudno a tinukoy ni Jesus ti nasantuan nga espiritu kas “katulongan” ken tinukoyna dayta a katulongan kas ‘mangisursuro,’ ‘mangsaksaksi,’ ‘mangipapaay iti pammaneknek,’ ‘mangidaldalan,’ ‘agsasao,’ ‘dumdumngeg,’ ken ‘umaw-awat.’ Iti panangaramidna iti kasta, ti orihinal a Griego ipakitana a ti panglalaki a personal a pronombre no dadduma iyaplikar ni Jesus iti dayta a “katulongan” (paraclete). (Idiligyo ti Jn 14:16, 17, 26; 15:26; 16:7-15.) Nupay kasta, saan a karkarna iti Kasuratan a ti maysa a banag a saan nga aktual a persona ket mapagbalin a kasla persona wenno mailadawan a kas persona. Ti sirib nailadawan a kas persona iti libro ti Proverbio (1:20-33; 8:1-36); ket dagiti pangbabai a pronombre a porma naaramat maipaay iti dayta iti orihinal a Hebreo, a kas met iti adu nga Ingles a patarus. (KJ, RS, JP, AT) Ti sirib nailadawan met a kas persona iti Mateo 11:19 ken Lucas 7:35, a kadagita naiparang kas addaan iti ‘ar-aramid’ ken ‘annak.’ Ti basol ken ipapatay kasta met ti di kaikarian a kinamanangngaasi pinagbalin ni apostol Pablo a kasla persona nga “ar-ari.” (Ro 5:14, 17, 21; 6:12) Dakamatenna ti basol kas ‘umaw-awat iti pannakagutugot,’ ‘mangpatpataud iti kinaagum,’ ‘mangsulsulisog,’ ken ‘mangpappapatay.’ (Ro 7:8-11) Nupay kasta, nabatad a saan a kayat a sawen ni Pablo a ti basol ket aktual a persona.

Kasta met laeng iti salaysay ni Juan maipapan iti sasao ni Jesus mainaig iti nasantuan nga espiritu, masapul a tarusan dagiti komentona sigun iti konteksto. Inladawan ni Jesus ti nasantuan nga espiritu a kasla persona idi dinakamatna dayta nga espiritu kas “katulongan” (iti Griego, dayta ti masculine substantive [panglalaki a nombre a porma] a pa·raʹkle·tos). Mayanatup ngarud nga idatag ni Juan ti sasao ni Jesus babaen kadagiti panglalaki a personal a pronombre iti panangtukoy iti dayta nga aspeto ti espiritu bilang “katulongan.” Iti sabali a bangir, iti isu met laeng a konteksto, no maaramat ti Griego a pneuʹma, usaren ni Juan ti neuter a pronombre (saan a panglalaki wenno pangbabai) kas pangtukoy iti nasantuan nga espiritu, yantangay ti mismo a pneuʹma ket neuter. Gapuna, ti panangaramat ni Juan iti panglalaki a personal a pronombre mainaig iti pa·raʹkle·tos ket maysa a pagarigan ti iyaataday kadagiti pagalagadan iti gramatika, nga awan pakainaiganna iti doktrina.​—Jn 14:16, 17; 16:7, 8.

Saan a maibilang a persona. Yantangay ti Dios a mismo maysa nga Espiritu ken nasantuan ket yantangay espiritu ken nasantuan amin a matalek nga angheliko nga annakna, nabatad a no koma persona ti “nasantuan nga espiritu,” nainkalintegan nga adda koma pamay-an a nailanad iti Kasuratan tapno maiduma ken mailasin ti kasta nga espiritu a persona manipud kadagitoy amin a sabsabali pay a ‘nasantuan nga espiritu.’ Uray kaskasano, kanayon koma a naaramat ti piho nga artikulo, malaksid kadagiti kaso a pagparangan ti sasao a “nasantuan nga espiritu ti Dios” wenno no saan a naidatag dayta iti naiduma a pamay-an babaen iti umasping a sasao. Uray kaskasano, daytoy koma ti mangiduma iti dayta kas TI Nasantuan nga Espiritu. Ngem, maisupadi iti dayta, iti adu a kaso, ti sasao a “nasantuan nga espiritu” agparang iti orihinal a Griego nga awanan iti artikulo, ngarud mangipasimudaag a saan a maibilang dayta kas persona.​—Idiligyo ti Ara 6:3, 5; 7:55; 8:15, 17, 19; 9:17; 11:24; 13:9, 52; 19:2; Ro 9:1; 14:17; 15:13, 16, 19; 1Co 12:3; Heb 2:4; 6:4; 2Pe 1:21; Jud 20, Int ken dadduma pay nga interlinear a patarus.

Kayat a sawen ti pannakabautisar iti “nagan” dayta. Iti Mateo 28:19 nadakamat ti “nagan ti Ama ken ti Anak ken ti nasantuan nga espiritu.” Mabalin nga adda sabali pay a kaipapanan ti “nagan” malaksid iti personal a nagan. Iti Iloko, no kunatayo, “iti nagan ti linteg,” saan a tao ti tuktukoyentayo. No aramatentayo ti “nagan” iti daytoy a sasao, ti kayattayo a sawen ket ‘daydiay itakderan ti linteg wenno ti autoridadna.’ Ti Griego a termino maipaay iti “nagan” (oʹno·ma) mabalin nga addaan met iti kastoy a kaipapanan. Gapuna, nupay ti sumagmamano a patarus (KJ, AS) literal a surotenda ti Griego a teksto iti Mateo 10:41 ken kunaenda a daydiay nga “umawat iti mammadto iti nagan ti maysa a mammadto, umawatto iti gunggona ti mammadto; ket ti umawat iti nalinteg a tao iti nagan ti maysa a nalinteg a tao, umawatto iti gunggona ti nalinteg a tao,” kunaen dagiti nabarbaro a patarus, “umawat iti mammadto agsipud ta isu mammadto” ken “umawat iti nalinteg a tao agsipud ta isu nalinteg a tao,” wenno umas-asping. (RS, AT, JB, NW) Gapuna, kuna ti Word Pictures in the New Testament (1930, Tomo I, p. 245) ni Robertson maipapan iti Mateo 28:19: “Ti pannakaaramat ditoy ti nagan (onoma) maipaay iti pannakabalin wenno autoridad ket gagangay iti Septuagint ken kadagiti papiro.” Gapuna, ti pannakabautisar ‘iti nagan ti nasantuan nga espiritu’ ipasimudaagna ti panangbigbig iti dayta nga espiritu kas naggubuay iti Dios ken agtigtignay maitunos iti nadibinuan a pagayatan.

Dadduma pay a pammaneknek iti kasasaadna kas di persona. Ti kanayonan pay a pammaneknek a ti nasantuan nga espiritu ket saan a persona isu ti wagas a pannakaaramatna a kakuykuyog ti dadduma pay a di persona a bambanag, kas iti danum ken apuy (Mt 3:11; Mr 1:8); ket naikuna a dagiti Kristiano mabautisaranda “iti nasantuan nga espiritu.” (Ara 1:5; 11:16) Naidagadag iti tattao a ‘mapnoda iti espiritu’ imbes nga iti arak. (Efe 5:18) Kasta met a ti tattao naikuna a ‘napnoda’ iti dayta agraman kadagiti kualidad a kas iti sirib ken pammati (Ara 6:3, 5; 11:24) wenno rag-o (Ara 13:52); ket iti 2 Corinto 6:6, ti nasantuan nga espiritu naipasngat wenno naibal-et iti sumagmamano kadagiti kasta a kualidad. Imposible unay a mailanad ti kakasta a sasao no ti nasantuan nga espiritu ket nadibinuan a persona. No maipapan iti ‘panangsaksi’ ti espiritu (Ara 5:32; 20:23), maimutektekan koma a naikuna met ti kasta maipapan iti danum ken dara iti 1 Juan 5:6-8. Nupay ti sumagmamano a teksto tukoyenda ti espiritu kas ‘mangsaksaksi,’ ‘agsasao,’ wenno ‘mangisasao’ iti bambanag, ti dadduma a teksto ibatadda a nagsao dayta babaen iti tattao, yantangay awanan iti kabukbukodan a timek. (Idiligyo ti Heb 3:7; 10:15-17; Sal 95:7; Jer 31:33, 34; Ara 19:2-6; 21:4; 28:25.) Mabalin ngarud a maipadis dayta kadagiti radio wave a makayallatiw iti mensahe manipud iti maysa a tao nga agsasao iti mikropono ket maipangngegna ti timekna kadagiti tattao nga adda iti adayo, arigna a ‘mangisasao’ iti mensahe babaen iti pannaka-trompa ti radio. Ti Dios, babaen ti espirituna, iyallatiwna dagiti mensahena ken ipalgakna ti pagayatanna iti pampanunot ken puspuso dagiti adipenna ditoy daga, ket kalpasanna, iyallatiwda dayta a mensahe iti sabsabali pay.

Naiduma iti “pannakabalin” wenno “bileg.” Ngarud, no maaramat ti ruʹach ken pneuʹma mainaig iti nasantuan nga espiritu ti Dios, tumukoyda iti di makita nga aktibo a puersa ti Dios nga ar-aramatenna a mangibanag iti nadibinuan a panggep ken pagayatanna. “Nasantuan” dayta agsipud ta naggapu Kenkuana, saan nga iti naindagaan a gubuayan, ket yantangay “espiritu ti kinasanto,” awanan dayta iti aniaman a pakatulawan. (Ro 1:4) Dayta ket saan a “pannakabalin” wenno “bileg” ni Jehova, ta dagitoy a sasao ti ad-adda nga umiso a pakaipatarusan ti dadduma pay a termino kadagiti orihinal a pagsasao (Heb., koʹach; Gr., dyʹna·mis). Dagitoy a termino a mangipaspasimudaag iti “pannakabalin” wenno “bileg” ket maar-aramat a kadua wenno kagidgiddan ti ruʹach ken pneuʹma, mangipakita nga adda nainkasigudan a panagkanaig dagitoy; nupay kasta, adda piho a pagdumaanda. (Mik 3:8; Zac 4:6; Lu 1:17, 35; Ara 10:38) Kas kangrunaan a kaipapananna, ti “pannakabalin” wenno “bileg” isu ti abilidad wenno pannakabael nga agtignay wenno mangaramid iti bambanag, ket mabalin a nakalemmeng, di agtigtignay, wenno di aktibo nga agtataeng iti maysa a tao wenno iti maysa a banag. Iti sabali a bangir, ti “puersa” ad-adda nga espesipiko a tumukoy iti enerhia a mayusar ken maipakat iti tattao wenno iti bambanag, ken mabalin a madepinar kas “maysa nga impluensia a mangpataud wenno nairanta a mangpataud iti panaggunay, wenno panagbalbaliw iti gunay.” Ti “pannakabalin” wenno “bileg” mabalin a mayarig iti enerhia a nakapempen iti maysa a bateria, idinto ta ti “puersa” mayarig iti koriente nga agtartaray manipud iti kasta a bateria. Ngarud, ti “puersa” ad-adda a siuumiso nga irepresentarna ti anag dagiti Hebreo ken Griego a termino a nainaig iti espiritu ti Dios, ket mapatalgedan daytoy babaen ti panangusig iti Kasuratan.

Ti Pannakaaramatna iti Panamarsua. Ni Jehova a Dios imbanagna ti panamarsua iti pisikal nga uniberso babaen iti espirituna, wenno aktibo a puersana. Maipapan iti planeta a Daga kadagiti nasapa a periodo ti pannakapormana, kuna ti rekord a “ti aktibo a puersa [wenno “espiritu” (ruʹach)] ti Dios agtigtignay idi nga agsublisubli iti rabaw ti dandanum.” (Ge 1:2) Kuna ti Salmo 33:6: “Babaen iti sao ni Jehova naaramid ti mismo a langlangit, ket babaen iti espiritu ti ngiwatna naaramid ti isuamin a buyotda.” Kas iti mannakabalin nga anges, ti espiritu ti Dios mabalin a maibaon a mangpataud iti pannakabalin uray pay no awan pisikal a pannakaidekketna iti daydiay pagtignayanna. (Idiligyo ti Ex 15:8, 10.) No kasano a ti maysa a tao a nasigo a managtrabaho aramatenna ti puersa ti im-ima ken ramramayna tapno mangpataud iti bambanag, ti Dios aramatenna ti espirituna. Gapuna dayta nga espiritu naikuna met kas “ima” wenno “ramramay” ti Dios.​—Idiligyo ti Sal 8:3; 19:1; ti Mt 12:28 iti Lu 11:20.

Ti moderno a siensia deskribirenna ti materia kas organisado nga enerhia, a kas iti pinungpungngo nga enerhia, ken bigbigenna a ti “materia mabalin a baliwan a pagbalinen nga enerhia ket ti enerhia mabalin a baliwan a pagbalinen a materia.” (The World Book Encyclopedia, 1987, Tomo 13, p. 246) Ti kadakkel ti uniberso a nabaelan pay laeng a tarusan ti tao babaen kadagiti teleskopiona mangipaay iti sangkabassit a pamalatpatan iti di maibusan a gubuayan ti enerhia a masarakan ken Jehova a Dios. Kas insurat ti mammadto: “Siasino ti nangrukod iti espiritu ni Jehova?”​—Isa 40:12, 13, 25, 26.

Gubuayan ti biag ken dagiti pannakabalin iti panagpaadu. Saan laeng a ti awanan biag a sangaparsuaan no di ket kasta met ti intero nga addaan biag a sangaparsuaan utangna ti kaaddana ken biagna iti panagtignay ti espiritu ni Jehova a nangpataud iti orihinal a sibibiag a parparsua a nagtaudan dagiti amin a sibibiag a parsua ita. (Idiligyo ti Job 33:4; kitaenyo ti benneg daytoy nga artikulo iti sidong ti “Anges; Anges ti Biag; Puersa ti Biag.”) Inaramat ni Jehova ti nasantuan nga espirituna tapno biagenna dagiti pannakabalin iti panagpaadu da Abraham ken Sara, ket ngarud maikuna a ni Isaac “nayanak a kas iti espiritu.” (Ga 4:28, 29) Babaen ti espirituna, ti Dios inyallatiwna met ti biag ti Anakna manipud langit nga agturong ditoy daga, a pinasamakna a mayinaw iti aanakan ti birhen a Judia a ni Maria.​—Mt 1:18, 20; Lu 1:35.

Ti Espiritu Naaramat Maigapu Kadagiti Adipen ti Dios. Ti maysa a kangrunaan a panagtignay ti espiritu ti Dios ket nainaig ti pannakabael dayta a mangipakaammo, manglawlawag, mangipalgak iti bambanag. Gapuna, maikararag ni David: “Isuronak a mangaramid iti pagayatam, ta sika ti Diosko. Ti espiritum naimbag; idalannak koma dayta iti daga ti kinapalungdo.” (Sal 143:10) Adayo a nasapsapa pay, impaay ni Jose ti kayulogan dagiti naimpadtuan a tagtagainep ni Faraon, a nabaelanna nga aramiden ti kasta babaen iti tulong ti Dios. Ti Egipcio nga agturay binigbigna ti panagtignay ken Jose ti espiritu ti Dios. (Ge 41:16, 25-39) Daytoy a manglawlawag a pannakabalin ti espiritu ket nangnangruna a nakadkadlaw iti padto. Ti padto, kas ipakita ti apostol, saan a nagtaud iti natauan a panangipaulog kadagiti kasasaad ken paspasamak; saan nga imbunga ti maysa a nainkasigudan a pannakabael dagiti mammadto a mangilawlawag iti kaipapanan ken kababagas dagitoy wenno mangipakpakauna iti balabala ti um-umay a paspasamak. Imbes ketdi, ti kakasta a tattao ket ‘indalan ti nasantuan nga espiritu’​—inturong, ginutugot, ken imbagnos ti aktibo a puersa ti Dios. (2Pe 1:20, 21; 2Sm 23:2; Zac 7:12; Lu 1:67; 2:25-35; Ara 1:16; 28:25; kitaenyo ti MAMMADTO; PADTO.) Kasta met ngarud, amin a naipaltiing a Kasuratan ket “impaltiing ti Dios,” ti pakaipatarusan ti Griego a the·oʹpneu·stos, literal a kaipapananna ti “insang-aw ti Dios.” (2Ti 3:16) Ti espiritu nagtignay iti nadumaduma a pamay-an iti pannakikomunikar iti kakasta a tattao ken iti panangibagnos kadakuada, nga iti sumagmamano a kaso pinasamakna a makakitada kadagiti sirmata wenno tagtagainep (Eze 37:1; Joe 2:28, 29; Apo 4:1, 2; 17:3; 21:10), ngem iti amin a kaso nagtignay iti pampanunot ken puspusoda tapno gutugoten ken ibagnosna ida maitunos iti panggep ti Dios.​—Da 7:1; Ara 16:9, 10; Apo 1:10, 11; kitaenyo ti NAIPALTIING, NAPALTIINGAN.

No kasta, ti espiritu ti Dios saan laeng a mangyeg iti palgaak ken pannakaawat iti pagayatan ti Dios no di ket pakirdenna met dagiti adipenna a mangitungpal iti bambanag maitunos iti dayta a pagayatan. Dayta nga espiritu agakem kas manggutugot a puersa a mangtukay ken mangtignay kadakuada, kas iti kinuna ni Marcos a ti espiritu ‘tinignayna’ ni Jesus a mapan idiay let-ang kalpasan ti pannakabautisarna. (Mr 1:12; idiligyo ti Lu 4:1.) Mabalin a kasla “apuy” dayta iti unegda, a mamagbalin kadakuada a “nasged” iti dayta a puersa (1Te 5:19; Ara 18:25; Ro 12:11), nga arigna a mangparubrob kadakuada a mangaramid iti maysa a kita ti trabaho. (Idiligyo ti Job 32:8, 18-20; 2Ti 1:6, 7.) Umawatda iti “pannakabalin ti espiritu,” wenno “pannakabalin babaen ti espirituna.” (Lu 2:27; Efe 3:16; idiligyo ti Mik 3:8.) Nupay kasta, dayta ket saan a maysa a di mapupuotan a pannakatukay laeng, ta maapektaran met ti pampanunot ken puspusoda, iti kasta mabalinanda ti nainsiriban a makitinnulong iti aktibo a puersa a naited kadakuada. Gapuna maikuna ti apostol maipapan kadagidiay immawat iti sagut a panagipadto iti kongregasion Kristiano a “dagiti sagut ti espiritu dagiti mammadto iturayan dagiti mammadto,” tapno mataginayon ti nasayaat nga urnos.​—1Co 14:31-33.

Nadumaduma a panagtignay. No kasano a ti koriente mabalin nga aramaten tapno maibanag ti adu a kita ti bambanag, maaramat met ti espiritu ti Dios tapno parebbenganna dagiti tattao ken ikkanna ida iti pannakabael a mangaramid iti adu a kita ti bambanag. (Isa 48:16; 61:1-3) Kas insurat ni Pablo maipapan kadagiti namilagruan a sagut ti espiritu idi kaaldawanna: “Ita adda nagduduma a sagut, ngem adda ti isu met laeng nga espiritu; ket adda nagduduma a ministerio, ket kaskasdi adda ti isu met laeng nga Apo; ket adda nagduduma a panagtignay, ket kaskasdi ti isu met laeng a Dios ti mangaramid kadagiti amin a panagtignay iti amin a tattao. Ngem ti panangiparangarang ti espiritu maited iti tunggal maysa maipaay iti makagunggona a panggep.”​—1Co 12:4-7.

Ti espiritu addaan iti mangkualipikar a puersa wenno kapasidad; mapagbalinna a kualipikado ti tattao maipaay iti maysa a trabaho wenno maipaay iti maysa nga akem. Nupay mabalin nga adda pannakaammo da Bezalel ken Oholiab maipapan iti nasigo nga ar-aramid sakbay a nadutokanda mainaig iti panangaramid iti alikamen ti tabernakulo ken kawkawes ti papadi, ti espiritu ti Dios ‘pinunnona ida iti sirib, pannakaawat, ken pannakaammo’ tapno ti trabaho maaramid sigun iti panggep a nakairantaanna. Ad-adda a pinasayaatna ti aniaman a nainkasigudan nga abilidad ken nagun-odan a pannakaammo nga addan kadakuada, ket pinagbalinna ida a makabael a mangisuro iti sabsabali. (Ex 31:1-11; 35:30-35) Dagiti plano ti arkitektura maipaay iti templo idi agangay ket naited ken David babaen iti paltiing, awan sabali, babaen ti panagtignay ti espiritu ti Dios, iti kasta nabalinan ni David ti mangisayangkat iti nagdakkelan a trabaho a panagisagana maipaay iti proyekto.​—1Cr 28:12.

Ti espiritu ti Dios nagtignay ken Moises iti panagipadto ken panagaramidna iti namilagruan nga ar-aramid, kasta met iti panangidaulona iti nasion ken panagakemna kas ukom maipaay iti dayta, iti kasta nagpaay a mangiladawan iti masanguanan nga akem ni Kristo Jesus. (Isa 63:11-13; Ara 3:20-23) Nupay kasta, ni Moises kas imperpekto a tao nakitana a nadagsen ti naipabaklay a pagrebbengan, ket ti Dios ‘nangala iti espiritu nga adda ken Moises ket inkabilna dayta kadagiti 70 a lallakay’ tapno makatulongda iti panangibaklay iti awit. (Nu 11:11-17, 24-30) Ti espiritu nagtignay met ken David nanipud iti tiempo a panangpulot kenkuana ni Samuel nga agpatpatuloy, nangidalan ken nangisagana kenkuana maipaay iti masanguanan a panagarina.​—1Sm 16:13.

Ni Josue “napno iti espiritu ti kinasirib” kas suno ni Moises. Ngem ti espiritu saan a nangpataud kenkuana iti pannakabael nga agipadto ken agaramid iti namilagruan nga ar-aramid a kas iti pannakaipaay dayta ken Moises. (De 34:9-12) Nupay kasta, pinagbalinna ni Josue a makabael a mangidaulo iti Israel iti namilitariaan a kampania a nagbanag iti pannakaparmek ti Canaan. Umasping iti dayta, ti espiritu ni Jehova “binalkutna” ti dadduma pay a tattao, ‘tinignayna’ ida kas mannakidangadang a mangikanawa iti ili ti Dios, dagiti mannakidangadang a kas kada Otniel, Gideon, Jefte, ken Samson.​—Uk 3:9, 10; 6:34; 11:29; 13:24, 25; 14:5, 6, 19; 15:14.

Ti espiritu ti Dios pinakiredna dagiti tattao tapno situtured ken simamaingel a sawenda ti mensahena a kinapudno iti sanguanan dagiti bumusbusor ken uray pakairisguan ti biagda.​—Mik 3:8.

Ti ‘pannakaiparukpok’ dayta iti ili ti Dios ket pammaneknek iti paraburna, ket mangibunga dayta iti bembendision ken mamagrang-ay kadakuada.​—Eze 39:29; Isa 44:3, 4.

Mangukom ken mangipakat iti panangukom. Babaen ti espirituna, ti Dios ipakatna ti panangukom kadagiti tattao ken nasnasion; itungpalna met dagiti bilinna a panangukom​—panangdusa wenno panangdadael. (Isa 30:27, 28; 59:18, 19) Iti kakasta a kaso, ti ruʹach mabalin a mayanatup a maipatarus a “pug-aw.” (Isa 25:4; 27:8) Ti espiritu ti Dios madanonna amin a lugar, ket agtignay iti pamay-an a paboranna wenno busorenna dagidiay pangipaayan ti Dios iti atensionna.​—Sal 139:7-12.

Iti Apocalipsis 1:4, ti “pito nga espiritu” ti Dios nadakamat kas adda iti sanguanan ti tronona, ket kalpasan dayta naited ti pito a mensahe, a ti tunggal maysa agleppas iti pammagbaga a “denggenna koma ti kunaen ti espiritu kadagiti kongregasion.” (Apo 2:7, 11, 17, 29; 3:6, 13, 22) Aglaon dagitoy a mensahe iti mangsukisok-puso a balbalikas ti panangukom ken iti karkari a gunggona maipaay iti kinamatalek. Naipakita ti Anak ti Dios kas addaan kadagitoy a “pito nga espiritu ti Dios” (Apo 3:1); ket nadakamatda kas “pito a pagsilawan nga apuy” (Apo 4:5), ken kasta met a kas pito a mata ti kordero a napapatay, “a dagiti mata kaipapananda ti pito nga espiritu ti Dios a naibaon iti intero a daga.” (Apo 5:6) Yantangay maar-aramat ti pito kas mangiladawan iti kinanaan-anay iti dadduma pay a naimpadtuan a teksto (kitaenyo ti NUMERO, BILANG), agparang a dagitoy a pito nga espiritu nga adda iti naipadayag a Jesu-Kristo, ti Kordero ti Dios, isimboloda ti naan-anay, aktibo a pannakabalin nga agpaliiw, mangilasin, wenno agduktal, ket gapuna kabaelanna a sukimaten ti intero a daga.

Ti Sao ti Dios isu ti “kampilan” ti espiritu (Efe 6:17), mangipalgak iti pudpudno a kinasiasino ti maysa a tao, ken mangibutaktak kadagiti nalmeng a kualidad wenno kadagiti kababalin ti puso. Kasta met, dayta ti mangtignay kenkuana a mangpalukneng iti pusona ken tumunos iti pagayatan ti Dios a nayebkas babaen iti dayta a Sao, wenno mangpatangken iti pusona iti panagrebelde. (Idiligyo ti Heb 4:11-13; Isa 6:9, 10; 66:2, 5.) Gapuna, adda nabileg nga akem ti Sao ti Dios iti pannakaipadto ti dakes a pannakaukom, ket yantangay masapul a maibanag ti sao wenno mensahe ti Dios, ti pannakaitungpal dayta a sao mangpataud iti panagtignay nga umas-asping iti pananguram ti apuy iti garami ken iti panangburak ti pagpanday a martilio iti napasdok a bato. (Jer 23:28, 29) Ni Kristo Jesus, kas kangrunaan a Pannakangiwat ti Dios, kas “Ti Sao ti Dios,” ideklarana dagiti nadibinuan a mensahe ti panangukom ken naautorisaran a mangibilin iti pannakaipakat ti kakasta a panangukom kadagidiay napatawan iti pannakaukom. Awan duadua a daytoy ti kaipapanan dagiti natukoy a panangpapatayna kadagiti kabusor ti Dios “babaen ti espiritu [agtigtignay a puersa] ti ngiwatna.”​—Idiligyo ti 2Te 2:8; Isa 11:3, 4; Apo 19:13-16, 21.

Ti espiritu ti Dios agakem kas “katulongan” maipaay iti kongregasion. Kas inkarina, apaman a nakauli ni Jesus idiay langit, kiniddawna ken Amana ti nasantuan nga espiritu, wenno aktibo a puersa ti Dios, ket naipaayan iti autoridad a mangaramat iti daytoy nga espiritu. ‘Imparukpokna dayta’ kadagiti matalek nga adalanna idi aldaw ti Pentecostes, ket kalpasanna intultuloyna nga aramiden ti kasta maipaay kadagidiay bumaw-ing iti Dios babaen iti Anakna. (Jn 14:16, 17, 26; 15:26; 16:7; Ara 1:4, 5; 2:1-4, 14-18, 32, 33, 38) No kasano a nabautisaranda iti danum, kasta met nga itan ‘nabautisaranda amin iti maymaysa a bagi’ babaen iti dayta nga espiritu, nga arigna a naitanebda iti dayta, kasla no ti maysa a pedaso a landok mabalkut iti puersa ti magneto ket iti kasta masneban iti magnetiko a bileg. (1Co 12:12, 13; idiligyo ti Mr 1:8; Ara 1:5.) Nupay ti espiritu ti Dios nagtignay idin kadagiti adalan, kas paneknekan ti pannakabaelda a mangparuar kadagiti sairo (idiligyo ti Mt 12:28; Mr 3:14, 15), nabilbileg ken nalawlawa itan ti panagtignay dayta kadakuada; kanayonanna, agtigtignayen buyogen kadagiti baro a wagas a saanda pay a napadpadasan.​—Idiligyo ti Jn 7:39.

Kas Mesianiko nga Ari, adda ken Kristo Jesus ti “espiritu ti kinasirib ken ti pannakaawat, ti espiritu ti pammatigmaan ken ti kinamannakabalin, ti espiritu ti pannakaammo ken ti panagbuteng ken Jehova.” (Isa 11:1, 2; 42:1-4; Mt 12:18-21) Daytoy a puersa maipaay iti kinalinteg ket nabatad iti panangaramatna iti aktibo a puersa wenno espiritu ti Dios iti panangidalanna iti kongregasion Kristiano ditoy daga, yantangay ni Jesus ti dinutokan ti Dios kas Ulo, Makinkukua, ken Apo iti dayta. (Col 1:18; Jud 4) Kas “katulongan,” dayta nga espiritu impaayanna ida itan iti nalawlawa a pannakaawat iti pagayatan ken panggep ti Dios ket impalgakna kadakuada ti naimpadtuan a Sao ti Dios. (1Co 2:10-16; Col 1:9, 10; Heb 9:8-10) Napakiredda nga agserbi kas saksi iti intero a daga (Lu 24:49; Ara 1:8; Efe 3:5, 6); naipaayanda iti namilagruan a “sagsagut ti espiritu,” a nangted kadakuada iti pannakabael nga agsao kadagiti ganggannaet a pagsasao, agipadto, mangpaimbag, ken agaramid iti dadduma pay nga aramid nga agpadpada a mangpapartak iti panangiwaragawagda iti naimbag a damag ken agserbi kas pammaneknek a pinarebbengan ken supsuportaran ida ti Dios.​—Ro 15:18, 19; 1Co 12:4-11; 14:1, 2, 12-16; idiligyo ti Isa 59:21; kitaenyo ti SAGSAGUT MANIPUD ITI DIOS (Sagsagut ti Espiritu).

Kas Manangaywan ti kongregasion, inaramat ni Jesus ti espiritu iti mangtarawidwid a pamay-an​—mangiwanwan iti pannakapili ti lallaki maipaay kadagiti naisangsangayan a mision ken maipaay iti panagserbi iti panangaywan, panangisuro, ken “panangatur” iti kongregasion. (Ara 13:2-4; 20:28; Efe 4:11, 12) Pinagtignayna ida, kasta met a pinawilanna ida, nga impatuldona no sadino ti pangipamaysaanda kadagiti panagreggetda iti ministerio (Ara 16:6-10; 20:22), ken pinagbalinna ida nga epektibo kas mannurat iti ‘sursurat ni Kristo, a nailanad babaen ti espiritu ti Dios kadagiti nainlasagan a taptapi, iti natauan a puspuso.’ (2Co 3:2, 3; 1Te 1:5) Kas naikari, ti espiritu pinabarona dagiti lagipda, tinukayna dagiti pannakabalin ti isipda, ken pinaturedna ida iti panangsaksi uray pay iti saklang dagiti agtuturay.​—Idiligyo ti Mt 10:18-20; Jn 14:26; Ara 4:5-8, 13, 31; 6:8-10.

Kas “sibibiag a batbato,” nabukelda nga agbalin a naespirituan a templo a naibatay ken Kristo, daydiay a pakaaramidan dagiti “naespirituan a sakripisio” (1Pe 2:4-6; Ro 15:15, 16) ken iti dayta a makanta ti naespirituan a kankanta (Efe 5:18, 19) ken daydiay a pagnaedan ti Dios babaen iti espiritu. (1Co 3:16; 6:19, 20; Efe 2:20-22; idiligyo ti Hag 2:5.) Ti espiritu ti Dios ket mamagkaykaysa a puersa a kasta unay ti bilegna, ket no la ketdi ta bay-an dagiti Kristiano a sibubulos nga agayus kadakuada, pagkaykaysaenna ida a sitatalna kadagiti singgalut ti ayat ken debosion iti Dios, iti Anakna, ken iti maysa ken maysa. (Efe 4:3-6; 1Jn 3:23, 24; 4:12, 13; idiligyo ti 1Cr 12:18.) Ti sagut ti espiritu saanna a kinabalan ida kadagiti mekanikal a kita ti trabaho, kas iti inaramidna ken Bezalel ken iti dadduma pay a nagaramid iti pisikal a patpatakder ken nagpartuat iti al-alikamen, no di ket pinagbalinna ida a maikanatad iti naespirituan nga ar-aramid a panangisuro, panangiwanwan, panangipastor, ken panangbalakad. Ti naespirituan a templo a buklen dagitoy ket maarkosan iti napipintas a bungbunga ti espiritu ti Dios, ket dayta a bunga nga “ayat, rag-o, talna, mabayag a panagitured, kinamanangngaasi, kinaimbag, pammati,” ken dagiti umas-asping a kualidad ket positibo a pammaneknek a ti espiritu ti Dios agtigtignay kadakuada ken iti nagtetengngaanda. (Ga 5:22, 23; idiligyo ti Lu 10:21; Ro 14:17.) Daytoy ti pamunganayan ken kangrunaan a banag a mangpataud iti nasayaat nga urnos ken epektibo a panangibagnos iti nagtetengngaanda. (Ga 5:24-26; 6:1; Ara 6:1-7; idiligyo ti Eze 36:26, 27.) Impasakupda ti bagbagida iti ‘linteg ti espiritu,’ maysa nga epektibo a puersa maipaay iti kinalinteg nga agtigtignay tapno malapdan dagiti aramid ti nainkasigudan a managbasol a lasag. (Ro 8:2; Ga 5:16-21; Jud 19-21) Agtalekda iti espiritu ti Dios nga agtigtignay kadakuada, saan a kadagiti nainlasagan nga abilidad wenno namunganayan.​—1Co 2:1-5; Efe 3:14-17; Fil 3:1-8.

No tumaud idi dagiti saludsod, ti nasantuan nga espiritu ket katulongan iti panagaramid iti pangngeddeng, kas iti isyu maipapan iti panagkugit, a rinisut ti bagi, wenno konseho, dagiti apostol ken lallakay idiay Jerusalem. Imbaga ni Pedro a ti espiritu naipaay kadagiti di nakugit a tattao ti nasnasion; insalaysay da Pablo ken Bernabe dagiti panagtignay ti espiritu iti ministerioda iti nagtetengngaan ti kakasta a tattao; ket ni Santiago, nga awan duadua a binadangan ti nasantuan nga espiritu iti pananglagipna iti Kasuratan, inturongna ti atension iti naipaltiing a padto ni Amos a mangipadpadto iti pannakayawag ti nagan ti Dios kadagiti tattao ti nasnasion. Gapuna, maymaysa ti ipatpatuldo ti isuamin a panangtukay wenno pananggutugot ti nasantuan nga espiritu ti Dios, ket ngarud, kas panangbigbig iti daytoy, idi insuratda ti surat a mangipampamatmat iti pangngeddengda, kinuna daytoy a bagi wenno konseho: “Ta ti nasantuan nga espiritu ken dakami inanamonganmi ti saanen a panangnayon pay iti dadagsen kadakayo, malaksid kadagitoy nasken a banag.”​—Ara 15:1-29.

Mangpulot, mangyanak, mangipaay iti ‘naespirituan a biag.’ No kasano a ti Dios pinulotanna ni Jesus babaen iti nasantuan nga espirituna idi tiempo ti pannakabautisar ni Jesus (Mr 1:10; Lu 3:22; 4:18; Ara 10:38), kasta met a pulotanna itan dagiti adalan ni Jesus. Daytoy a panangpulot babaen iti espiritu ket naipaay kadakuada kas “tanda” ti nailangitan a tawid a nakaayabanda itan (2Co 1:21, 22; 5:1, 5; Efe 1:13, 14), ket saksianna ida nga ‘inyanak’ wenno pinatanor ida ti Dios tapno agbalinda nga annakna buyogen ti kari nga espiritu a biag iti langlangit. (Jn 3:5-8; Ro 8:14-17, 23; Tit 3:5; Heb 6:4, 5) Nadalusan, nasantipikar, ken naideklarada a nalinteg “iti nagan ni Apotayo a Jesu-Kristo ken babaen iti espiritu ti Diostayo,” a babaen iti dayta nga espiritu nagbalin a kualipikado ni Jesus a mangipaay iti subbot a sakripisio ken agbalin a nangato a padi ti Dios.​—1Co 6:11; 2Te 2:13; Heb 9:14; 1Pe 1:1, 2.

Gapu itoy a nailangitan nga ayab ken tawid, dagiti napulotan-iti-espiritu a pasurot ni Jesus naaddaanda iti naespirituan a biag, nupay agbibiagda pay laeng kas imperpekto, nainlasagan a parparsua. Nabatad a daytoy ti tuktukoyen ti apostol idi idildiligna ti naindagaan nga amma ken Jehova a Dios, ti “Ama ti naespirituan a biagtayo [iti literal, “Ama dagiti espiritu”].” (Heb 12:9; idiligyo ti bersikulo 23.) Kas makipagtawid ken Kristo, a manipud ipapatay naikeddeng a maibangonda iti naespirituan a bagi nga addaan iti nailangitan a ladawanna, rumbeng nga agbiagda ditoy daga kas “maymaysa nga espiritu” a maikaykaysa kenkuana kas Uloda, a saanda nga ipalubos a dagiti tarigagay wenno imoral a pagannayasan ti lasagda ti agbalin a puersa a mangituray kadakuada, a ti kasta a banag nalabit ibungana pay ketdi ti ‘pannakipagmaymaysada iti lasag’ iti maysa a balangkantis.​—1Co 6:15-18; 15:44-49; Ro 8:5-17.

Pananggun-od ken panamagtalinaed iti espiritu ti Dios. Ti nasantuan nga espiritu ket “awan bayadna a sagut” ti Dios, a siraragsak nga ipaayna kadagidiay sipapasnek a mangbirok ken mangdawat iti dayta. (Ara 2:38; Lu 11:9-13) Ti kangrunaan a kasapulan ket nalinteg a puso (Ara 15:8), ngem nasken met ti pannakaammo ken iyaataday kadagiti kalikaguman ti Dios. (Idiligyo ti Ara 5:32; 19:2-6.) No naawatnan dayta, ti Kristiano saanna koma a “pagleddaangen” ti espiritu ti Dios babaen ti saanna a panangikankano iti dayta (Efe 4:30; idiligyo ti Isa 63:10), wenno babaen ti panangsurotna iti dana a maikaniwas iti panangidalan ti espiritu, panangisaadna iti pusona kadagiti kalat a naiduma iti daydiay ipatpatuldo ken idagdagadag ti espiritu, pananglaksidna iti naipaltiing a Sao ti Dios agraman pammatigmaan ken pannakayaplikar dayta iti bagi ti maysa. (Ara 7:51-53; 1Te 4:8; idiligyo ti Isa 30:1, 2.) Babaen iti panaginsisingpet, ti maysa mabalin nga “agulbod” iti dayta a nasantuan nga espiritu nga ar-aramaten ni Kristo a mangidalan iti kongregasion, ket dagidiay ‘mangsubok’ iti pannakabalin dayta iti kastoy a pamay-an sursurotenda ti makadidigra a dana. (Ara 5:1-11; ipadisyo ti Ro 9:1.) Ti inggagara nga ibubusor ken panagrebelde iti nabatad a parangarang ti espiritu ti Dios mabalin a kaipapananna ti panagtabbaaw maibusor iti dayta nga espiritu, maysa a basol a di mapakawan.​—Mt 12:31, 32; Mr 3:29, 30; idiligyo ti Heb 10:26-31.

Anges; Anges ti Biag; Puersa ti Biag. Ti salaysay maipapan iti pannakaparsua ti tao dakamatenna a ti Dios binukelna ti tao manipud iti tapok ti daga ket “impuyotna [porma ti na·phachʹ] kadagiti abut ti agongna ti anges [porma ti nesha·mahʹ] ti biag, ket ti tao nagbalin a kararua [neʹphesh] a sibibiag.” (Ge 2:7; kitaenyo ti KARARUA.) Mabalin a literal a maipatarus ti neʹphesh kas “maysa nga agang-anges,” kayatna a sawen, “maysa nga agang-anges a parsua,” uray no tao wenno animal. Iti kinapudnona, naaramat ti nesha·mahʹ a kaipapananna ti “agang-anges a banag [wenno parsua]” ket ngarud naaramat a gistay kapadpada ti neʹphesh, “kararua.” (Idiligyo ti De 20:16; Jos 10:39, 40; 11:11; 1Ar 15:29.) Iti rekord ti Genesis 2:7, nesha·mahʹ ti naaramat iti pannakadeskribir ti inaramid ti Dios a panangpaadda iti biag iti bagi ni Adan, iti kasta ti tao nagbalin a “kararua a sibibiag.” Nupay kasta, ipakita ti dadduma a teksto a ti nairaman ditoy ket saan laeng a ti pananglang-ab iti angin, kayatna a sawen, saan laeng a ti pannakaiserrek ti angin kadagiti bara ken ti pannakairuar ti angin manipud iti dayta. Gapuna, maipapan iti pannakadeskribir ti pannakadadael ti biag ti tao ken animal iti ruar ti daong idi tiempo ti Layus, mabasatayo iti Genesis 7:22: “Isuamin nga iti dayta aktibo kadagiti abut ti agongna ti anges [porma ti nesha·mahʹ] ti puersa [wenno, “espiritu” (ruʹach)] ti biag, kayatna a sawen, isuamin nga adda iti namaga a daga, natay.” Ti nesha·mahʹ, “anges,” direkta ngarud a nainaig wenno naisinggalut iti ruʹach, a ditoy tukoyenna ti espiritu, wenno puersa ti biag, nga aktibo iti amin a sibibiag a parparsua​—karkararua ti tao ken animal.

Kas kunaen ti Theological Dictionary of the New Testament (Tomo VI, p. 336): “Ti anges mabalin a mailasin laeng iti panaggunay [kas iti panaggunay ti barukong wenno ilalawa dagiti abut ti agong], ken kasta met a dayta ket pagilasinan, kasasaad ken ahente ti biag, nga agparang a nangnangruna a naisinggalut iti panaganges.” Gapuna, ti nesha·mahʹ, wenno “anges,” ket parnuay ti ruʹach, wenno puersa ti biag, ken kasta met a maysa a kangrunaan a pamay-an iti panangtaginayon iti dayta a puersa ti biag nga adda kadagiti sibibiag a parsua. Kas pagarigan, naammuan manipud kadagiti sientipiko a panagadal nga adda biag iti tunggal maysa a selula kadagiti sangagasut a trilion a selula ti bagi ket, nupay rinibu a milion a selula ti matay iti tunggal minuto, agtultuloy ti patinayon a pannakapataud manen dagiti baro a sibibiag a selula. Ti puersa ti biag nga aktibo kadagiti amin a sibibiag a selula ket agpannuray iti oksihena a maiserrek iti bagi babaen iti panaganges, a dayta nga oksihena maipan kadagiti amin a selula babaen iti agay-ayus a dara. No awan oksihena, mangrugi a matay ti sumagmamano a selula kalpasan ti sumagmamano a minuto, ti dadduma kalpasan ti napapaut a periodo. Mabalin a makapagtalinaed a sibibiag ti maysa a tao uray di umang-anges iti sumagmamano a minuto, ngem no awan ti puersa ti biag kadagiti selulana isu matay a saanen a pulos kabaelan a biagen pay ti tao. Ti Hebreo a Kasuratan, nga impaltiing ti Diseniador ken Namarsua ti tao, nabatad nga aramatenna ti ruʹach kas pangtukoy iti daytoy a napateg a puersa nga isu ti biag a mismo, ken ti nesha·mahʹ kas pangirepresentar iti panaganges a mangtagtaginayon iti dayta.

Agsipud ta ti panaganges nasinged unay ti pannakaisinggalutna iti biag, ti nesha·mahʹ ken ruʹach nalawag nga aggidgiddan a maar-aramat iti nadumaduma a teksto. Inyebkas ni Job ti pangngeddengna a mangliklik iti kinakillo “bayat a ti angesko [porma ti nesha·mahʹ] adda pay laeng amin iti unegko, ken ti espiritu [weruʹach] ti Dios adda kadagiti abut ti agongko.” (Job 27:3-5) Kinuna ni Eliu: “No [ti Dios] ummongenna kenkuana ti espiritu [porma ti ruʹach] ken anges [porma ti nesha·mahʹ] dayta, isuamin a lasag mauyosto ti biagda [kayatna a sawen, “magsatan iti anges”] a sangsangkamaysa, ket ti naindagaan a tao agsublinto iti mismo a tapok.” (Job 34:14, 15) Umasping iti dayta, kuna ti Salmo 104:29 maipapan kadagiti parsua ditoy daga, tao ken animal: ‘No [ti Dios] ikkatenna ti espirituda, mauyos ti biagda, ket agsublida iti tapokda.’ Iti Isaias 42:5 nadakamat a ni Jehova “Daydiay mangyap-aplag iti daga ken iti bungana, Daydiay mangmangted iti anges kadagiti tattao iti dayta, ken espiritu kadagidiay magmagna iti dayta.” Ti anges (nesha·mahʹ) ti mangtaginayon iti kaaddada; ti espiritu (ruʹach) ti mangpakired, ken dayta ti puersa ti biag a mamagbalin iti tao kas nabiag a parsua, makapaggunay, makapagna, aktibo ken sibibiag. (Idiligyo ti Ara 17:28.) Isu saan a kas kadagiti awanan biag, awanan anges, awanan bileg nga idolo a partuat ti tao.​—Sal 135:15, 17; Jer 10:14; 51:17; Hab 2:19.

Nupay ti nesha·mahʹ (anges) ken ruʹach (espiritu; aktibo a puersa; puersa ti biag) no dadduma maar-aramat nga agkaarngi ti kaipapananda, saanda nga agpada. Pudno, ti “espiritu,” wenno ruʹach, no dadduma matuktukoy a kasla isu ti panaganges (nesha·mahʹ) a mismo, ngem agparang a daytoy ket gapu laeng ta ti panaganges isu ti kangrunaan a makitkita a pammaneknek iti kaadda ti puersa ti biag iti bagi ti maysa.​—Job 9:18; 19:17; 27:3.

Gapuna, iti Ezequiel 37:1-10 naiparang ti simboliko a sirmata ti ginget ti naganggangan a tultulang, ket dagitoy a tulang agtitiponda, a makalupkopanda kadagiti binggas, lasag, ken kudil, ngem “no maipapan iti anges [weruʹach], awan kadakuada.” Naibaga ken Ezequiel nga agipadto “iti angin [ha·ruʹach],” a kunana, “Manipud iti uppat nga angin [porma ti ruʹach] umayka, O angin, ket pug-awam dagitoy napapatay a tattao, tapno agbiagda koma.” Ti pannakatukoy ti uppat nga angin ipakitana a ti angin isu ti mayanatup a pakaipatarusan ti ruʹach iti daytoy a kaso. Nupay kasta, idi a ti kasta nga “angin,” nga angin laeng nga aggargaraw, simrek kadagiti abut ti agong dagiti natay a tattao iti sirmata, nagbalin dayta nga “anges,” nga angin met nga aggargaraw. Gapuna, ti pannakaipatarus ti ruʹach kas “anges” iti daytoy a paset ti salaysay (ber 10) ad-adda met a mayanatup ngem iti “espiritu” wenno “puersa ti biag.” Makita met ni Ezequiel a mangrugi nga aganges dagiti bagi, uray pay no saanna a makita ti puersa ti biag, wenno espiritu, a mangted-bileg kadagiti bagida. Kas ipakita ti Eze 37 bersikulo 11-14, daytoy a sirmata mangisimbolo iti naespirituan (saan a pisikal) a pannakapagbiag ti ili ti Israel, ta iti maysa a tiempo natayda iti naespirituan gapu iti pannakaidestieroda idiay Babilonia. Yantangay sibibiagda iti pisikal ken agang-angesdan, nainkalintegan nga ipatarus ti ruʹach kas “espiritu” iti Eze 37 bersikulo 14, a sadiay kuna ti Dios nga ikabilnanto ti ‘espirituna’ iti ilina tapno agbalinda a sibibiag, no iti naespirituan.

Adda umasping a simboliko a sirmata a nailanad iti Apocalipsis kapitulo 11. Naiparang ti buya maipapan iti “dua a saksi” a napapatay ket dagiti bangkayda nabay-an a maiwalang iti kalsada iti tallo ket kagudua nga aldaw. Kalpasanna “simrek kadakuada ti espiritu [wenno anges, pneuʹma] ti biag manipud iti Dios, ket nagtakderda kadagiti sakada.” (Apo 11:1-11) Manen, daytoy a sirmata agaramat iti pudpudno a pisikal a kasasaad tapno iyilustrarna ti naespirituan a pannakapagbiag. Ipakitana met a ti Griego a pneuʹma, kas iti Hebreo a ruʹach, mabalin nga irepresentarna ti mangted-biag a puersa manipud iti Dios, a dayta ti mangpabiag iti natauan a kararua wenno persona. Kas kunaen ti Santiago 2:26: “Ti bagi nga awanan iti espiritu [pneuʹma·tos] ket natay.”​—Int.

Gapuna, idi a ti Dios pinarsuana ti tao idiay Eden ket impuyotna kadagiti abut ti agongna “ti anges [porma ti nesha·mahʹ] ti biag,” nabatad a, mainayon iti panangikabilna iti angin iti bara ti tao, ti Dios pinagtignayna ti puersa ti biag, wenno espiritu (ruʹach), a mangbiag kadagiti amin a selula iti bagi ni Adan.​—Ge 2:7; idiligyo ti Sal 104:30; Ara 17:25.

Daytoy a puersa ti biag ket ipasa dagiti nagannak kadagiti annakda babaen iti pannakayinaw. Yantangay ni Jehova ti orihinal a Gubuayan daytoy a puersa ti biag maipaay iti tao, ken ti Autor ti proseso a panagpaadu, siuumiso a maikuna a naggapu Kenkuana ti biag ti maysa a tao, nupay saan a direkta nga inawatna manipud Kenkuana no di ket babaen kadagiti nagannakna.​—Idiligyo ti Job 10:9-12; Sal 139:13-16; Ec 11:5.

Ti puersa ti biag, wenno espiritu, ket di persona. Kas naipakitan, ti Kasuratan dakamatenna a ti ruʹach, wenno puersa ti biag, saan laeng nga adda iti tattao no di ket adda met iti an-animal. (Ge 6:17; 7:15, 22) Ipakita ti Eclesiastes 3:18-22 a ti tao matay iti isu met laeng a pamay-an a kas iti an-animal, ta “addaanda amin ti maymaysa nga espiritu [weruʹach], iti kasta ti tao awan pagsaysayaatanna ngem iti animal,” kayatna a sawen, no maipapan iti puersa ti biag nga adda kadakuada a dua. No kasta, nalawag a saan a persona ti “espiritu,” wenno puersa ti biag (ruʹach), kas naaramat iti daytoy a kaipapanan. Kas panangyilustrar, mabalin a maipadis dayta iti sabali pay a di makita a puersa, ti koriente, a mabalin a maaramat a mangpaandar iti nadumaduma a kita ti makina​—tapno dagiti paglutuan makapataudda iti pudot, dagiti bentilador makapataudda iti angin, dagiti kompiuter masolbarda dagiti parikut a nainaig iti matematika, dagiti telebision makapataudda kadagiti ladawan, timek ken dadduma pay nga aweng​—kaskasdi a dayta a koriente saanna a pulos maala ti langa ken kualidad ti aniaman kadagiti makina a pagtigtignayanna wenno pagan-andaranna.

Gapuna, kuna ti Salmo 146:3, 4 a no ti ‘espiritu [porma ti ruʹach] ti tao pumanaw, isu agsubli iti dagana; iti dayta nga aldaw mapukaw dagiti panunotna.’ Ti espiritu, wenno puersa ti biag, nga aktibo kadagiti selula ti bagi ti tao saanna a maala ti aniaman kadagiti langa ken kualidad dagidiay a selula, kas kadagiti selula ti utek ken ti pasetda iti proseso a panagpanunot. No koma persona ti espiritu, wenno puersa ti biag (ruʹach; pneuʹma), ngarud kayatna koma a sawen a ti annak ti Israelita a babbai a pinagungar da mammadto Elias ken Eliseo ket aktual nga addada a sipupuot iti sabali a lugar bayat ti periodo a natayda. Kasta met laeng ken Lazaro, a napagungar agarup uppat nga aldaw kalpasan ti ipapatayna. (1Ar 17:17-23; 2Ar 4:32-37; Jn 11:38-44) No kasta koma ti kasasaad, nainkalintegan a nalagipda koma ti kasta a kaaddada a sipupuot bayat dayta a periodo ket apaman a napagungarda dineskribir ken insalaysayda koma dayta. Awan mangipasimudaag a kasta ti inaramid ti asinoman kadakuada. Gapuna, ti personalidad dagiti natay nga indibidual ket saan a mataginayon iti puersa ti biag, wenno espiritu, nga agsardengen nga agandar kadagiti selula ti bagi ti pimmusayen a tao.

Kuna ti Eclesiastes 12:7 nga iti ipapatay, ti bagi ti tao agsubli iti tapok, “ket ti met laeng espiritu agsubli iti pudno a Dios a nangted iti dayta.” Ti tao a mismo saan a pulos mapan idiay langit a makikadua iti Dios; ngarud daydiay “agsubli” iti Dios isu ti napateg a puersa a namagbalin iti tao a sibibiag.

Yantangay ti puersa ti biag, wenno espiritu, nga adda iti tao (kasta met iti animal a parparsua) ket di persona, nabatad a ti sasao ni David iti Salmo 31:5, nga inadaw ni Jesus idi tiempo ti ipapatayna (Lu 23:46), “Ita imam italekko ti espirituk,” kaipapananna a maipakpakaasi iti Dios a saluadan wenno aywananna ti puersa ti biag dayta a maysa. (Idiligyo ti Ara 7:59.) Saanna a kayat a sawen nga adda aktual ken literal a pannakayallatiw ti maysa a puersa manipud iti daytoy a planeta agturong idiay langit nga ayan ti Dios. Kas pagarigan, dagiti nabanglo nga ayamuom dagiti animal a sakripisio naikuna kas “masay-up” ti Dios (Ge 8:20, 21) nupay di pagduaduaan a ti kasta nga ayamuom adda laeng iti las-ud ti atmospera ti daga. Kasta met laeng a ti Dios, iti piguratibo a pamay-an, kabaelanna nga ‘ummongen’ wenno awaten ti espiritu wenno puersa ti biag kas naitalek kenkuana, a saanen a kasapulan ti pannakayallatiw ti napateg a puersa manipud iti daga. (Job 34:14; Lu 23:46) Ti panangitalek ti maysa a tao iti espirituna nabatad ngarud a kaipapananna nga isaadna ti namnamana iti Dios maipaay iti masanguanan a pannakaisubli kenkuana ti kasta a puersa ti biag babaen iti panagungar.​—Idiligyo ti Nu 16:22; 27:16; Job 12:10; Sal 104:29, 30.

Manggutugot a Pagannayasan ti Isip. Ti ruʹach ken pneuʹma agpada a maar-aramat a pangtukoy iti puersa a manggutugot iti maysa a tao a mangiparangarang iti maysa a kababalin, pagannayasan, wenno emosion, wenno mangaramid iti maysa a tignay wenno mangannurot iti maysa a turongen. Nupay di makita dayta a mismo a puersa iti uneg ti tao, mangpataud kadagiti makita nga epekto. Gapuna, daytoy di makita nga agtigtignay a puersa nga agan-andar kadagiti tattao, tukayenna ida nga agsao ken agtignay kas met laeng iti wagas nga ar-aramidenda.

Umasping iti dayta, mabasatayo ti maipapan iti “kinapait ti espiritu” da Isaac ken Rebecca nga imbunga ti panangasawa ni Esau iti Heteo a babbai (Ge 26:34, 35) ken maipapan iti kinaliday ti espiritu a nanglapunos ken Acab, a nangikkat iti ganasna a mangan. (1Ar 21:5) Ti “espiritu ti panagimon” mabalin a tignayenna ti maysa a lalaki a pagatapanna ti asawana, nga akusarenna pay ketdi a makikamkamalala.​—Nu 5:14, 30.

Ti kangrunaan a kaipapanan ti maysa a puersa a mangtukay ken mangipaay iti “regget” wenno “ganaygay” iti tigtignay ken sasao ti maysa a tao ket makita met iti pannakatukoy ni Josue kas “maysa a lalaki nga addaan iti espiritu” (Nu 27:18), ken ni Caleb kas mangiparparangarang iti ‘espiritu a naiduma’ iti espiritu ti kaaduan nga Israelita a naupay gapu iti dakes a padamag dagiti sangapulo a managsimisim. (Nu 14:24) Ni Elias ket tao nga addaan iti kasta unay a regget ken puersa iti naregta a panagserbina iti Dios, ket ni Eliseo dimmawat iti dua-kapaset a bingay iti espiritu ni Elias kas sunona. (2Ar 2:9, 15) Ni Juan a Manangbautisar nangiparangarang iti isu met laeng a napinget a regget ken napnuan-bileg a regta a kas iti impakita ni Elias, ket nangibunga daytoy iti nabileg nga epekto kadagidiay dumdumngeg ken Juan; gapuna maikuna nga isu napan “buyogen ti espiritu ken pannakabalin ni Elias.” (Lu 1:17) Umasping iti dayta, ti kinabaknang ken kinasirib ni Solomon pinagsiddaaw ken pinagamangana unay ti reyna ti Sheba, iti kasta “awanen ti espiritu kenkuana.” (1Ar 10:4, 5) Iti kastoy met laeng a kangrunaan a kaipapanan a ti espiritu ti maysa mabalin a ‘matignay’ wenno ‘magutugot’ (1Cr 5:26; Esd 1:1, 5; Hag 1:14; idiligyo ti Ec 10:4), “mariribukan” wenno ‘mapagrurod’ (Ge 41:8; Da 2:1, 3; Ara 17:16), ‘tumalinaay’ (Uk 8:3), ‘matuok,’ ‘matalipungaw’ (Job 7:11; Sal 142:2, 3; idiligyo ti Jn 11:33; 13:21), “maungaran” wenno “mabang-aran, mapasaranta” (Ge 45:27, 28; Isa 57:15, 16; 1Co 16:17, 18; 2Co 7:13; idiligyo ti 2Co 2:13).

Puso ken espiritu. Ti puso masansan a naisinggalut iti espiritu, mangipasimudaag nga adda nabatad a panagkanaig dagitoy. Yantangay ti piguratibo a puso naipakita nga addaan iti pannakabael nga agpanunot ken mangparnuay iti pakagutugotan, ken nasinged ti pannakainaigna kadagiti emosion ken panagayat (kitaenyo ti PUSO), di pagduaduaan nga adda dakkel a pasetna iti pannakapatanor ti espiritu (ti mangdominar a pagannayasan ti isip) nga ipakpakita ti maysa a tao. Ti puso ken espiritu aggiddan a naaramat iti Exodo 35:21 iti panangikunana a ti “tunggal maysa a tinignay ti pusona, . . . tunggal maysa a ginutugot ti espirituna,” nangyeg kadagiti kontribusion maipaay iti pannakaibangon ti tabernakulo. Maisupadi iti dayta, idi maammuanda ti mannakabalin nga ar-aramid ni Jehova maipagapu iti Israel, ti ‘puspuso dagiti Canaanita nangrugi a marunaw ket awan ti espiritu a timmaud kadakuada,’ kayatna a sawen, awan reggetda nga agtignay maibusor kadagiti puersa dagiti Israelita. (Jos 2:11; 5:1; idiligyo ti Eze 21:7.) Natukoy met ti ‘saem ti puso ken pannakarba ti espiritu’ (Isa 65:14) wenno dagiti umasping a sasao. (Idiligyo ti Sal 34:18; 143:4, 7; Pr 15:13.) Nabatad a gapu iti nabileg nga epekto ti agtigtignay a puersa iti panunot, ibalakad ni Pablo: “Mapabarokayo koma iti puersa a mangtigtignay [porma ti pneuʹma] iti panunotyo, ket ikawesyo koma ti baro a personalidad a naparsua maitunos iti pagayatan ti Dios iti pudno a kinalinteg ken kinasungdo.”​—Efe 4:23, 24.

Siiinget a naipaganetget ti kinapateg ti panangtengngel ti maysa iti espirituna. “Ti tao nga awanan panangmedmed iti espirituna ket kas iti siudad a naserrek, nga awanan iti pader.” (Pr 25:28) No sipupungtot ti maysa a tao, mabalin nga agtignay a kas iti maag a di makaan-anus nga ‘iyesngawna ti isuamin nga espirituna,’ idinto ta daydiay masirib “patalnaenna dayta agingga iti kamaudianan.” (Pr 29:11; idiligyo ti 14:29, 30.) Napagpungtot ni Moises iti kasta unay idi a dagiti Israelita “pinagpungtotda ti espirituna” iti maysa a pasamak, ket “nangrugi nga agsao a sidadarasudos babaen kadagiti bibigna,” a nagbanag iti bukodna a pukaw. (Sal 106:32, 33) Gapuna, “daydiay nabannayat nga agunget nasaysayaat ngem iti nabileg a lalaki, ken daydiay mangmedmed iti espirituna ngem iti daydiay mangkautibo iti maysa a siudad.” (Pr 16:32) Nasken ti kinapakumbaba maipaay iti daytoy (Pr 16:18, 19; Ec 7:8, 9), ket daydiay “napakumbaba iti espiritu mangpetpetto iti dayag.” (Pr 29:23) Ti pannakaammo ken panangilasin pagtalinaedenda ti maysa a tao a “nalamiis ti espirituna,” a mamedmedanna ti dilana. (Pr 17:27; 15:4) Ni Jehova “tingitingenna dagiti espiritu” ken ukomenna dagidiay saan a ‘mangaluad iti bagbagida maipapan iti espirituda.’​—Pr 16:2; Mal 2:14-16.

Ti espiritu nga ipakpakita ti maysa a bunggoy ti tattao. No kasano a ti maysa a tao makaipakita iti maysa a kita ti espiritu, kasta met a ti maysa a bunggoy ti tattao makaiparangarang iti maysa a kita ti espiritu, ti naringbaw a pagannayasan ti isip. (Ga 6:18; 1Te 5:23) Ti kongregasion Kristiano rumbeng nga agkaykaysada mainaig iti kasta nga espiritu, nga iyanninawda ti espiritu ti Uloda, ni Kristo Jesus.​—2Co 11:4; Fil 1:27; idiligyo ti 2Co 12:18; Fil 2:19-21.

Tukoyen ni Pablo “ti espiritu ti lubong” kas maisupadi iti espiritu ti Dios. (1Co 2:12) Iti sidong ti panangituray ti Kabusor ti Dios (1Jn 5:19), ti lubong mangipakpakita iti espiritu a panangpalugod kadagiti tarigagay ti managbasol a lasag ken iti panagimbubukodan, a mangibunga iti pannakibinnusor iti Dios. (Efe 2:1-3; San 4:5) Kas iti di matalek nga Israel, ti narugit a pakagutugotan ti lubong itandudona ti pisikal ken naespirituan a pannakiabig, a nabuyogan iti idolatria.​—Os 4:12, 13; 5:4; Zac 13:2; idiligyo ti 2Co 7:1.