GRECIA, DAGITI GRIEGO

Dagitoy a nagan ket nagtaud iti Grai·koiʹ, ti nagan ti maysa a tribu iti makin-amianan a laud a Grecia. Dayta a termino (Lat., Graeci) ti inyawag dagiti Italiano kadagiti amin nga agnanaed iti Grecia. Idi agangay, dayta met laeng ti kayat a sawen ni Aristotle idi inaramatna daytoy a termino kadagiti suratna.

Ti sabali pay nga immun-una a nagan, Ioniano, ket agparang kadagiti Asirio a cuneiform a rekord manipud maikawalo a siglo K.K.P. ken agpatpatuloy, kasta met kadagiti Persiano ken Egipcio a salaysay. Daytoy a nagan ket nagtaud iti nagan ni Javan (Heb., Ya·wanʹ), anak ni Jafet ken apoko ni Noe. Ni Javan ti Jafetiko nga inapo dagiti nagkauna a tattao iti Grecia ken kadagiti isla iti aglikmut dayta, nabatad a kasta met dagiti nagkauna nga agnanaed iti Chipre, iti sumagmamano a paset ti makin-abagatan nga Italia, iti Sicilia, ken Espania.​—Ge 10:1, 2, 4, 5; 1Cr 1:4, 5, 7; kitaenyo ti ELISA; JAVAN; KITTIM.

Nupay “Ioniano” ti mayaw-awag ita iti baybay iti nagbaetan ti makin-abagatan nga Italia ken makin-abagatan a Grecia, pakairamanan ti agsasaruno nga isla iti makinlaud a kosta ti Grecia, nalawlawa idi ti tuktukoyen daytoy a nagan nga ad-adda a tumunos iti pannakausar ti “Javan” iti Hebreo a Kasuratan. Dinakamat ni mammadto Isaias, idi maikawalo a siglo K.K.P., ti tiempo inton dagiti nagsubli a destiero ti Juda maibaonda iti adayo a nasnasion, a pakairamanan ti “Tubal ken Javan, dagiti adayo nga isla.”​—Isa 66:19.

Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, dayta a daga ket maawagan iti Hel·lasʹ (“Grecia,” Ara 20:2), ket dagiti umilina, Helʹle·nes. Dagiti Griego a mismo inusardan dagitoy a nagan sumagmamano a siglo sakbay pay ti Kadawyan a Panawen ket itultuloyda nga aramaten dagita. Mabalin a ti “Hellas” adda nakainaiganna ken “Elisa,” maysa kadagiti annak ni Javan. (Ge 10:4) Ti nagan nga Acaya nayawag met iti makintengnga ken makin-abagatan a Grecia kalpasan ti panagparmek ti Roma idi 146 K.K.P.

Ti Daga ken ti Kasasaadna. Ti Grecia saklawenna ti makin-abagatan a paset ti kabambantayan a Peninsula ti Balkan ken dagiti isla iti asideg dayta, ti Baybay Ionia iti laud ken ti Baybay Aegeano iti daya. Adda ti Mediteraneo iti abagatan. Saan a masinunuo ti beddengna iti amianan, nangnangruna ta idi nagkauna a tiempo, dagiti Javanita ti Grecia saanda pay a napagkaykaysa kas maysa a nasion. Nupay kasta, kadagiti naud-udi a tiempo agparang a sinaklaw ti “Grecia” dagiti rehion ti Illyria (a nagsaad iti igid ti Baybay Adriatiko) ken Macedonia. Kinaagpaysuanna, mabalin a maymaysa a puli ti nagtaudan dagiti umili ti Macedonia ken dagiti naawagan Griego idi agangay.

Ti kasasaad daytoy a daga idi a tiempo, kas iti agdama, ket likkalikkaong, nabato, ken addaan nakersang nga apug-a-bato a bambantay a mangsaklaw iti agarup 75 porsiento dayta a lugar. Adu ti kaykayo kadagiti bakras ti bambantay. Gapu ta manmano ti nadam-eg a tanap ken ginget ken nabato ti daga, nakapuy dayta no iti agrikultura. Nupay kasta, ti kalalainganna a klima ket nasayaat iti panagtubo dagiti olibo ken ubas. Ti dadduma pay nga apit ket sebada, trigo, mansanas, higos, ken granada. Dagiti pangen ti karnero ken kalding agarabda kadagiti di mataltalon a lugar. Adda met sumagmamano a maminas a mineral​—pirak, zinc, gambang, buli​—ket addaan dagiti bantay iti nawadwad a napino a marmol. Ti padto ni Ezequiel (27:1-3, 13) iramanna ti Javan kadagidiay makikomkomersio iti Tiro ken ilanadna ti “ar-aruaten a gambang” a karaman kadagiti produkto a nailako.

Dagiti pagsayaatan ti kaadda iti igid ti baybay. Nainayad ken narigat ti panagdaliasat iti takdang gapu kadagiti bantay. Kadagiti panawen ti lam-ek, nalaka a maikursong dagiti kareson a guyguyoden ti animal. Isu a ti baybay ti kasayaatan a ruta ti transportasion ken komunikasion ti Grecia. Ti atiddog, likkalikkaong nga igid ti baybay, a nagbalin a kasta gapu kadagiti luek ken sabangan, ket nangipaay iti naruay a sasangladan ken salinong ti barko. Gapu iti adu a gulpo, ti sumagmamano a paset iti las-ud dagiti kadaanan a beddeng ket nasurok nga 60 km (40 mi) ti kaadayoda manipud iti baybay. Ti makin-abagatan a paset ti Grecia, a naawagan Peloponnesus, ket gistay maysa a naisina nga isla. Maysa laeng nga akikid a daga, a lumasat iti baet ti Gulpo Saroniko ken Gulpo ti Corinto, ti mamagkamang iti Peloponnesus ken ti makintengnga a Grecia. (Ita, ti akikid a Kanal ti Corinto ket addaan iti kaatiddog nga agarup 6 km [3.5 mi] nga awanan kadagiti genned (lock), a dayta ti mamagbalin a naan-anay ti panagsina.)

Idi pay un-unana, nagbalinen dagiti Javanita ti Grecia a managdakiwas iti baybay. Ti pannaka-takon ti kasla “botas” a sukog ti Italia agsaad laeng iti agarup 160 km (100 mi) iti ballasiw ti Lipit ti Otranto manipud makin-amianan a laud a Grecia. Iti daya, dagiti arkipelago (agaassideg nga isla a buklen dagiti nalned a bantay a makitkita dagiti pantokda iti rabaw ti danum) nagserbida kas higante a pagtalaytayan a batbato manipud iti Baybay Aegeano nga agturong iti Asia Menor. Iti makin-amianan a daya a suli ti Aegeano, adda akikid a pagdalanan (Hellespont, naawagan met Dardanelles) a tumurong iti Baybay ti Marmara ken kalpasanna lumasat iti dandanum ti Bosporus nga agturong iti Nangisit a Baybay. Kasta met, babaen ti panaglayag iti makin-abagatan a kosta ti Asia Menor, nabayagen a nakapagdaliasat dagiti barko ti Grecia kadagiti takdang ti Siria ken Palestina. Iti aldaw, makapaglayag ti maysa a barko iti nasurok a 100 km (60 mi). Ti pannakaitulod dagiti surat ni Pablo kadagiti taga Tesalonica idiay Macedonia, a nalabit naisurat idiay Corinto, mabalin ngarud a nagpaut iti makalawas wenno nabaybayag pay, depende iti kasasaad ti paniempo (ken ti kaadu ti puerto a nagsardengan bayat ti panaglayag).

Nagsaknap ti impluensia ken komunidad dagiti Griego saan laeng nga iti kangrunaan a daga ti Grecia. Naibilang met kas paset ti Grecia ti adu nga isla a nangarkos iti Baybay ti Ionia ken Aegeano. Ti makin-abagatan nga Italia ken Sicilia ket karaman iti maaw-awagan Naindaklan a Hellas wenno, iti Latin, Graecia Magna. Sigun iti rekord ti pakasaritaan, dagiti Javanita ti Grecia kanayon a nakilanglangen ken nakikomkomersioda kadagiti Javanita ti Tarsis (Espania), nga iti daytoy a banag linab-awanda dagiti taga Fenicia iti kasta unay. Adda met nasarakan a kakasta a panagnaig iti nagbaetan dagiti Griego ken dagiti Javanita ti Chipre.

Nagtaudan Dagiti Tribu ti Grecia. Dagiti moderno a historiador isingasingda ti nadumaduma a kapanunotan mainaig iti nagtaudan dagiti tribu ti Grecia ken maipapan iti iseserrekda iti daytoy a lugar. Ti nalatak a panangmatmat maipapan iti nagsasaruno nga “iraraut” dagiti tribu manipud amianan ket nangnangruna a naibatay iti Griego a mitolohia ken pattapatta dagiti arkeologo. Kinapudnona, ti sekular a pakasaritaan ti Grecia nangrugi laeng idi agarup maikawalo a siglo K.K.P. (a ti umuna nga Olimpiada narambakan idi 776 K.K.P.), ken ti laeng adda a nainaig a rekord ket manipud idi maikalima a siglo K.K.P. ken kalpasanna. Adun a siglo daytoy kalpasan ti Layus ket ngarud nabayagen kalpasan ti pannakawarawara dagiti pamilia gapu iti napasamak idiay Babel a pannakariribuk ti pagsasao ti tao. (Ge 11:1-9) Bayat dagitoy adu a siglo, nalabit adda dadduma a grupo a nailaok iti orihinal a puli ni Javan ken ti annakna, ngem maipapan iti periodo sakbay ti umuna a milenio K.K.P., adda sumagmamano a teoria a mapagduduaan laeng.

Dagiti kangrunaan a tribu ti Grecia. Dagitoy ti kangrunaan a tribu a masarakan iti Grecia: dagiti Acayano (iti Thessaly, iti makintengnga a Peloponnesus, ken iti Boeotia), dagiti Aeoliano (iti makindaya a tengnga ti Grecia ken iti amianan a laud nga Asia Menor a naawagan iti Aeolia, ken kadagiti kabangibang nga isla), dagiti Doriano (iti makindaya a Peloponnesus, kadagiti makin-abagatan nga isla ti Aegeano, ken iti abagatan a laud nga Asia Menor), ken dagiti Ioniano (iti Attica, iti isla ti Euboea, kadagiti isla iti makintengnga nga Aegeano, ken kadagiti makinlaud a kosta ti Asia Menor). Nupay kasta, di masinunuo no dagitoy a tribu ket adda aniaman a pakainaiganda kadagiti taga Macedonia a nagbiag idi un-unana.

Panangidaulo Dagiti Patriarka ken Dagiti Siudad-Estado. Adda kabukbukodan nga urnos dagiti Griego ti pagsasaona a tribu, ket kasta met laeng ti kasasaad dagiti siudad-estado a timmanor iti las-ud dagitoy tribu. Ti maysa a makagapu iti daytoy isu ti geograpiko a kasasaad ti daga. Adu a Griego ti nagnaed kadagiti isla, ngem ti kaaduan nagnaedda iti kangrunaan a daga, iti babassit a ginget a napalawlawan iti bambantay. No maipapan iti nagkauna nga urnos ti kagimonganda, ti The Encyclopedia Americana ipaayna daytoy a panangmatmat: “Ti pamunganayan a yunit ti kagimongan isu ti sangakabbalayan nga idadauluan ti patriarka. . . . Daytoy nga urnos ket naan-anay a naibinggas iti Griego a kultura: dagiti laeng adulto a lallaki ti mabigbig nga addaan kalintegan iti maysa a siudad-estado (polis). Ti pamilia ti patriarka ket buklen ti nadumaduma a timpuyog dagiti agkakabagian​—ti pamilia (genos), ti phratry [wenno grupo ti pampamilia], ti tribu.” (1956, Tomo XIII, p. 377) Tumunos unay daytoy iti urnos dagiti patriarka kalpasan ti Layus a nadeskribir iti libro ti Biblia a Genesis.

Ti sistema ti kagimongan idiay Grecia ket kasla umasping idiay Canaan, a dagiti nadumaduma a tribu (nagtaud ken Canaan) nagbalinda a babassit a pagpagarian, a masansan a nagsaad dagita iti aglikmut ti maysa a siudad. Ti maysa a siudad-estado ti Grecia ket naawagan poʹlis. Agparang a daytoy a termino ket sigud a tumukoy iti maysa nga acropolis, wenno nasarikedkedan a nangato a disso, nga adda timmanor a komunidad iti aglawlawna. Idi agangay, nayawag dayta iti intero a disso ken kadagiti umili a kameng ti siudad-estado. Ti kaaduan a siudad-estado ti Grecia ket babassit, a masansan nga awan pay 10,000 nga umili (agraman babbai, ad-adipen, ken ubbing). Idi nadanon ti Atenas ti alimpatok ti pannakabalinna, idi maikalima a siglo K.K.P., naikuna nga addaan laeng iti agarup 43,000 a lallaki nga umili. Addaan laeng ti Sparta iti agarup 5,000. Adda tiempo a nagkakappon dagiti siudad-estado ti Grecia ken no dadduma nagdadangadangda, kas iti babassit a pagpagarian ti Canaan. Mainaig iti politika, nagtalinaed a nasinasina ti pagilian agingga idi tiempo ni Felipe (II) ti Macedon.

Panangpadas iti Demokratiko a Panangituray. Nupay di nalawag dagiti pamay-an ti panangituray ti kaaduan a siudad-estado ti Grecia, dagiti laeng pamay-an a maar-aramat idiay Atenas ken Sparta ti nalawag a pagaammo, a nabatad a dagiti gobiernoda naiduma unay kadagiti gobierno iti Canaan, Mesopotamia, wenno Egipto. Nalabit bayat ti makunkuna a historikal a periodo, dagiti siudad-estado ti Grecia ket indauluan dagiti mahistrado, konseho, ken maysa a gimong (ek·kle·siʹa) dagiti umili, imbes nga inturayan ti ar-ari. Pinadas ti Atenas ti direkta a demokratiko a turay (ti sao a “demokrasia” naggapu iti Griego a deʹmos, kaipapananna “dagiti umili,” ken kraʹtos, kaipapananna ti “turay”). Iti daytoy nga urnos, “dagiti umili” ti nangbukel iti lehislatura, nga addaanda iti kalintegan nga agsao ken agbutos iti gimong. Nupay kasta, dagiti “umili” ket minoria, agsipud ta dagiti babbai, dagiti agnanaed a naipasngay iti sabali a pagilian, ken dagiti adipen awananda kadagiti kalintegan kas makipagili. Naipagarup a ti nasurok a kakatlo ti populasion ti adu a siudad-estado ket buklen dagiti adipen, ket awan duadua a gapu ta adda ad-adipen nga agtrabaho maipaay kadagiti “umili” nawayada a makipaset iti napolitikaan a gimong. Mapaliiw nga iti kaunaan a pannakatukoy ti Grecia iti Hebreo a Kasuratan, agarup idi maikasiam a siglo K.K.P., naikuna nga adda dagiti umili ti Juda a nailako iti Tiro, Sidon, ken Filistia kas ad-adipen kadagiti “annak dagiti Griego [iti literal, dagiti “Javanita” wenno “Ioniano”].”​—Joe 3:4-6.

Produkto ken Negosio. Mainayon iti agrikultura a kangrunaan a trabahoda, nangpataud ken nagilako pay dagiti Griego iti adu a napartuat a produkto. Nagbalin a nalatak dagiti basehas ti Grecia iti intero a Mediteraneo; napateg met dagiti aruaten a pirak ken balitok ken dagiti delana a tela. Adu idi ti babassit a paglakuan a kukua dagiti nasigo a tumatrabaho, a tultulongan ti sumagmamano a trabahador, ad-adipen wenno siwayawaya a tattao. Iti siudad ti Corinto idiay Grecia, ni apostol Pablo nakikadua kada Aquila ken Priscila iti pagsapulan a panagaramid iti tolda, nalabit nagusarda iti tela a naaramid manipud dutdot ti kalding, a naruay idiay Grecia. (Ara 18:1-4) Nagbalin ti Corinto a kangrunaan a sentro ti komersio gapu iti estratehiko a posisionna iti asideg ti Gulpo ti Corinto ken ti Gulpo Saroniko. Ti dadduma pay a kangrunaan a siudad ti komersio isu ti Atenas ken Aegina.

Griego a Kultura ken Arte. Ti Griego nga edukasion ket nagpaay laeng kadagiti lallaki, ket ti kangrunaan a kalat dayta isu ti panangpataud kadagiti “nasayaat nga umili.” Ngem addaan ti tunggal siudad-estado iti bukod a kapanunotan no ania ti maysa a nasayaat nga umili. Idiay Sparta, ti edukasion ket gistay mainaig amin iti pisikal. (Idiligyo ti pammatigmaan ni Pablo maipaay ken Timoteo iti 1Ti 4:8.) Naala dagiti ubbing a lallaki manipud kadagiti nagannakda iti edad a 7 ket naipanda kadagiti kuartel agingga iti edad a 30. Idiay Atenas idi agangay, ad-adda a siiinget ti pannakaipaganetget ti literatura, matematika, ken ti arte. Ti mapagtalkan nga adipen, a maawagan pai·da·go·gosʹ, kuyogenna idi ti ubing a mapan idiay eskuelaan, a sadiay a mangrugi ti pannakasanay iti edad nga innem. (Paliiwenyo ti panamagdilig ni Pablo iti Mosaiko a Linteg ken ti maysa a pai·da·go·gosʹ iti Ga 3:23-25; kitaenyo ti MANANGISURO.) Nalatak unay dagiti daniw idiay Atenas, ket naikalikagum kadagiti agad-adal nga ikabesada ti adu a daniw. Nupay idiay Tarso ti Cilicia ti nagadalan ni Pablo, nagusar iti ababa a panagadaw iti maysa a daniw tapno maipaawatna ti mensahena idiay Atenas. (Ara 17:22, 28) Nagbalin a nalatak dagiti drama, agpadpada dagiti trahedia ken dagiti komedia.

Ti pilosopia ket naibilang a napateg unay idiay Atenas ken, idi agangay, iti intero a Grecia. Karaman kadagiti kangrunaan a pilosopikal a grupo isu dagiti Sofista, a namati a ti kinapudno ket depende iti opinion ti maysa nga indibidual; daytoy a panangmatmat (umasping iti panangmatmat dagiti Hindu) ket sinupiat dagiti agdindinamag a Griego a pilosopo a kas ken Socrates, ti adalanna a ni Plato, ken ti adalan ni Plato a ni Aristotle. Ti dadduma pay a pilosopia ket nainaig iti pamunganayan a gubuayan ti kinaragsak. Patien dagiti Estoico a ti kinaragsak kaipapananna ti panagbiag maitunos iti nainkalintegan a panagpanunot (lohika) ket daytoy laeng ti kapatgan. Patien dagiti Epicureo a ti panangpennek iti tarigagay isu ti pudpudno a gubuayan ti kinaragsak. (Idiligyo ti sasao ni Pablo kadagiti taga Corinto iti 1Co 15:32.) Dagiti pilosopo kadagitoy dua a naud-udi nga eskuelaan ket karaman kadagidiay nakipatpatangan ni Pablo idiay Atenas, a nagbanag iti pannakaipanna idiay Areopago tapno denggenda ti mensahena. (Ara 17:18, 19) Ti sabali pay nga eskuelaan ti pilosopia isu ti eskuelaan dagiti Eskeptico a nangitandudo iti kapanunotan nga awan met pudno a napateg iti biag.

Nalabit kadagiti naud-udi a tiempo, dagiti Griego ket managpalutpot ken pagay-ayatda unay ti panagsasarita ken panagtutungtong maipapan iti kabbaro a bambanag. (Ara 17:21) Inkagumaanda a risuten ti sumagmamano a kangrunaan a saludsod iti biag ken iti uniberso babaen iti wagas ti natauan a lohika (ken pattapatta). Gapuna, imbilang dagiti Griego ti bagbagida kas kasisiriban iti kadaanan a lubong. Iti umuna a surat ni Pablo kadagiti taga Corinto inkabilna ti kasta a natauan a sirib ken saririt iti maitutop a lugarda, agraman ti dadduma pay a bambanag. Kinunana: “No ti asinoman kadakayo pagarupenna nga isu masirib iti daytoy a sistema ti bambanag, agbalin koma a maag, tapno agbalin a masirib. . . . ‘Ammo ni Jehova a barengbareng dagiti panagrasrason ti mamasirib a tattao.’” (1Co 1:17-31; 2:4-13; 3:18-20) Iti laksid ti amin a napilosopiaan a panagdedebate ken panagsukisokda, ipakita dagiti suratda nga awan nasarakanda a pudpudno a pakaibatayan ti namnama. Kas ipatuldo dagiti propesor a da J. R. S. Sterrett ken Samuel Angus: “Awanen ti literatura nga aglaon iti ad-adu pay a nakaay-ay-ay a panagun-unnoy gapu kadagiti ladingit iti biag, ilalabas ni ayat, kinamanangallilaw ti namnama, ken iti kinadawel ni patay.”​—Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary, 1936, p. 313.

Relihion Dagiti Griego. Ti kaunaan a pannakaammo maipapan iti Griego a relihion ket manipud iti sarsarita a daniw ni Homer. Pagarupen dagiti historiador nga isu ti nangisurat iti dua a sarsarita a daniw, ti Iliad ken ti Odyssey. Ti kadaanan a papiro a paspaset dagitoy a daniw ket naipagarup nga addan sakbay pay ti 150 K.K.P. Maitunos iti daytoy, kunaen ni George G. A. Murray, maysa a propesor ti Griego, maipapan kadagitoy nagkauna a teksto, “‘karkarna unay’ ti pannakaidumada iti gagangay a maawat a tekstotayo,” kayatna a sawen, manipud iti teksto a silalatak a naakseptaren kadagiti kallabes a siglo. (Encyclopædia Britannica, 1942, Tomo 11, p. 689) Gapuna, saan a kas iti Biblia, saan a nataginayon ti orihinal a porma dagiti teksto nga insurat ni Homer, no di ket napalalo ti pannakabalbaliwda, kas ipakita ni Propesor Murray. Dagiti daniw ni Homer intampokda dagiti mannakigubat a bannuar ken didios a kaasping unay ti tattao.

Adda ebidensia a naapektaran ti relihion dagiti Griego iti impluensia ti Babilonia. Ti maysa a kadaanan a Griego a sarsarita ket gistay literal a patarus ti maysa a nagkauna nga Akkadiano a sarsarita.

Naikuna a ti sabali pay a dumadaniw, ni Hesiod, nalabit nagbiag idi maikawalo a siglo K.K.P., inurnosna ti nakaad-adu a Griego a sarsarita ken parparbo. Kas kadagiti daniw ni Homer, ti Theogony ni Hesiod ket karaman iti kangrunaan a sagrado a sursurat, wenno teolohia, dagiti Griego.

Iti panangusig kadagiti Griego a mitolohia, makapainteres a makita no kasano nga iparipirip ti Biblia ti posible wenno mabalbalin a namunganayan dagitoy. Kas ipakita ti Genesis 6:1-13, sakbay ti Layus, immay ditoy daga dagiti anghel nga annak ti Dios, a nabatad a naglasagda iti natauan a porma, ken nakidennada iti napipintas a babbai. Nakapataudda kadagiti putot a naawagan Nefilim, wenno Manangituang, kayatna a sawen, “dagidiay mangituang iti sabsabali.” Ti imbunga daytoy di nainkasigudan a panagdenna dagiti espiritu a parsua ken dagiti tattao, ken ti mestiso a puli a napataud, ket maysa a daga a napno iti imoralidad ken kinaranggas. (Idiligyo ti Jud 6; 1Pe 3:19, 20; 2Pe 2:4, 5; kitaenyo ti NEFILIM.) Kas iti dadduma a tattao kalpasan ti Layus, awan duadua a nangngeg ni Javan (nagtaudan dagiti Griego a tattao) ti salaysay maipapan iti kasasaad ken paspasamak sakbay ti Layus, nalabit manipud ken amana a Jafet, maysa a nakalasat iti Layus. Ita, paliiwenyo no ania ti ipalgak ti sursurat a naikuna a gapuanan da Homer ken Hesiod.

Ti dineskribirda a nakaad-adu a didios ken didiosa ket addaan iti natauan a porma ken kasta unay a kinapintas, nupay masansan a himmigante ti katayagda ken nabilbilegda ngem tao. Nanganda, imminumda, naturogda, nakidennada iti maysa ken maysa wenno nakidennada pay kadagiti tattao, nagbiagda kas pampamilia, nakiriri ken nakirangetda, nanggargari ken nangramesda. Nupay naipagarup a nasantuan ken imortalda, kabaelanda ti agaramid iti aniaman a kita ti allilaw ken krimen. Makapagtignayda iti nagtetengngaan ti tattao iti makita wenno di makita a pamay-an. Idi agangay, dagiti Griego a mannurat ken pilosopo inkagumaanda a dalusan dagiti salaysay da Homer ken Hesiod manipud sumagmamano a nakadakdakes nga ar-aramid a naikuna a gapuanan dagiti didios.

Nupay nanayonan, napasayaat, ken natiritir ti detalye dagitoy a salaysay, mabalin nga iyanninawda ti pudpudno a salaysay maipapan kadagiti kasasaad sakbay ti Layus a masarakan iti Genesis. Ti maysa pay a nakadkadlaw a panagkaasping ket, mainayon iti kangrunaan a didios, dagiti Griego a parparbo nga estoria deskribirenda ti sumagmamano a mestiso a dios-tao wenno dagiti bannuar nga agpadpada a nagtaud iti didios ken iti tattao. Dagitoy a mestiso a dios-tao nabilbilegda ngem iti tao, nupay kasta mortalda (a ni Hercules ti kakaisuna a naikkan iti pribilehio a gumun-od iti imortalidad). Dagiti mestiso a dios-tao addaanda ngarud iti nakadkadlaw a panagkaasping kadagiti Nefilim iti salaysay ti Genesis.

Iti panangpaliiwna iti daytoy pamunganayan a panagkaasping, kunaen ti Orientalista a ni E. A. Speiser a ti tema dagiti Griego a mitolohia ket nagtaud iti Mesopotamia. (The World History of the Jewish People, 1964, Tomo 1, p. 260) Idiay Mesopotamia ti nagsaadan ti siudad ti Babilonia ken sadiay met a nangrugi ti panagwaras dagiti tattao kalpasan ti pannakariribuk ti pagsasao ti tao.​—Ge 11:1-9.

Nakuna a ti kangrunaan a Griego a didios nagtaengda kadagiti nangangato a paset ti Bantay Olympus (2,917 m [9,570 pie] ti kangatona), a masarakan iti abagatan ti ili ti Berea. (Pangasidegen idi ni Pablo kadagiti bakras ti Olympus idi nangaskasaba kadagiti taga Berea iti maikadua a panagdaliasatna kas misionero; Ara 17:10.) Karaman kadagitoy a didios iti Olympus isu da Zeus (inawagan dagiti Romano iti Jupiter; Ara 28:11), ti dios ti tangatang; Hera (Juno iti Roma), asawa ni Zeus; Ge wenno Gaea, ti diosa ti daga, naawagan met Naindaklan nga Ina; Apollo, dios ti raniag, dios ti kellaat nga ipapatay, nga ibiatna dagiti makapapatay a panana manipud adayo; Artemis (Diana iti Roma), ti diosa ti panaganup; nalatak idiay Efeso ti panagdaydayaw iti sabali pay nga Artemis kas diosa ti kinabunga (Ara 19:23-28, 34, 35); Ares (Mars iti Roma), ti dios ti gubat; Hermes (Mercurio iti Roma), ti dios dagiti managdaliasat, ti komersio, ken ti kinalaing nga agbitla, ti mensahero ti didios (idiay Listra, Asia Menor, dagiti umili inawaganda ni Bernabe iti “Zeus, ngem ni Pablo Hermes, yantangay isu daydiay mangidadaulo iti panagsao”; Ara 14:12); Aphrodite (Venus iti Roma), ti diosa ti kinabunga ken ayat, naibilang a “kabsat ni Ishtar ti Asiria ken Babilonia ken ni Astarte ti Siria ken Fenicia” (Greek Mythology, ni P. Hamlyn, London, 1963, p. 63); ken ti nakaad-adu a sabsabali pay a didios ken didiosa. Kinapudnona, agparang a ti tunggal siudad-estado ket addaan iti bukod a nababbaba a didios, a napagdaydayawan sigun iti kaugalian ti lugar.

Pipiesta ken paay-ayam. Adda napateg a paset ti pipiesta iti Griego a relihion. Gapu kadagiti atletiko a pasalip agraman dagiti drama, panagisakripisio, ken karkararag, naawis ti atension dagiti tattao manipud adayo a luglugar, iti kasta dagitoy a piesta ti namagsinggalut kadagiti siudad-estado a nasinasina iti politika. Karaman iti kalatakan kadagitoy a piesta isu ti Paay-ayam nga Olimpiada (idiay Olimpia), ti Isthmiano a Paay-ayam (naangay iti asideg ti Corinto), ti Pythiano a Paay-ayam (idiay Delphi), ken ti Nemeano a Paay-ayam (iti asideg ti Nemea). Ti pannakarambak ti Paay-ayam nga Olimpiada tunggal uppat a tawen a nakaibatayan ti panagbilang iti Griego a Panawen, a ti kada uppat a tawen ket naawagan iti Olimpiada.​—Kitaenyo ti PAAY-AYAM.

Dagiti orakulo, astrolohia, ken dagiti altar. Dagiti orakulo, espiritista a maikunkuna a nangipalgakan ti didios iti nalmeng a pannakaammo, ket aduan kadagiti napeklan a pasurot. Dagiti kalatakan nga orakulo nagyanda kadagiti templo idiay Delos, Delphi, ken Dodona. Babaen ti panagbayad dagiti indibidual, masungbatan ditoy ti salsaludsod nga indatagda iti orakulo. Masansan a di nalawag dagiti sungbat, a kasapulan pay nga ilawlawag ti papadi. Idiay Filipos iti Macedonia, nagakem kas orakulo ti maysa a babai nga addaan iti arte ti panagipadles (a pinapanaw kenkuana ni Pablo ti maysa a sairo) ket ‘nangipapaay kadagiti appona iti adu a magunggona.’ (Ara 16:16-19) Kunaen ni Propesor G. Ernest Wright a ti moderno nga astrolohia ket naggapu kadagiti Griego a naimpluensiaan kadagiti mammadles ti Babilonia. (Biblical Archaeology, 1962, p. 37) Nalatak met dagiti altar a pakapaimbagan ti sakit.

Napilosopiaan a sursuro ti imortalidad. Gapu ta dagiti Griego a pilosopo naginteresda kadagiti kangrunaan a saludsod iti biag, dagiti panangmatmatda ti nangsukog kadagiti narelihiosuan a panangmatmat dagiti umili. Ni Socrates, a nagbiag idi maikalima a siglo K.K.P., insurona ti imortalidad ti natauan a kararua. Iti librona a Phaedo (64C, 105E), adawen ni Plato ti pannakitungtong ni Socrates iti dua kadagiti kakaduana: “‘Pagarupentayo aya nga adda ipapatay? . . . Saan kadi a patientayo a ti ipapatay isu ti isisina ti kararua manipud bagi, ket ti kasasaad a natay isu ti kasasaad a ti bagi maisina iti kararua ken agtalinaed nga agmaymaysa ken ti kararua maisina iti bagi ket agtalinaed nga agmaymaysa? Adda kadi aniaman a sabali pay nga ipapatay malaksid iti daytoy?’ ‘Awanen, no di ket daytoy laeng,’ kinunana. ‘Ket ti kararua aglak-am kadi iti ipapatay?’ ‘Saan.’” Ituloy ni Socrates, “‘Ngarud, ti kararua ket imortal.’ ‘Wen.’” Idiligyo daytoy iti Ezequiel 18:4 ken Eclesiastes 9:5, 10.

Dagiti templo ken dagiti idolo. Kas pammadayaw iti didios, nabangon dagiti nararanga a templo, ket tapno mailadawan ti didiosda, naaramid dagiti napintas ti pannakadiseniona nga estatua a marmol ken bronse. Dagiti rebba ti sumagmamano kadagiti kalatakan kadagitoy a templo ket masarakan iti Acropolis ti Atenas ken karaman met ti Parthenon ken ti Erechtheum, agraman ti Propylaea. Iti daytoy met laeng a siudad a nagsao ni Pablo iti maysa a tallaong, nagkomento maipapan iti nakadkadlaw a panagbuteng dagiti taga Atenas kadagiti didiosen, ket silalawag nga imbagana kadagiti dumdumngeg kenkuana a ti Namarsua ti langit ken daga “saan nga agnaed kadagiti templo nga inaramid ti ima” ket, kas annak ti Dios, rumbeng a saanda a panunoten a ti Namarsua “umasping iti balitok wenno pirak wenno bato, nga umasping iti maysa a banag a naikitikit babaen ti arte ken panagpartuat ti tao.”​—Ara 17:22-29.

Periodo ti Persiano a Gubgubat. Ti itatanor ti Imperio ti Medo-Persia iti sidong ni Ciro (a nangparmek iti Babilonia idi 539 K.K.P.) ket nagbalin a pangta iti Grecia. Naparmek idin ni Ciro ti Asia Menor, agraman dagiti kolonia ti Grecia sadiay. Iti maikatlo a tawen ni Ciro (nabatad a kas agturay iti Babilonia), ti anghel a mensahero ni Jehova pinakaammuanna ni Daniel a ti maikapat nga ari ti Persia “gutugotennanto ti isuamin maibusor iti pagarian ti Grecia.” (Da 10:1; 11:1, 2) Ti maikatlo nga ari ti Persia (ni Dario Histaspis) pinasardengna idi 499 K.K.P. ti iyaalsa dagiti kolonia ti Grecia ket nagsagana a mangserrek iti Grecia. Nadadael ti rumaut a bunggoy dagiti barko ti Persia gapu iti bagyo idi 492 K.K.P. Kalpasanna, idi 490, ti dakkel a puersa ti Persia dimmalapus iti Grecia ngem inabak ti bassit a buyot dagiti taga Atenas iti Tantanap ti Marathon, iti amianan a daya ti Atenas. Inkeddeng ti anak ni Dario a ni Xerxes nga agibales gapu iti daytoy a pannakaabak. Kas ti naipadto a ‘maikapat nga ari,’ ginutugotna ti intero nga imperio a mangbukel iti nakadakdakkel a puersa militar ket idi 480 K.K.P. binallasiwna ti Hellespont.

Nupay ti sumagmamano a kangrunaan a siudad-estado ti Grecia nangipakitada itan iti naisangsangayan a panagkaykaysa a makidangadang ken mangpasardeng iti iraraut, dagiti buyot ti Persia nagmartsada a lumasat iti makin-amianan ken makintengnga a Grecia, nadanonda ti Atenas, sada pinuoran ti nasarikedkedan a kamang dayta, ti Acropolis. Nupay kasta, iti baybay, dagiti taga Atenas ken dagiti sumarsaranay a Griego silalaing nga inabak ken rinebbada ti bunggoy dagiti barko ti Persia (agraman dagiti taga Fenicia ken dadduma pay a kaaliadona) idiay Salamis. Pinasarunuanda daytoy a panagballigi babaen ti sabali pay a panangabak kadagiti Persiano idiay Plataea ken ti sabali pay idiay Mycale, iti makinlaud a kosta ti Asia Menor, a kalpasan dayta dagiti puersa ti Persia pinanawanda ti Grecia.

Panangdominar ti Atenas. Ti Atenas itan ti mangidadaulo iti Grecia gapu iti nabileg a buyotna iti taaw. Ti periodo a simmaruno, agingga idi agarup 431 K.K.P., isu ti “Nabalitokan a Panawen” ti Atenas, idi napataud dagiti agdindinamag unay a gapuanan iti arte ken arkitektura. Indauluan ti Atenas ti liga a Deliano a buklen ti sumagmamano a siudad ken isla ti Grecia. Bimtak ti Gubat Peloponnesiano gapu ta ti Liga a Peloponnesiano, nga indauluan ti Sparta, kagurana ti panangdominar ti Atenas. Napasamak dayta manipud 431 agingga idi 404 K.K.P., nga iti kamaudiananna nagsagaba dagiti taga Atenas iti naan-anay a pannakaabak iti im-ima dagiti taga Sparta. Nagpaut ti nainget a turay ti Sparta agingga idi agarup 371 K.K.P., ket kalpasanna nagun-od ti Thebes ti panangituray. Nangrugi ti napolitikaan a panagrakaya ti Grecia, nupay nagtultuloy ti Atenas kas sentro ti kultura ken pilosopia iti Mediteraneo. Kamaudiananna, ti tumantanor a pannakabalin ti Macedonia iti sidong ni Felipe II pinarmekna ti Grecia idi 338 K.K.P., ket napagkaykaysa ti Grecia iti sidong ti panangituray ti Macedonia.

Ti Grecia iti Sidong ni Alejandro a Dakkel. Idi maikanem a siglo K.K.P., immawat ni Daniel iti naimpadtuan a sirmata a nangipakpakauna iti pannakaduprak ti Imperio ti Medo-Persia babaen iti Grecia. Ti anak ni Felipe a ni Alejandro ket sinursuruan ni Aristotle, ket kalpasan ti pannakapapatay ni Felipe, nagbalin a manangirupir kadagiti tattao a Griego ti pagsasaoda. Idi 334 K.K.P., inyussuat ni Alejandro ti panagibales gapu kadagiti panangraut ti Persia kadagiti siudad ti Grecia iti makinlaud a kosta ti Asia Menor. Ti napartak a panangsakupna saan laeng nga iti intero nga Asia Menor no di pay ket iti Siria, Palestina, Egipto, ken iti intero nga Imperio ti Medo-Persia agingga idiay India ket kaitungpalan ti naimpadtuan a ladawan iti Daniel 8:5-7, 20, 21. (Idiligyo ti Da 7:6.) Babaen ti panangiturayna iti Juda idi 332 K.K.P., nagbalin itan ti Grecia a maikalima kadagiti agsasaganad a kabilgan a turay iti lubong no ti nasion ti Israel ti pagsasaritaan​—a ti Egipto, Asiria, Babilonia, ken Medo-Persia ti uppat nga immun-una. Nairingpas idi 328 K.K.P. ti panagsakup ni Alejandro, ket ti nabatbati a paset ti sirmata ni Daniel naaddaan itan iti kaitungpalan. Natay ni Alejandro idiay Babilonia idi 323 K.K.P., ket kas naipadto, ti imperiona nabingaybingay iti uppat a pagarian kalpasan dayta, nga awan kadagitoy ti nakapadpad iti kinabileg ti orihinal nga imperio.​—Da 8:8, 21, 22; 11:3, 4; kitaenyo ti MAPA, Tomo 2, p. 334; ALEJANDRO Num. 1.

Nupay kasta, sakbay a natay ni Alejandro, naisaknapnan ti Griego a kultura ken ti Griego a pagsasao iti intero a nakalawlawa a pagturayanna. Naipasdek dagiti kolonia ti Grecia iti adu a naparmek a dagdaga. Naibangon idiay Egipto ti siudad ti Alejandria ket nagbalin dayta a kasalisal ti Atenas kas sentro ti panagadal. Iti kasta nangrugi ti panagsaknap ti Helenismo (wenno Griego nga impluensia) iti adu kadagiti rehion ti Mediteraneo ken Makintengnga a Daya. Ti gagangay a Griego, wenno Koine, ti nagbalin a lingua franca, nga inusar dagiti tattao iti adu a nasionalidad. Dayta ti pagsasao nga inusar dagiti Judio nga eskolar idiay Alejandria idi inaramidda ti Septuagint, ti patarusda iti Hebreo a Kasuratan. Idi agangay, naisurat iti Koine ti Kristiano a Griego a Kasuratan, ket ti sangalubongan a kinalatak daytoy a pagsasao nakatulong iti napardas a panagsaknap ti Nakristianuan a naimbag a damag iti intero a lugar ti Mediteraneo.​—Kitaenyo ti GRIEGO.

Epekto ti Helenisasion Kadagiti Judio. Idi a ti Grecia ket nagbibingayan dagiti heneral ni Alejandro, nagbalin ti Juda kas maysa nga estado a nagsaad iti beddeng ti Ptolemaiko a turay ti Egipto ken ti Seleucido a dinastia ti Siria. Idi damo, ti Juda inturayan ti Egipto, ket kalpasanna innala dagiti Seleucido idi 198 K.K.P. Iti panagregget a mapagkaykaysa ti Juda ken Siria iti Heleniko a kultura, naitandudo amin idiay Juda ti Griego a relihion, pagsasao, literatura, ken panagkawkawes.

Dagiti kolonia ti Grecia ket naipasdek iti intero a teritoria dagiti Judio, a pakairamanan ti Samaria (naawagan Sebaste kalpasan dayta), Acco (Tolemaida), ken Bet-sean (Scythopolis), kasta met ti sumagmamano a naipasdek kadagiti sigud a di mapagnanaedan a disso iti daya ti Karayan Jordan. (Kitaenyo ti DECAPOLIS.) Maysa a himnasio ti naipasdek idiay Jerusalem ket inatrakarna dagiti agtutubo a Judio. Yantangay dagiti Griego a paay-ayam ket nainaig iti Griego a relihion, ti himnasio ti makagapu no apay a kimmapuy ti panangalagad dagiti Judio kadagiti Nainkasuratan a prinsipio. Naapektaran met unay uray dagiti papadi gapu iti panagsaknap ti Helenismo bayat daytoy a periodo. Gapu iti daytoy, in-inut a nangrugi a rimmamut dagiti patpatien a sigud a di pagaammo dagiti Judio; nairaman kadagitoy ti pagano a sursuro ti imortalidad ti natauan a kararua ken ti kapanunotan iti maysa a lubong dagiti natay a pakatutuokan kalpasan ti ipapatay.

Tinulawan ni Antiochus Epiphanes ti templo idiay Jerusalem babaen ti panangipasdekna sadiay iti panagdaydayaw ken Zeus idi 168 K.K.P., a daytoyen ti kakaruan a Griego nga impluensia a napasaran dagiti Judio a nagbanag iti Macabeo a Gubgubat.

Idiay Alejandria, Egipto, a ti komunidad dagiti Judio sadiay sinaklawna ti maysa a nalawa a paset ti siudad, napigsa met ti impluensia ti Helenismo. (Kitaenyo ti ALEJANDRIA.) Ti sumagmamano a Judio iti Alejandria timmulokda iti impluensia ti kinalatak ti Griego a pilosopia. Impapan ti sumagmamano a Judio a mannurat a kasapulan nga itunosda ti Judio a patpatien iti pagaammo idi a “moderno nga uso.” Pinadasda nga ipakita a dagiti agdama idi a Griego a pilosopia ket naud-udi ngem kadagiti umas-asping a kapanunotan nga adda iti Hebreo a Kasuratan wenno naadawda pay ketdi kadagita.

Romano a Turay Kadagiti Estado ti Grecia. Ti Macedonia ken Grecia (maysa kadagiti uppat a benneg a nakabingbingayan ti imperio ni Alejandro) ket natnag kadagiti Romano idi 197 K.K.P. Iti simmaganad a tawen, ti Romano a heneral inwaragawagna ti “pannakawayawaya” ti amin a siudad ti Grecia. Kayat a sawen daytoy nga awan maipataw nga impuesto, ngem ninamnama ti Roma ti naan-anay a kooperasion kadagiti kalikagumna. Nagtultuloy a timmanor ti gura maibusor iti Roma. Nakigubat ti Macedonia kadagiti Romano ngem naabak manen idi 168 K.K.P. ket agarup 20 a tawen kalpasanna nagbalin dayta a probinsia ti Roma. Idi 146 K.K.P., nagrebelde ti Liga nga Acayano iti panangidaulo ti Corinto ket nagmartsa ti buybuyot ti Roma a nagturong iti makin-abagatan a Grecia sa dinadaelda ti Corinto. Nabukel ti probinsia ti “Acaya” ket idi 27 K.K.P. inramanna ti intero a makin-abagatan ken makintengnga a Grecia.​—Ara 19:21; Ro 15:26; kitaenyo ti ACAYA.

Bayat ti panagturay ti Roma, kimmapuy ti politika ken ekonomia ti Grecia. Ti laeng Griego a kultura ti nagtalinaed a natibker ken sapasap nga inannurot dagiti simmakup a Romano. Magustuanda ti agangkat kadagiti Griego nga estatua ken literatura. Adda pay ketdi dagiti sibubukel a templo a narakrak sa naipan idiay Italia. Adu kadagiti agtutubo a lallaki iti Roma ti nasursuruan idiay Atenas ken iti dadduma pay a sentro ti panagadal idiay Grecia. Iti sabali a bangir, inturong ti Grecia ti atensionna iti bukodna a daga ket sinalimetmetanna ti napalabasna, iti kasta napatanorna ti pannakaseknan iti kadaanan a bambanag.

Ti “Hellenes” Idi Umuna a Siglo K.P. Idi tiempo ti ministerio ni Jesu-Kristo ken idi tiempo dagiti apostolna, dagiti katutubo ti Grecia wenno dagidiay Griego ti namunganayanda ket pagaammo pay laeng kas Helʹle·nes (pangmaymaysa a porma, Helʹlen). Dagiti Griego inawaganda dagiti di Griego a tattao kas “dagiti barbaro,” a tumukoy laeng kadagiti ganggannaet wenno kadagidiay ganggannaet ti pagsasaoda. Pagdumaen met ni apostol Pablo ‘dagiti Griego’ ken ‘dagiti Barbaro’ iti Roma 1:14.​—Kitaenyo ti BARBARO.

Nupay kasta, iti dadduma a kasasaad, usaren met ni Pablo ti termino a Helʹle·nes iti nalawlawa a kaipapanan. Nangnangruna no idiligna dagiti Helʹle·nes, wenno Griego, kadagiti Judio, tinukoyna ida kas pannakabagi ti amin a di Judio a tattao. (Ro 1:16; 2:6, 9, 10; 3:9; 10:12; 1Co 10:32; 12:13) Gapuna iti 1 Corinto kapitulo 1, nabatad nga impada ni Pablo “dagiti Griego” (ber 22) “kadagiti nasion” (ber 23). Awan duadua a gapu daytoy iti kinatan-ok ken kinalatak ti Griego a pagsasao ken kultura iti intero nga Imperio ti Roma. Arigna a dagiti Griego ti kangrunaan kadagiti di Judio a tattao. Saan a kayat a sawen daytoy a ni Pablo wenno ti dadduma pay a mannurat iti Kristiano a Griego a Kasuratan inusarda ti Helʹle·nes iti nalawa unay a kaipapanan, nga iti dayta ti Helʹlen tumukoy laengen iti maysa a Gentil, kas ipasimudaag ti sumagmamano a komentarista. Tapno maipakita nga inaramatna ti Helʹle·nes kas tumukoy iti maysa a naiduma a bunggoy ti tattao, dinakamat ni Pablo ti “Griego” kas naiduma iti “ganggannaet [barʹba·ros]” ken iti “Escita” iti Colosas 3:11.

Maitunos iti nadakamaten, ikomento ti Griego nga eskolar a ni Hans Windisch: “Ti kaipapanan ti ‘Gentil’ [maipaay iti sao a Helʹlen] ket saan a mapaneknekan, . . . manipud man iti Helenistiko a Judaismo wenno iti Baro a Tulag.” (Theological Dictionary of the New Testament, inurnos ni G. Kittel; manangipatarus ken editor, G. Bromiley, 1971, Tomo II, p. 516) Nupay kasta, idatagna ti sumagmamano nga ebidensia a no dadduma dagiti Griego a mannurat inyawagda ti termino a Helʹlen kadagiti tattao iti sabsabali a puli a nangadaptar iti Griego a pagsasao ken kultura​—tattao a naimpluensiaan iti “Helenismo.” Isu a no usigentayo ti kaaduan a pannakatukoy ti Helʹle·nes, wenno dagiti Griego, iti Biblia, masapul koma a laglagipen ti posibilidad a mabalin a saan a kanayon a nayanakda kas Griego wenno nagtaudda iti dayta a puli.

Ti babai a naikuna a “taga Grecia” nga umili ti Sirofenicia a pinaimbag ni Jesus ti anakna a babai (Mr 7:26-30) ket mabalin a nagtaud iti Griego a puli. Dagiti “Griego [a karaman] kadagidiay simmang-at nga agdaydayaw” bayat ti Paskua ken nagkiddaw a makiuman ken Jesus ket nabatad a Griegoda a proselita iti Judio a relihion. (Jn 12:20; imutektekanyo ti naimpadtuan a sasao ni Jesus iti Ju 12 bersikulo 32 maipapan iti ‘panangguyugoyna iti amin a kita ti tattao maipaay kenkuana.’) Ti ama ni Timoteo ken ni Tito ket agpada a naawagan Helʹlen. (Ara 16:1, 3; Ga 2:3) Mabalin a kayat a sawen daytoy a nagtaudda iti Griego a puli. Nupay kasta, maigapu iti maikunkuna a pagannayasan ti sumagmamano a Griego a mannurat a mangaramat iti Helʹle·nes kas tumukoy kadagiti di Griego nga agar-aramat iti Griego a pagsasao ken naimpluensiaan iti Griego a kultura, ken maigapu iti panangusar ni Pablo iti dayta a termino kas tumukoy kadagiti di Judio, posible a dagitoy a tattao ket Griego sigun iti daytoy a kaipapanan. Nupay kasta, nupay adda idiay Sirofenicia ti babai a taga Grecia, ken nagnaed ti ama ni Timoteo idiay Listra ti Asia Menor, wenno agparang a nagnaed ni Tito idiay Antioquia ti Siria, saanna a kayat a sawen a di Griego ti puli wenno kapuonanda​—ta dagiti Griego a kolonista ken imigrante addada idi kadagitoy amin a rehion.

Idi imbaga ni Jesus iti maysa a bunggoy nga isu ‘mapan iti daydiay nangibaon kenkuana’ ken “no sadino ti [papanak] saanyo a mabalin ti umay,” kinuna dagiti Judio iti bagbagida: “Sadino ti panggep daytoy a tao a papanan, iti kasta saantayo a masarakan? Panggepna aya ti mapan kadagiti Judio a naiwarawara kadagiti Griego ket isurona dagiti Griego?” (Jn 7:32-36) Iti kinunada a ‘dagiti Judio a naiwarawara kadagiti Griego’ nabatad a dagita a mismo ti tuktukoyenda​—saan a dagiti Judio a nagnaed idiay Babilonia no di ket dagidiay naiwarawara kadagiti amin a Griego a siudad ken dagdaga iti laud. Dagiti salaysay maipapan kadagiti panagdaliasat ni Pablo kas misionero ipalgakda ti nakadkadlaw a kaadu dagiti Judio nga imigrante nga adda iti kakasta a Griego a rehion.

Dagiti umili a Griego ti kapuonanda ti sigurado a matuktukoy iti Aramid 17:12 ken 18:4, a nakaisalaysayan dagiti pasamak maipapan kadagiti Griego a siudad ti Berea ken Corinto. Mabalin a pudno met daytoy ‘kadagiti Griego’ idiay Tesalonica ti Macedonia (Ara 17:4); idiay Efeso iti makinlaud a kosta ti Asia Menor, a nabayagen a kolonia dagiti Griego ken sigud a kabesera ti Ionia (Ara 19:10, 17; 20:21); ken uray idiay Iconio iti makintengnga nga Asia Menor (Ara 14:1). Inaramat ni Lucas ti kombinasion a “dagiti Judio ken dagiti Griego” iti sumagmamano kadagitoy a teksto. Kas ken Pablo, mabalin nga inaramat ni Lucas ti termino a “dagiti Griego” kas tumukoy kadagiti di Judio a tattao, nga iti kinapudnona ti laeng Iconio ti adda iti ruar ti kangrunaan a sakup ti Grecia.

Dagiti Helenista. Iti libro nga Aramid, agparang ti sabali pay a termino: Hel·le·ni·staiʹ (pangmaymaysa porma, Hel·le·ni·stesʹ). Daytoy a termino ket saan a masarakan iti Griego wenno iti Helenistiko a Judio a literatura; gapuna, saan a naan-anay a masinunuo ti kaipapananna. Nupay kasta, kaaduan a leksikograpo patienda a tumukoy dayta kadagiti “Judio a Griego ti pagsasaoda” iti Aramid 6:1 ken 9:29. Iti umuna kadagitoy dua a teksto, napagduma dagitoy a Hel·le·ni·staiʹ ken dagiti “Judio a Hebreo ti pagsasaoda” (E·braiʹoi [Griego a teksto da Westcott ken Hort]). Idi aldaw ti Pentecostes, 33 K.P., adda dagiti Judio ken dagiti proselita manipud adu a daga. Ti adu a tattao a Griego ti pagsasaoda nga immay iti siudad ket paneknekan ti “Kitikit ni Theodotus” (naisurat iti Griego) a nasarakan iti turod ti Ofel idiay Jerusalem. Kunaen ti kitikit: “Ni Theodotus nga anak ni Vettenus, padi ken panguluen ti sinagoga, anak ti maysa a panguluen ti sinagoga ken apoko ti maysa a panguluen ti sinagoga, binangonna ti sinagoga a pakaibasaan ti Linteg ken pakaisuruan ti Bilbilin, ken (binangonna) ti pagdagusan ken dagiti siled ken dagiti pagurnongan ti danum agpaay a pagyanan dagidiay aggapu iti sabali a daga nga agkasapulan kadagita​—(ti sinagoga) nga impasdek dagiti ammana ken dagiti panglakayen ken ni Simonides.” (Biblical Archaeology, ni G. Ernest Wright, 1962, p. 240) Ti sumagmamano inaigda daytoy a kitikit iti “Sinagoga dagiti Nawayawayaan a Tattao,” a dagiti kameng dayta karamanda kadagidiay manungsungbat iti pannakapapatay ni Esteban kas martir.​—Ara 6:9; kitaenyo ti NAWAYAWAYAAN A TAO, SIWAYAWAYA A TAO.

Nupay kasta, ti porma ti Hel·le·ni·staiʹ nga agparang iti Aramid 11:20 kas pangtukoy iti sumagmamano nga agnanaed iti Antioquia ti Siria ket mabalin a kaaduanna a tumukoy kadagiti “umili a Griego ti pagsasaona,” imbes a kadagiti Judio a Griego ti pagsasaoda. Agparang nga ipasimudaag daytoy ti kinapudno a naikaskasaba ti sao idiay Antioquia “kadagiti Judio laeng” sakbay a dimteng dagiti Kristiano idiay Cirene ken Chipre. (Ara 11:19) Isu a ti Hel·le·ni·staiʹ a nadakamat mabalin a tumukoy kadagiti tattao a nagduduma ti nasionalidadda a naimpluensiaan iti Helenismo, a nagusarda iti Griego a pagsasao (ken nalabit nagbiag sigun iti kaugalian dagiti Griego).​—Kitaenyo ti ANTIOQUIA Num. 1; CIRENE, TAGA CIRENEO.

Sinarungkaran ni apostol Pablo ti Macedonia ken Grecia agpadpada iti maikadua ken maikatlo a panagbaniagana kas misionero. (Ara 16:11–18:11; 20:1-6) Nangbusbos iti tiempo nga agserbi kadagiti napateg a siudad ti Filipos, Tesalonica, ken Berea idiay Macedonia ken kadagiti kangrunaan a siudad ti Atenas ken Corinto idiay Acaya. (Ara 16:11, 12; 17:1-4, 10-12, 15; 18:1, 8) Binusbosna ti maysa ket kagudua a tawen a panagministerio idiay Corinto iti maikadua a panagbaniagana (Ara 18:11), a bayat dayta inaramidna ti dua a surat nga agpaay kadagiti taga Tesalonica ken mabalin a daydiay surat kadagiti taga Galacia. Iti maikatlo a panagbaniagana, inaramidna idiay Corinto ti suratna kadagiti taga Roma. Kalpasan ti umuna a pannakaibaludna idiay Roma, nabatad a sinarungkaran manen ni Pablo ti Macedonia, iti nagbaetan ti 61 ken 64 K.P., a nalabit inaramidna sadiay ti umuna a suratna ken Timoteo ken mabalin a ti suratna ken Tito.

Iti unos dagiti immuna a siglo ti Kadawyan a Panawen, nagtultuloy ti impluensia ti Griego a kultura iti Imperio ti Roma, ket nataginayon ti Grecia dagiti intelektual a gapuananna, nga adda idiay Atenas ti maysa kadagiti kangrunaan nga unibersidad iti Imperio ti Roma. Inkagumaan ni Constantino a paglaoken ti Nakristianuan a sursuro ken ti sumagmamano a pinapagano nga ar-aramid ken sursuro, ket gapu iti mismo a tarigagayna napagbalin nga opisial a relihion ti imperio ti kasta a napaglaok a relihion. Daytoy ti namagbalin iti Grecia kas paset ti Kakristianuan.

Iti agdama, iturturayan ti Grecia ti daga a mangsaklaw iti 131,957 km kuad (50,949 mi kuad) ken addaan iti populasion a 10,750,000 (pattapatta idi 2000).

[Ladawan iti panid 920]

Ni Zeus. Dagiti didios ti Grecia addaanda iti natauan a langa ken masansan a naikuna a nakaro ti kinaimoralda