Dagiti Adalen iti Naipaltiing a Kasuratan ken Pakasaritaanda

Adalen Numero 10​—Ti Biblia​—Autentiko ken Pudno

Ti panangsaklaw ti Biblia iti historia, geograpia, ken kapuonan ti tao; ti kinahustona no mainaig iti siensia, kultura, ken dagiti kustombre; ti kinaprangka, kinatunos, ken kinatarnaw dagiti mannuratna; ken dagiti padtona.

 1. (a) Sapasap a maakseptar ti Biblia a kas ania? (b) Aniat’ ad-adda a rason iti kinamangnibinibi ti Biblia?

SAPASAP a bigbigenda a ti Biblia isut’ naisurat a natan-ok nga obra maestra a nagpaidumat’ imnas ti daniwna ket karkarna a gapuanan dagidiay nangisurat iti dayta. Ngem saan a dayta laeng. Pinasingkedan dagiti mannurat a ti inlanadda ket namunganay a mismo ken Jehova, ti mannakabalin-amin a Dios. Daytoy ti nangnangruna a rason a naimnas dagiti ebkas ti Biblia ket, napatpateg pay, ti mangnibinibi a balorna kas libro a mangted-biag ti pannakaammo ken siribna. Ni Jesus nga Anak ti Dios, pinasingkedanna a dagiti sinaona ket “espiritu ken biag,” ket nagadaw a sibubuslon iti kadaanan a Hebreo a Kasuratan. “Amin a Kasuratan impaltiing ti Dios,” kuna ni apostol Pablo, a dinakamatna ti Hebreo a Kasuratan kas “sagrado a balikas ti Dios.”​—Juan 6:63; 2 Tim. 3:16; Roma 3:1, 2.

 2, 3. Kasano a pinasingkedan dagiti mannurat iti Biblia a naipaltiing dayta?

² Pinasingkedan ni apostol Pedro a dagiti propetat’ Dios natignayda babaen iti nasantuan nga espiritu. Insurat ni Ari David: “Ti espiritu ni Jehova nagsao babaen kaniak, ket ti saona adda idi iti dilak.” (2 Sam. 23:2) Ti sinao dagiti propeta impagapuda ken Jehova. Impakdaar ni Moises a dida nayonan wenno kessayan dagiti sagrado a sao nga inted ni Jehova kenkuana. Imbilang ni Pedro dagiti surat ni Pablo kas naipaltiing, ket masinunuo nga inadaw ni Judas ti sinaon Pedro kas naipaltiing nga autoridad. Kamaudiananna, ni Juan, a mannurat iti Apocalipsis, nagsurat idi indirihir ti espiritu ti Dios ket impakdaarna nga asinoman a mangnayon wenno mangkessay itoy propetiko a paltiing ket diretsanto a singiren ti Dios, saan ket a ti tao.​—1 Ped. 1:10-12; 2 Ped. 1:19-21; Deut. 4:2; 2 Ped. 3:15, 16; Jud. 17, 18; Apoc. 1:1, 10; 21:5; 22:18, 19.

³ Dagitoy debosionado nga adipen ti Dios pinasingkedanda amin a ti Biblia naipaltiing ken pudno. Adu pay dagiti dadduma a prueba nga autentiko ti Nasantuan a Kasuratan, a daddumat’ salaysayentayo sigun iti sumaganad a 12 paulo.

 4. Kasano a minatmatan dagiti Judio dagiti librot’ Hebreo a Kasuratan?

⁴ (1) Umiso No iti Historia. Nanipud ugma, dagiti kanonikal a librot’ Hebreo a Kasuratan inakseptar dagiti Judio kas naipaltiing ken naan-anay a mapagtalkan a dokumento. Isu nga, idi tiempon David, dagiti nairekord a pasamak manipud Genesis inggat’ Umuna a Samuel inakseptarda amin kas pudno a historia ti nasion ken pannakilangen ti Dios kadakuada, ket nailadawan daytoy iti maika-78 a Salmo, a nangtukoy iti nasurok 35 kadagitoy a detalye.

 5. Aniat’ pinasingkedan dagiti kadaanan a mannurat maipapan ken Moises ken ti kodigo a Linteg dagiti Judio?

⁵ Dagiti bumusbusor iti Biblia inatakarda unay ti Pentateuch, nangruna ti autentisidadna ken ti autorna. Ngem, mainayon iti panangakseptar dagiti Judio ken Moises kas mannurat iti Pentateuch adda pammaneknek dagiti kadaanan a mannurat, a dadduma kadagita ket kabusor dagidi Judio. Ni Hecateo ti Abdera, ni Maneto a historiador ti Egipto, ni Lisimaco ti Alexandria, ni Eupolemo, Tacito, ken Juvenal bigbigenda amin ni Moises a nangited iti kodigo dagiti linteg a nangisalumina kadagiti Judio manipud kadagiti sabali a nasion, ket kaaduannat’ nangbigbig nga insuratna dagita a linteg. Ni Numenio, pilosopo a Pitagoreano, dinakamatna pay da Jannes ken Jambres kas papadi ti Egipto a nangsuppiat ken Moises. (2 Tim. 3:8) Dagitoy nga autor saklawenda ti periodo manipud tiempon Alejandro (maikapat a siglo K.K.P.), idi damo a naginteresan dagiti Griego ti historia dagiti Judio, agingga ken Emperador Aurelian (maikatlo a siglo K.P.). Adu a kadaanan a mannurat ti nangdakamat ken Moises kas lider, agturay, wenno mannangted linteg.a Kas nakitatay iti kakkalpas nga adalen, dagiti nadiskobre ti arkeolohia masansan a suportaranda ti historikal a kinaumiso dagiti pasamak a nairekord iti Biblia basta ti ilit’ Dios ket nainaig kadagiti kaparanget a nasion.

 6. Ania a testimonia ti mangsuporta ti historikal a kinaumisot’ Griego a Kasuratan?

⁶ Ngem dagidiay ngay Nakristianuan a Griego a Kasuratan? Saanda la a pasingkedan ti salaysay ti Hebreo a Kasuratan no di ket napaneknekan nga umisoda no iti historia ket autentikoda pay ken maipada ti pannakapaltiingda kadagiti Hebreo a Kasuratan. Imbaga kadatayo dagiti mannurat ti nangngeg ken nakitada, ta nasaksian ken masansan nakipasetda kadagiti mismo a pasamak nga inrekordda. Isudat’ pinati dagiti rinibo a kapatadada. Dagiti pammaneknekda pinasingkedan dagiti kadaanan a mannurat, kas kada Juvenal, Tacito, Seneca, Suetonio, Pliny nga In-inaudi, Lucian, Celso, ken ni Josephus a Judio a historiador.

 7. (a) Aniat’ inrason ni S. A. Allibone no iti superior a panangako ti Biblia nga autentiko dayta? (b) Ania ti kunana a perdi kadagidiay di mangbigbig iti ebidensia?

⁷ Kinuna ni S. Austin Allibone sigun iti The Union Bible Companion: “Ni Sir Isaac Newton . . . natan-ok met a kritiko dagiti kadaanan a surat, ket inusigna a siaannad ti Nasantuan a Kasuratan. Aniat’ pangngeddengna? ‘Natakkuatak,’ kunana, ‘nga ad-adda nga autentiko ti Baro a Tulag ngem ti aniaman a nailubongan [sekular] a historia.’ Kuna ni Dr. Johnson nga ad-adut’ pruebatayo a ni Jesu-Kristo natay idiay Kalbario, kas nasaot’ Ebanghelio, ngem ti panagkuna a ni Julio Cesar natay idiay Kapitolio. Talaga nga ad-adut’ pammaneknektayo. Damagenyo iti asinoman a pagduaduaanna ti historia ti Ebanghelio no aniat’ rasonna a mamati a ni Cesar natay idiay Kapitolio, wenno ni Emperador Carlomagno ket kinoronaan ni Papa Leo III. kas Emperador ti Lumaud idi 800 . . . Kasanoyo a masierto a pudno nga adda tao idi a Carlos I., sa naputolan ti ulona, ket sinunuan ni Oliver Cromwell? . . . Ni Sir Isaac Newton bigbigenda a kas nangdiskobre iti linteg ti grabidad . . . Patientay amin ti imbagada maipapan kadagitoy a lallaki; ngamin addaantay ti historikal nga ebidensia iti kinapudno dagitoy. . . . No, kalpasan a maipakita dagita a prueba, ket dida la kayat ti mamati, baybay-antay idan ta tiritir ti kinamaagda wenno talaga a nanengnengda. Ania, ngarud, ti makunatay kadagidiay, a gapu ta nawadwad ti ebidensia nga autentiko ti Nasantuan a Kasuratan, kaskasdi a dida kumbinsido? . . . Sigurado a kunaentayo a ti pusodat’ perdi imbes a ti uloda;​—a dida kayat a patien ti aniaman a mangpakumbabat’ kinatangsitda, ken mangbalbaliw iti kabibiagda.”b

 8. Kasano a ti Kinakristianot’ Biblia naisalumina kadagiti amin a relihion?

⁸ Ti kinatan-ok ti Kinakristiano kas relihion a dagiti pasurotna agdayawda buyogen ti kinapudno isut’ intampok ni George Rawlinson, a nagkuna: “Ti Kinakristiano​—agraman ti panangiwanwan ti Daan a Tulag, nga isut’ namunganayanna​—ad-adda a naisalumina kadagiti dadduma a relihion toy lubong a kas met la iti kalatna wenno historikal a kasasaadna. Dagiti relihion ti Grecia ken Roma, ti Egipto, India, Persia, ken ti Dumaya sapasapda a, sistemat’ pattapatta, a dida pay serioso nga impapan ti historikal a nakaibasaranda. . . . Ngem saan a kastat’ relihion ti Biblia. Ta ditoy, uray matmatantayo ti Daan wenno Baro a Tulag, ti panangiwanwan dagiti Judio wenno dagiti Kristiano, adda balabala dagiti doktrina a naisinggalut kadagiti pudno nga impormasion; nga agpannuray nga interamente kadagita; a mawas ken kawaw no awan dagita; a kapilitan a mapasingkedan sakbay nga akseptarenda ida.”c

 9. Iladawanyo ti kinaumiso ti panangtukoy ti Biblia iti geograpia.

⁹ (2) Umiso No iti Geograpia ken Geolohia. Adu a mannurat ti nagkomento iti karkarna a kinaumiso ti panangdeskribir ti Biblia iti Naikari a Daga ken dagiti kaparangetna. Kas ehemplo, kinuna ni Dr. A. P. Stanley, a managbaniaga iti Dumaya, maipapan iti idadaliasat dagiti Israelita idiay let-ang: “Uray pay no di masigurado ti rota a nagnaanda, kaskasdi nga agpada unay dagiti partikular a parte ti pagilian ket ti historiada mangparnuay kadagiti karkarna a pangarigan. . . . Dagiti masansan nga ubbog, ken dagiti bubon, ken dagiti waig, mayalubogda kadagiti nadakamat a ‘danum’ ti Mara; dagiti ‘ubbog’ ti . . . Elim; ti ‘waig’ ti Horeb; ti ‘bubon’ dagiti babbalasang ni Jetro, agraman ti ‘padanum’ wenno tangke, idiay Madian. Dagiti mulana umarngida ingga ita kadagiti mabasatay iti historia ni Moises.”d No maipapan met iti Egipto, saan la a ti sapasap a deskripsion ti teritoriana ti umiso​—ti nadam-eg a daga dagiti trigo, ti Karayan Nilo a nataraigidan kadagiti runo (Gen. 41:47-49; Ex. 2:3), dagiti danumna nga aglasat ‘kadagiti karayan, kanal, aduan runo a libtong, ken pundo a danum’ (Ex. 7:19), ti ‘lino, sebada, trigo, ken sentenona’ (Ex. 9:31, 32)​—no di pay ket kadagiti nagan ken disso dagiti ili.

10. Kasano a nagunggonaan dagiti moderno a sientista idi inusarda ti Biblia kas giyada?

¹⁰ Kastat’ panagtalek dagiti dadduma a moderno a sientista iti inrekord ti Biblia a geolohia ken geograpia isu a sinurotda dayta kas giya ket talaga a nagunggonaanda. Sumagmamano a tawenen, adda nalatak a geologo, ni Dr. Ben Tor, inusarna a giya daytoy a teksto: “Ta ni Jehova a Diosmo yegnaka iti maysa a nasayaat a daga, . . . daga a dagiti batona landokda.” (Deut. 8:7, 9) Sumagmamano a kilometro manipud Beer-seba, nabirukanna ti dakkel a rangkis a napnot’ lumabbaga a nangisit a naba. Napattapatta a 13.6 milion metriko a tonelada daytoy ti nababa a klase a landok. Kalpasanna, nadiskobre dagiti inheniero ti 1.5 kilometro ti ekselente a naba, 60 inggat’ 65 porsiento a puro a landok. Kuna ni Dr. Joseph Weitz, ti nalatak nga autoridad ti Israel no iti panangpaadut’ kayo: “Ti immuna a kayo nga immulan Abraham sadi Beerseba isu ti tamarisko.” “Gapu ta kastat’ kunana, dua a milion ti immulami dita a disso uppat a tawenen ti napalabas. Husto ni Abraham. Ti tamarisko isut’ maysa kadagiti mammano a kayo nga agbiag idiay abagatan a ti tinawen a tudona ket awan pay innem a pulgada.”e Innayon met ti libro a Tree and Shrub in Our Biblical Heritage, ni Nogah Hareuveni: “Agparang a saan a basta nagmula lattan ni Patriarka Abraham iti kayo idi dimteng sadi Beerseva. . . . Pinilina ti kayo a nalamlamiis ti linongna ngem dadduma a kayo. Sa, ti [tamarisko] ibturanna ti pudot ken naunday a tikag gapu ta nauneg ti danonen dagiti ramutna nga agbiruk kadagiti danum. Di ngad pakasdaawan, adu pay la ita [ti tamarisko] iti lawlaw ti Beerseva.”f​—Gen. 21:33.

11. Kasano a pinasingkedan ni Propesor Wilson ti kinaumiso ti Biblia?

¹¹ Maipapan kadagiti detalye ti sinaot’ Biblia a nainaig iti kronolohia ken geograpia, insurat ni Propesor R. D. Wilson iti A Scientific Investigation of the Old Testament, pinanid 213-14: “Dagiti nadakamat a kronolohia ken geograpia ad-addada nga umiso ken mapagtalkan ngem dagiti itden dagiti dadduma a kadaanan a dokumento; ket dagiti biograpia ken dadduma pay a historikal a salaysay karkarna a maitunosda kadagiti ebidensia dagiti dokumento a di paset ti Biblia.”

12. Kasano a dagiti pudno a pasamak maikanatadda iti inrekord ti Biblia a punganay ti tao?

¹² (3) Dagiti Rasa ken Lenguahe ti Tao. Kuna ni Byron C. Nelson iti libro nga After Its Kind: “Tao daydi naaramid, saan a Negro, Insik, Europeano. Dua a natauan a persona nga inawagan ti Biblia kas Adan ken Eva ti naparsua, ket rimsua kadakuada kas natural a kaputotan ken panagduduma dagiti amin a puli ti tao nga adda ditoy daga. Amin a rasat’ tao, aniaman ti kolor wenno kadakkelda, maymaysada a natural a kita. Pareparehoda amin nga agpanunot, agpapadada a makarikna, agpapadat’ pisikal a balabalada, makapagaasawada, ket kabaelanda a patauden dagiti annak a kasta met lat’ kasasaadda. Amin a rasa nagtaudda iti dua laeng a kapuonan a kompleto a nagtaud manipud ima ti Namarsua.”g Isu daytat’ kuna ti Genesis 1:27, 28; 2:7, 20-23; 3:20; Aramid 17:26; ken Roma 5:12.

13. Aniat’ kinuna ti maysa nga arkeologo maipapan iti sentro a nagtaudan dagiti nagsaknap a lenguahe?

¹³ Maipapan iti salaysay ti Biblia a sentro a naggapuan dagiti naiwaras a lenguahe idi ugma, kinuna ni arkeologo a Sir Henry Rawlinson a “no paigiyatayo iti mismo a nagsasapalan dagiti desdes ti lenguahe, a ditay pulos us-usigen ti rekord ti kasuratan, kaskasdi nga agturongtayo kadagiti tanap ti Sinar, kas sentro a namunganayan dagiti nagduduma a pagsasao.”h​—Gen. 11:1-9.

14. (a) Ania dayta maysa a banag a mangisalumina iti Biblia a kas impaltiing ti Dios? (b) Ania dayta lohikal a panangmatmat a Biblia laeng ti nakaidataganna, ket kasano a ti kinapraktikalna ket saklawenna amin a paset ti inaldaw a kabibiag?

¹⁴ (4) Kinapraktikal. No koma ta awan dagiti dadduma a prueba nga autentiko ti Biblia, dagiti nalinteg a prinsipiona ken moral nga estandartena isut’ mangisalumina kenkuana kas produkto ti nadibinuan nga isip. Sa, ti kinapraktikalna sumamay iti amin a paset ti inaldaw a panagbiag. Awan sabalin a libro a mangted iti lohikal a panangmatmat iti punganay amin a banag, agraman iti tao, ken iti panggep ti Namarsua iti daga ken tao. (Gen., kap. 1; Isa. 45:18) Ibaga ti Biblia kadatayo no apay matay ti tao ken no apay adda kinadakes. (Gen., kap. 3; Roma 5:12; Job, kap. 1, 2; Ex. 9:16) Itdenna ti kangatuan nga estandartet’ kinahustisia. (Ex. 23:1, 2, 6, 7; Deut. 19:15-21) Mangted ti umiso a balakad iti pannakinegosio (Lev. 19:35, 36; Prov. 20:10; 22:22, 23; Mat. 7:12); nadalus a kondukta iti moral (Lev. 20:10-16; Gal. 5:19-23; Heb. 13:4); relasion kadagiti sabali (Lev. 19:18; Prov. 12:15; 15:1; 27:1, 2, 5, 6; 29:11; Mat. 7:12; 1 Tim. 5:1, 2); panagasawa (Gen. 2:22-24; Mat. 19:4, 5, 9; 1 Cor. 7:2, 9, 10, 39); relasion ti pamilia ken rebbengen ti lalaki, ti asawana, ken annak (Deut. 6:4-9; Prov. 13:24; Efe. 5:21-33; 6:1-4; Col. 3:18-21; 1 Ped. 3:1-6); tumutop a panangmatmat kadagiti agtuturay (Roma 13:1-10; Tito 3:1; 1 Tim. 2:1, 2; 1 Ped. 2:13, 14); mapiar a trabaho agraman relasion ti apo ken adipen ken ti nangempleo ken empleado (Efe. 4:28; Col. 3:22-24; 4:1; 1 Ped. 2:18-21); maitutop a pannakikadua (Prov. 1:10-16; 5:3-11; 1 Cor. 15:33; 2 Tim. 2:22; Heb. 10:24, 25); panangrisut ti riri (Mat. 18:15-17; Efe. 4:26); ken adu pay a banag nga apektaranda unay ti inaldaw a kabibiagtayo.

15. Ania a balakad ti Biblia iti mental ken pisikal a salun-at ti napaneknekan a praktikal?

¹⁵ Mangted pay ti Biblia kadagiti napateg a palagip maipapan iti pisikal ken mental a salun-at. (Prov. 15:17; 17:22) Kadagiti kallabes a tawen, imparang ti medikal a sirarak a ti pisikal a salun-at ti tao talaga nga apektaran ti mental a kababalinna. Kas ehemplo, impakita dagiti panagsirarak a dagidiay nalaka nga agpungtot nakaro ti altapresionda. Inreport dagiti dadduma a ti pungtot parnuayenna ti sakit ti puso, sakit ti ulo, daringungo, ulaw, wenno panagat-at. Ngem, nabayagen nga inlawlawag ti Biblia: “Ti kalmado a puso isu ti biag ti lasag.”​—Prov. 14:30; idiligyo ti Mateo 5:9.

16. Aniat’ sumagmamano a kinapudno a sinaot’ Biblia ti immun-una nga amang ngem ti nadiskobret’ siensia?

¹⁶ (5) Umiso No iti Siensia. Nupay ti Biblia saan a librot’ siensia, no dakamatenna dagiti sientipiko a banag, natakkuatan nga umiso ken maitunos kadagiti pudno a sientipiko a diskobre ken pannakaammoda. Ti inrekordna a panagsasagadsad ti panamarsua, agraman kadagiti animal (Gen., kap. 1); ti daga a nagtimbukel, wenno spherical (Isa. 40:22); ken ti daga nga “awan” nakaibitinanna immun-una sakbay pay a nadiskobre ti siensia dagitoy a kinapudno. (Job 26:7) Ti moderno a pisiolohia imparangarangna a pudno ti kuna ti Kasuratan a “saan nga amin a lasag ket pareho a lasag,” ta ti selula ti maysa a kita ti lasag naigiddiat iti sabali, ket ti tao naisalumina ti “lasagna.” (1 Cor. 15:39)i Iti tay-ak ti zoolohia, ti Levitico 11:6 imbilangna ti liebre kas animal nga agngatingat. Inumsida idi daytoy, ngem natakkuatan itan ti siensia a ngatingaten ti koneho ti taraonna.j

17. Kasano a napaneknekan a ti Biblia ket maitunos iti medisina?

¹⁷ Ti kunana a ‘ti biag ti lasag adda iti dara’ binigbigda itan iti daytoy moderno a tiempo kas pamunganayan a kinapudnot’ medikal a siensia. (Lev. 17:11-14) Impasimudaag ti Mosaiko a Linteg no aniada nga animal, billit, ken ikan dagiti “nadalus” ket mabalin a sidaen ti tao, ket inwaksina dagiti delikado a makan. (Lev., kap. 11) Imbilin ti Linteg nga iti kampo militar, masapul a gaburanda ti iblengda, iti kasta dakkel ti pannakasalaknibda manipud kadagiti makaakar a sakit nga awit dagiti ngilaw, kas iti disenteria ken tipos. (Deut. 23:9-14) Uray ita, dadduma a daga grabet’ problemada iti salun-at gaput’ di umno a panangtaming iti ibleng. Nasalsalun-at koma dagita no annurotendat’ balakad ti Biblia iti kinadalus.

18. Ania pay ti naited nga ilustrasion ti sientipiko a kinaumisot’ Biblia?

¹⁸ Irekomenda ti Biblia ti bassit nga arak “gapu iti rusokmo” ken dagiti “nasaksakitmo.” (1 Tim. 5:23) Insurat ni Dr. Salvatore P. Lucia, propesor ti medisina ti University of California School of Medicine: “Ti arak isut’ kadaanan nga inumen ken kapatgan a medikal a pamuspusan a datin a naus-usar iti historia ti tao.”k

19. Kasano a mailadawan ti kinaumisot’ surat ni Lucas?

¹⁹ (6) Dagiti Kultura ken Kustombre. Insurat ni A. Rendle Short iti Modern Discovery and the Bible, maipapan iti libro Dagiti Aramid: “Kustombre dagiti Romano nga iturayan dagiti probinsia ti nakalawlawa nga imperioda babaen ti panangipalubosda, mientras natalged dayta, nga agtultuloy ti lokal a sistemat’ administrasionda, gapuna nagdudumat’ titulo dagiti agturay kadagiti nagduduma a distrito. Awan makabael a mangited ti umiso a titulo dagitoy nga agtuturay, malaksid no isu ket managpaliiw a biahero wenno sireregget nga inadalna dagita a rekord. Daytoy ti maysa kadagiti karigatan a suot ti laing ni Lucas iti historia ta kanayon a perpekto ti kinasiertona. Adda dagiti kaso a masuboktay ti impormasionna babaen la iti ebidensia nga itden ti kuarta wenno aniaman a naikitikit; dagiti nalatak a Romano a historiador dida padasen ti kasta a narikut a panagsurat. Gapuna inawagan ni Lucas da Herodes ken Lisanias kas tetrarch; kasta met ken Josephus. Ni Herodes Agripa, a nangpapatay ken Santiago gapu iti kampilan ken nangibalud ken ni Pedro, naawagan ari; saritaen kadatayo ni Josephus no kasano a ginayyemna ni Gayo Cesar (Caligula) sadi Roma ket nagunggonaan iti titulo nga ari idi nagbalin nga emperador ni Caligula. Ti gobernador ti Chipre, ni Sergio Paulo, naawagan proconsul. . . . Kasakbayan dayta, ti Chipre ket probinsia ti imperio, ket inturayan ti proprætor wenno legatus, ngem idi tiempon Pablo, sigun kadagiti kuarta ti Chipre, agpada iti Griego ken Latin, ti umno a titulo ket proconsul. Adda Griego a kitikit a natakkuatanda sadi Soloi iti amianan a kosta ti Chipre ket napetsaan ‘idi proconsul ni Paulo’ . . . Sadi Tesalonica dagiti agturay iti siudad addaandat’ karkarna a titulo a politarch [agturay iti siudad, Aramid 17:6, footnote], nagan a di naammuan ti klasikal a literatura. Saantay koma nga ammo dayta, malaksid iti panangusar ni Lucas, no di nagparang kadagiti kitikit. . . . Ti Acaya idi turay ni Agosto ket probinsiat’ senado, idi turay ni Tiberio diretsa nga inturayan ti emperador, ngem idi turay ni Claudio, sigun ken Tacito, nagsubli iti senado, gapuna ti umiso a titulo ni Galio [Aramid 18:12] ket proconsul. . . . Ni Lucas kasta met ti pannakibagayna, ken kinaumisona, no iti geograpia ken kadagiti kapadasanna a nagbiahe.”l

20. Kasano a dagiti surat ni Pablo siuumiso nga imparangarangda dagiti tiempo a nagbiaganna ken nagsuratanna?

²⁰ Dagiti surat ni Pablo siuumiso nga iparangarangna dagiti impormasion idi tiempona ket ipasimudaagna nga isu nasaksianna dagiti insuratna. Kas ehemplo, ti Filipos maysa a kolonia militar ket impasindayaw unay dagiti umili ti kina-Romanoda. Pinatigmaanan ni Pablo dagiti Kristiano sadiay a ti pannakipagilida addat’ sadi langit. (Ara. 16:12, 21, 37; Fil. 3:20) Ti Efeso nagdinamag a siudad dagiti arte ti salamangka ken espiritistiko nga aramid. Binilin ni Pablo dagiti Kristiano sadiay no kasanoda a kabalan ti bagida maikontra kadagiti demonio, ket maigiddato, intedna ti umiso a deskripsion ti kalasag ti soldado a Romano. (Ara. 19:19; Efe. 6:13-17) Ti kustombre dagiti nagbiktoria a Romano a mangidaulo iti martsa a maiparada dagiti kautibo, a daddumat’ lamolamo, isut’ nausar nga ilustrasion. (2 Cor. 2:14; Col. 2:15) Idiay 1 Corinto 1:22, nagminar ti naggiddiat a panangmatmat dagiti Judio ken Griego. Kadagita a banag iparang dagiti Kristiano a mannurat ti kinaumiso ni Moises, ti nagsurat iti Pentateuch, a nagkunaan ni George Rawlinson: “Ti ethological a kinaumiso ti Pentateuch no mainaig kadagiti Oriental nga ugali ken kustombre, no iti sapasap, ket di pulos pagduaduaan.”a

21. (a) Mangtedkay ti ehemplo ti kinaprangka dagidi mannurat iti Biblia. (b) Kasano a nayonanna daytoy ti panagkompiansatay iti Biblia nga isut’ pudno?

²¹ (7) Kinaprangka dagiti Mannurat iti Biblia. Iti intero a Biblia, ti desidido a kinaprangka dagiti mannurat ket nabileg a prueba a mapagtalkan daytoy. Ni Moises, kas ehemplo, diretsa nga imbagana ti bukodna a basol ken ti pangngeddeng ti Dios nga isuda ken kabsatna, nga Aaron, dida makastrek iti Naikari a Daga. (Num. 20:7-13; Deut. 3:23-27) Ti dua a nakabasolan ni David agraman panagapostasia ni Salomon nga anakna naibutaktakda. (2 Sam., kap. 11, 12, 24; 1 Ar. 11:1-13) Insurat ni Jonas ti bukodna a kinasukir agraman ti resultana. Ti intero a nasion ti Israel kinondenar ti gistay amin a mannurat ti Hebreo a Kasuratan, a Judioda amin, gaput’ kinasukirna iti Dios, iti mismo a rekord nga impateg dagiti Judio ken inakseptarda kas balikas ti Dios ken ti pudno a historia ti nasionda. Kasta met ti kinaprangka dagiti Kristiano a mannurat. Amin nga uppat a nagsurat iti Ebanghelio impalgakda ti panangilibak ni Pedro ken Kristo. Ket ni Pablo dinakamatna ti serioso a kamali ni Pedro a nainaig iti pammati gapu ta pinaglasinna dagiti Judio ken Gentil iti kongregasion Kristiano sadi Antioquia. Ad-​addat’ panagkompiansatayo iti Biblia a kas kinapudno no mabigbigtayo a dagiti mannurat awan kinalubanda, agraman bagida, tapno matalek a rekord ti insuratda.​—Mat. 26:69-75; Mar. 14:66-72; Luc. 22:54-62; Juan 18:15-27; Gal. 2:11-14; Juan 17:17.

22. Ania pay ti mangpaneknek a ti Biblia talaga a Saot’ Dios, ket aniat’ gapu a naisurat?

²² (8) Panagtutunos dagiti Mannurat. Ti Biblia naisurat iti las-ud ti nasurok 1,600 a tawen babaen iti agarup 40 a mannurat, nga awan panagsisimparatna. Adu a lugar ti dimmanonan ti nagadu a kopia nupay nakas-ang ti panangbusorda ken naglasat kadagiti karungsotan a pamuspusan a mangdadael kenkuana. Dagitoy a kinapudno ti tumulong a mangpaneknek iti ibagbagana, nga isut’ Sao ti mannakabalin-amin a Dios, ket talaga a “naimbag a pakasursuruan, pakababalawan, pakatinggaran, pakadisiplinaan iti kinalinteg.”​—2 Tim. 3:16.b

23. Ania a naynay a tema ti mangpaneknek a naipaltiing ti Biblia? Iladawanyo.

²³ Mapaneknekan a naipaltiing gapu ta naynay nga inggunamgunamna ti tema a pannakasantipikar ti nagan ni Jehova babaen ti Pagarianna iti sidong ni Kristo. Adtoy ti sumagmamano a karkarna nga ehemplo:

24. (a) Kasano a ti kinatarnaw dagidi nagkauna a Kristiano pasingkedanda ti kinapudno “ti Nakristianuan nga Estoria”? (b) Aniada pay ti prueba a pudno a pasamak ti inrekord dagidi mannurat iti Biblia, saan ket a mitolohia?

²⁴ (9) Kinatarnaw dagiti Saksi. Maipapan iti kinapateg ti testimonia dagidi nagkauna a Kristiano​—dagidi nagsurat iti Nakristianuan a Kasuratan agraman dadduma pay​—kastoy ti kuna ni George Rawlinson: “Dagidi nagkauna a nakumberti ammoda nga iti uray ania a kanito agsagabadat’ ipapatay gapu iti relihionda. . . . Amin dagidi nagkauna a mannurat nga intandudoda ti Kinakristiano, gaput’ takderda, sinangoda dagiti agturay iti gobierno, nupay nagngangabit ti biagda. No ti pammati ket kaipapananna ti biag ken patay, saan a basta akuen lattan dagiti tao ti umuna a kredo a makursonadada; ket dida met silalatak a makimiembro iti sekta a maidaddadanes, malaksid no tiningitingda a nalaing dagiti pannursuro dayta a relihion, ket kumbinsidoda a dayta ti kinapudno. Nabatad a dagidi nagkauna a kumberti adda namuspusanda a nangsierto iti historikal a kinaumiso ti insalaysay dagiti Kristiano a mas sigurado ngem kadatay ita; mabalinda idi nga usigen ken kuestionaran dagiti saksi​—pagdidiligenda dagiti nagduduma a salaysayda​—damagenda no kasano a sinuppiat dagiti kabusor dagiti imbagada​—sinukimatda dagiti dokumento a Pagano idi a tiempo​—naan-anay ken kompleto nga inarisitda ti ebidensia. . . . Amin dagitoy​—ket laglagipenyo a dagiti ebidensia ket naurnong​—buklenda ti gunglo dagiti pammaneknek a mammano a mapataud kadagiti pasamak a naangay idi ugma; ket pasingkedanna nga awan duadua ti kinapudno ti Nakristianuan nga Estoria. Ni kaanoman . . . a dayta nga estoria ket sarsarita laeng. Agsolsolo nga estoria dayta, a di nagbaliwbaliw, idinto ta ti mitolohia ket aggigiddiat ken adut’ bersionna; maitunos unay daytoy iti sekular a historia kadagidi a tiempo, nga isut’ indatagna a buyogen ti karkarna a kinaumiso, idinto ta ti mitolohia tiritirenna ken lab-awanna ti sekular a historia; napnuan ti nakapapati a detalye, a di ikankano ti mitolohia; naglaon kadagiti praktikal nga instruksion a nakabatbatad ken nakasimsimple, idinto ta ti mitolohia mangisuro babaen kadagiti simbolo. . . . Ti simple a kinaregget, kinasungdo, detaliado a kinaumiso, nasin-aw a panagayat iti kinapudno, isudat’ naisalumina a kababalin dagiti mannurat ti Baro a Tulag, a nabatad a pudno a pasamak ti trinatarda, saan nga arapaap . . . Nagsuratda ‘tapno masiertotay dagita a banag’ a ‘sigurado a pinatida’ idi tiempoda.”c​—Idiligyo ti Lucas 1:1, 4.

25. Aniat’ nagpaiduma a mangiparangarang nga autentiko ti Biblia?

²⁵ Ti nakaay-ayat a tay-ak a saklawen ti Biblia isut’ nadibinuan a padto. Awanen ti ad-adda pay a nangpaneknek nga autentiko ti Biblia no di ti kaitungpalan dagiti adu a padtona, nga ipalnaadda amin ti karkarna a pannakakita ni Jehova iti masanguanan. Daytoy a propetiko a Sao talaga a “pagsilawan nga agraniag iti nasipnget a lugar,” ket ti panangipangag itoy pakirdennantot’ pammati dagiti agtarigagay a makalasat agingga a matungpal amin a padtot’ Pagarian idiay agnanayon a baro a lubong ti kinalinteg a kukua ti Dios. Dagiti tallo a listaan ditoy mangnayonda ti prueba nga autentiko ti Biblia ta ipakitada dagiti adu a kaitungpalan ti padto, agraman ti panagtutunos ti intero a Hebreo ken Griego a Kasuratan. Bayat ti pannagnat’ tiempo, ti Biblia agsilnag nga ad-adda kas pudno nga “impaltiing ti Dios ket naimbag.”​—2 Ped. 1:19; 2 Tim. 3:16.

[Footnotes]

(10) KARKARNA A PADPADTO MAIPAPAN KEN JESUS KEN KAITUNGPALANDA

Padto Pasamak Kaitungpalanna

Mik. 5:2 Nayanak sadi Betlehem Luc. 2:4-11; Juan 7:42

Os. 11:1 Naawagan manipud Egipto Mat. 2:15

Isa. 61:1, 2 Nadutokan Luc. 4:18-21

Isa. 53:4 Inawitna dagiti sakittayo Mat. 8:16, 17

Salsaludsod iti tsart a “Karkarna a Padpadto Maipapan ken Jesus ken Kaitungpalanda”:

(a) Aniada a padto maipapan iti pannakayanakna ti nangisaganat’ panagbalin ni Jesus a Mesias?

(b) Aniada a padtot’ natungpal idi nangrugi ti ministerio ni Jesus?

(c) Kasano a tinungpal ni Jesus ti padto sigun iti wagas a pangitungpalnat’ ministeriona?

(d) Ania dagiti padto a natungpal kadagidi maudin nga aldaw sakbay ti pannakaisaklang ni Jesus?

(e) Kasano a natungpal ti padto idi tiempot’ pannakaisaklangna?

(f) Aniada a padtot’ nangtanda ti aktual a pannakaibitinna, ipapatayna, ken panagungarna?

[Tsart iti panid 344-346]

(11) EHEMPLO TI DADDUMA A PADTOT’ BIBLIA A NATUNGPAL

Padto Pasamak Kaitungpalanna

[Footnotes]

(a) Ania dagiti naipadto a mapasamak kalpasan ti iseserrek ti nasion ti Israel iti dagat’ Canaan?

(b) Ania a padtot’ pannakaukom ti Israel ken Juda ti naangay, ken kaano?

(c) Aniat’ naipadto a pannakaisubli? Natungpal kadi daytoy?

(d) Ania dagiti nasion a nailista a dimtengan dagiti espesipiko a mensahet’ pannakaukom, ket kasano a natungpal dagitoy a propetiko a panangukom?

(e) Aniat’ sumagmamano a karkarna a pasamak iti historia ti impadton Daniel? ni Jesus?

[Tsart iti panid 346-349]

(12) DADDUMA NGA INADAW KEN INYAPLIKAR DAGITI MANNURAT ITI GRIEGO A KASURATAN MANIPUD HEBREO A KASURATAN

(PALAGIP: Daytoy a listaan dina inraman dagiti sitas iti sidong ti “Karkarna a Padpadto Maipapan ken Jesus,” kadagiti immuna a panid.)

Padto Pasamak Kaitungpalanna

Gen. 15:5 Adunto ti bin-i ni Abraham Roma 4:18

Gen. 18:10, 14 Naikari ti anak ken Sara Roma 9:9

Ex. 13:2, 12 Inauna naidedikar ken Jehova Luc. 2:23

Sal. 14:1-3 “Awan tao a nalinteg” Roma 3:10-12

Sal. 24:1 Ti daga kukuan Jehova 1 Cor. 10:26

Sal. 78:24 Ti tinapay manipud langit Juan 6:31-33

Sal. 82:6 “Didiosenkayo” Juan 10:34

Sal. 116:10 “Namatiak, gapuna agsaoak” 2 Cor. 4:13

Isa. 40:6-8 Ti sao ni Jehova mataginayon 1 Ped. 1:24, 25

Os. 13:14 “Patay, ayan ti panniludmo?” 1 Cor. 15:54, 55

(a) Kasano a ti panangadaw ti Griego a Kasuratan iti Genesis suportaranna ti salaysay ti panamarsua?

(b) Kasano a nayaplikar dagiti naadaw iti Genesis ken Abraham agraman iti bin-ina?

(c) Ania dagiti naadaw manipud Exodo a nainaig iti Sangapulo a Bilin ken daddduma nga aspeto ti Linteg?

(d) Sadinot’ pakasarakantayo iti orihinal a nakaibagaan ti dua a kadaklan a bilin, nga ayaten ni Jehova iti amin a puso ken kararua ken ayaten ti kaaruba kas iti bagi?

(e) Inagananyo ti sumagmamano a pamunganayan a prinsipio a nadakawat iti Pentateuch nga inadaw ti Griego a Kasuratan. Kasanot’ pannakayaplikarda?

(f) Aniada a sitas iti Salmo, nga inadaw ti Griego a Kasuratan, ti mangitan-ok ken Jehova ⁽¹⁾ kas Namarsua ken Makinkukua iti daga? ⁽²⁾ kas Isut’ mangipakita ti interes kadagiti nalinteg ket taripatuenna ida?

(g) Kasano nga inyaplikar ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan dagiti sitas ti Isaias ken dadduma a propeta ⁽¹⁾ iti pannakaikasaba ti naimbag a damag? ⁽²⁾ ti panangilaksid dagiti dadduma iti naimbag a damag? ⁽³⁾ ti panagbalin dagiti umili kadagiti nasion, malaksid kadagiti natda ti Israel, kas manamati? ⁽⁴⁾ dagiti pagimbagan ti panamati iti naimbag a damag?