ARKEOLOHIA

Ti Biblikal nga arkeolohia ket panangadal kadagiti tattao ken paspasamak iti Biblia babaen ti makapainteres a rekord a nagaburan iti uneg ti daga. Ti arkeologo agkali ken agusig iti bato, nadadael a padpader ken patpatakder, ken narebbek a siudsiudad kasta met nga agkutkot kadagiti damili, pila a taptapi, naisurat a kitkitikit, tantanem, ken dadduma pay a kadaanan a tedtedda, wenno kadaanan nga al-alikamen, a dagita ti pagalaanna iti impormasion. Ti kakasta a panagadal masansan a pasayaatenda ti pannakaawat kadagiti pasamak idi maisurat ti Biblia ken kadagiti kasasaad a nagbiagan dagiti nagkauna a tattao ti pammati, kasta met kadagiti pagsasao nga inaramatda ken dagiti il-ili nga adda iti aglikmutda. Pinalawada ti pannakaammotayo iti amin a rehion a nadakamat iti Biblia: Palestina, Egipto, Persia, Asiria, Babilonia, Asia Menor, Grecia, ken Roma.

Ti Biblikal nga arkeolohia ket pangabaruen a siensia. Idi laeng 1822 a naitarusan dagiti hieroglipiko ti Egipto kas resulta ti pannakaibuksil ti Bato a Rosetta. Naibuksilan ti Asirio a cuneiform nasurok a 20 a tawen kalpasanna. Dagiti sistematiko a panagkabakab nairugi idiay Asiria idi 1843 ken idiay Egipto idi 1850.

Sumagmamano a Kangrunaan a Lugar ken Takuat. Nagpaay ti arkeolohia kas pangpatalged iti adu a historikal nga aspeto ti salaysay ti Biblia maipapan kadagitoy a dagdaga ken mangpasingked kadagiti punto a sigud a pinagduaduaan dagiti agdama-aldaw a kritiko. Ti panagduadua maipapan iti Torre ti Babel, ti panangbigbig nga adda ari ti Babilonia nga agnagan Belsazar ken ari ti Asiria nga agnagan Sargon (nga agingga idi maikasangapulo ket siam a siglo K.P. saan a nasarakan ti nagnaganda kadagiti gubuayan a reperensia malaksid iti rekord ti Biblia), ken ti dadduma pay a nakaro a panangkritikar iti impormasion iti Biblia mainaig kadagitoy a daga​—naipakita nga amin dagitoy ket awan pakaibatayanda. Iti kasumbangirna, adda nakabakab nga aglaplapusanan a pammaneknek a naan-anay a tumunos iti salaysay ti Kasuratan.

Babilonia. Dagiti panagkabakab iti uneg ken aglikmut ti kadaanan a siudad ti Babilonia impalgakda ti ayan ti sumagmamano a ziggurat, wenno sinanpiramida, natukantukad a templo a torre, a pakairamanan ti nadadael a templo ti Etemenanki iti uneg dagiti pader ti Babilonia. Dagiti nasarakan a rekord ken kitikit mainaig iti kakasta a templo masansan nga addaan iti sasao a, “Ti tuktokna dumanon sadi langit,” ket nailanad a kinuna ni Ari Nabucodonosor: “Inngatngatok ti tapaw ti Torre a natukantukad sadi Etemenanki, iti kasta ti tuktokna pimmadpad iti langlangit.” Ti maysa a sipang a nasarakan iti amianan ti templo ni Marduk idiay Babilonia insalaysayna ti pannakarba ti kasta a ziggurat kadagitoy a sasao: “Ti pannakaibangon daytoy a templo pinagrurodna ti didios. Iti maysa a rabii rinebbada ti naibangon. Inwarawarada ida, ket pinagbalinda a karkarna ti panagsasaoda. Linapdanda ti pannakaitultuloy.” (Bible and Spade, ni S. L. Caiger, 1938, p. 29) Ti ziggurat nga adda idiay Uruk (Erec iti Biblia) natakuatan a naibangon babaen iti pila, ladladrilio, ken aspalto.​—Idiligyo ti Ge 11:1-9.

Iti asideg ti Ruangan ni Ishtar idiay Babilonia, adda nakali nga agarup 300 a cuneiform a taptapi a mangisalsalaysay iti periodo ti panagturay ni Ari Nabucodonosor. Kadagiti listaan ti nagnagan dagiti trabahador ken kautibo nga agnanaed idi idiay Babilonia isuda a naipaayan kadagiti pagtaraon, agparang ti nagan ni “Yaukin, ari ti daga ti Yahud,” kayatna a sawen, “ni Jehoiaquin, ti ari ti daga ti Juda,” a naipan idiay Babilonia iti tiempo a panangparmek ni Nabucodonosor iti Jerusalem idi 617 K.K.P. Isu linuk-atan ni Awil-Marduk (Evil-merodac), suno ni Nabucodonosor, manipud balay a pagikulongan ket naipaayan iti inaldaw a sustento ti taraon. (2Ar 25:27-30) Kadagitoy a tapi, nadakamat met ti lima kadagiti annak a lallaki ni Jehoiaquin.​—1Cr 3:17, 18.

Adda nasarakan a naruay a pammaneknek maipapan iti templo ti didios ti Babilonia, pakairamanan ti kangrunaan a dios a ni Marduk, a kadawyanna a natukoy kas Bel idi agangay, ken ti dios a ni Nebo, nga agpadpada a nadakamat iti Isaias 46:1, 2. Kaaduan kadagiti impormasion nga adda kadagiti mismo a kitikit ni Nabucodonosor salaysayenda ti nakalawlawa a programana a panagbangon a namagbalin iti Babilonia a nakarangranga a siudad. (Idiligyo ti Da 4:30.) Ti nagan ti sunona a ni Awil-Marduk (naawagan Evil-merodac iti 2Ar 25:27) agparang iti maysa a basehas a nasarakan idiay Susa (Elam).

Iti asideg ti agdama-aldaw a Baghdad idi maudi a kagudua ti maika-19 a siglo, nakabakab ti nakaad-adu a pila a taptapi ken tubtubong, a pakairamanan ti agdindinamag ita a Cronica ni Nabonido. Daytoy a dokumento inikkatna amin a panangsupiat iti rekord iti Daniel kapitulo 5 maipapan iti panagturay ni Belsasar idiay Babilonia idi tiempo ti pannakatnag dayta, iti kasta pinaneknekanna a ni Belsasar, inauna nga anak ni Nabonido, ket kadua ni amana nga agturay, ken pinaneknekanna met nga iti naud-udi a paset ti panagturay ni Nabonido, intalekna ti gobierno ti Babilonia iti anakna a ni Belsasar.

Ti Ur, ti kadaanan a pagtaengan ni Abraham (Ge 11:28-31), napaneknekan met a maysa a nalatak a metropolis nga addaan iti nakarangrang-ay a sibilisasion. Dayta ket Sumeriano a siudad ken masarakan iti Eufrates iti asideg ti Gulpo ti Persia. Dagiti panagkabakab sadiay ni Sir Leonard Woolley ipasimudaagda nga adda idi dayta iti alimpatok ti pannakabalin ken kinalatakna idi tiempo ti ipapanaw ni Abraham nga agturong iti Canaan (s. 1943 K.K.P.). Kadagidiay nasarakan, ti ziggurat a templona ti kasayaatan ti pannakapreserbana. Nasarakan kadagiti naarian a tanem ti Ur ti naruay a balitok a bambanag ken alahas a nagsayaat unay ti artistiko a kalidadda, kasta met dagiti pagtokar iti musika a kas iti arpa. (Idiligyo ti Ge 4:21.) Adda met nasarakan a bassit nga asero (saan a landok laeng) a wasay. (Idiligyo ti Ge 4:22.) Kasta met, ti rinibu a pila a tapi ditoy impalgakda ti adu kadagiti detalye ti panagbiag gistay 4,000 a tawenen iti napalabas.​—Kitaenyo ti UR Num. 2.

Iti ayan ti kadaanan a Sippar iti Eufrates nga agarup 32 km (20 mi) manipud Baghdad, adda nasarakan a damili a tubong maipapan ken Ari Ciro a nangparmek iti Babilonia. Daytoy a tubong salaysayenna ti kinalaka ti panangkautibo ni Ciro iti siudad ken ibinsabinsana met ti pagannurotanna maipapan kadagiti nakautibo a tattao nga agnanaed idiay Babilonia, awan sabali, ti panamagsubli kadakuada iti nakayanakanda a dagdaga, ngarud tumunos iti salaysay ti Biblia maipapan ken Ciro kas ti naipadto a manangparmek ti Babilonia ken maipapan iti pannakaisubli dagiti Judio idiay Palestina bayat ti panagturay ni Ciro.​—Isa 44:28; 45:1; 2Cr 36:23.

Asiria. Idi 1843, iti asideg ti Khorsabad, iti maysa a makin-amianan a waig nga agayus iti Karayan Tigris, nasarakan ti palasio ti Asirio nga Ari Sargon II, nga adda iti maysa a nangatngato a lantag a daga a mangsaklaw iti gistay 10 ek (25 acre), ket gapu iti simmagsaganad a panagkabakab sadiay, daytoy nga ari, a nadakamat iti Isaias 20:1, nagbalin a nalatak iti pakasaritaan, nupay saan idi a pagaammo kadagiti sekular a rekord. (LADAWAN, Tomo 1, p. 960) Iti maysa kadagiti nakailanadan ti pakasaritaanna, kunkunaenna a nakautibona ti Samaria (740 K.K.P.). Ilanadna met ti pannakakautibo ti Asdod, a natukoy iti Isaias 20:1. Nupay sigud nga imbilang ti adu a nalatak nga eskolar kas saan a pulos nagbiag, maysa itan ni Sargon II kadagiti pagaammo unay nga ar-ari ti Asiria.

Ti Nineve, kabesera ti Asiria, ti nakaaramidan dagiti panagkabakab a nakakalian iti nagdakkelan a palasio ni Senaquerib, a naglaon iti agarup 70 a siled, a ti nasurok a 3,000 m (gistay 10,000 pie) a paset dagiti diding ket natapkalan kadagiti nakitikitan a taptapi. Iti maysa a tapi, nailadawan dagiti balud nga umili ti Juda a maiturturongda iti pannakakautibo kalpasan ti pannakarba ti Laquis idi 732 K.K.P. (2Ar 18:13-17; 2Cr 32:9; LADAWAN, Tomo 1, p. 952) Ti ad-adda pay a makapainteres isu dagiti nakailanadan ti pakasaritaan ni Senaquerib a nasarakan idiay Nineve, a nailanad kadagiti prisma (damili a tubtubong). Iti sumagmamano a prisma desdeskribiren ni Senaquerib ti kampania ti Asiria maibusor iti Palestina idi panagturay ni Ezekias (732 K.K.P.), ngem nakadkadlaw ta saan a kunkunaen ti napasindayag a monarka a naalana ti Jerusalem, ngarud mapatalgedan ti salaysay ti Biblia. (Kitaenyo ti SENAQUERIB.) Ti salaysay maipapan iti pannakapapatay ni Senaquerib iti im-ima ti annakna nailanad met iti maysa a kitikit ni Esar-haddon, suno ni Senaquerib, ket dayta a pannakapapatay natukoy iti maysa a kitikit ti simmaruno nga ari. (2Ar 19:37) Mainayon iti panangdakamat ni Senaquerib ken Ari Ezekias, ti nagnagan da Ari Acaz ken Manases ti Juda, ken ti nagnagan da Ari Omri, Jehu, Jehoas, Menahem, ken Hosea ti Israel, ken kasta met ni Hazael ti Damasco, agparangda amin kadagiti cuneiform a rekord ti nadumaduma nga emperador ti Asiria.

Persia. Iti asideg ti Behistun, Iran (kadaanan a Persia), nagpaikitikit ni Ari Dario I (521-486 K.K.P.; Esd 6:1-15) iti nagdakkelan a kitikit iti ngato ti maysa nga apug a bato a rangkis, a mangdesdeskribir iti panamagkaykaysana iti Imperio ti Persia ken mangpadpadayaw iti diosna a ni Ahura Mazda kas makinggapuanan iti balligina. Ti kangrunaan a napateg isu ti kinapudno a ti kitikit nailanad iti tallo a pagsasao, Babiloniko (Akkadiano), Elamita, ken daan a Persiano, ngarud agpaay kas pannakatulbek iti panangibuksil iti Asirio-Babiloniko a cuneiform, a di pay naibuksilan iti daydi a tiempo. Kas resulta daytoy a gapuanan, mabasa itan ti rinibu a pila a tapi ken kitikit iti Babiloniko a pagsasao.

Ti Susan, a nakaaramidan ti paspasamak a nailanad iti libro ti Ester, ket nakabakab dagiti Pranses nga arkeologo iti nagbaetan ti 1880 ken 1890. (Est 1:2) Nasarakan ti naarian a palasio ni Xerxes, a nangsaklaw iti agarup 1 ek (2.5 acre); imparangarang dayta ti kinangayed ken kinaranga dagiti Persiano nga ari. Dagiti takuat pinatalgedanda ti kinaeksakto dagiti detalye nga inlanad ti mannurat ti Ester a mangtuktukoy iti administrasion ti pagarian ti Persia ken iti sangal ti palasio. Kunaen ti libro a The Monuments and the Old Testament, ni I. M. Price (1946, p. 408): “Awanen pasamak a nadeskribir iti Daan a Tulag a dagiti patakder iti dayta ket mabalin a masangal manen a nakapatpatak ken siuumiso unay manipud kadagiti aktual a panagkabakab no di laeng ti ‘Susan a Palasio.’”​—Kitaenyo ti SUSAN.

Mari ken Nuzi. Ti kadaanan a naarian a siudad ti Mari (Tell Hariri) iti asideg ti Karayan Eufrates, agarup 11 km (7 mi) iti amianan nga amianan-a-laud ti Abu Kemal idiay makin-abagatan a daya a Siria, ti nakaaramidan dagiti panagkabakab nanipud pay idi 1933. Nakabakab ti maysa a nagdakkelan a palasio a nangsaklaw iti agarup 6 ek (15 acre) ken addaan iti 300 a siled, ket kadagiti pagidulinanna iti dokumento maipapan iti pakasaritaan, nasarakan ti nasurok a 20,000 a pila a taptapi. Ti agaassideg a patpatakder ti palasio ramanenda saan laeng a ti naarian a silsiled no di ket dagiti pay administratibo nga opisina ken maysa nga eskuelaan maipaay kadagiti eskriba. Ti adu kadagiti pader ket naarkosan iti dadakkel a naipinta a ladladawan wenno lamina, dagiti banio addaanda kadagiti bathtub, ket adda dagiti sukogan ti tinapay a nasarakan kadagiti kosina. Agparang a ti siudad ket maysa kadagiti naisangsangayan unay ken kangayedan iti daydi a periodo ti nasapa a paset ti maikadua a milenio K.K.P. Dagiti naisurat iti pila a taptapi ramanenda dagiti naarian a bilin, pakaammo iti publiko, kuenta, ken bilbilin iti panagaramid kadagiti kanal, sagiped ti danum, puttot, ken dadduma pay a proyekto iti panagpadanum, kasta met dagiti surat mainaig kadagiti panagangkat, panagipaangkat, ken relasion iti sabali a pagpagilian. Masansan a naaramid dagiti panagsensus mainaig iti panagbuis ken panagpasalista iti militar. Nalatak idi ti relihion, nangnangruna ti panagdaydayaw ken Ishtar, ti diosa ti kinabunga, a ti templona nasarakan met sadiay. Naannurot ti panagpadles kas idiay Babilonia babaen ti panangpaliiw kadagiti dalem, astronomia, ken dagiti umasping a pamay-an. Ti dakkel a paset ti siudad ket dinadael ni Ari Hammurabi ti Babilonia. Ti nangnangruna a makapainteres isu ti panagparang ti nagnagan da Peleg, Serug, Nacor, Tare, ken Haran, nga aminda ket nailista kas siudsiudad ti makin-amianan a Mesopotamia ken mangipatpatuldo iti nagnagan dagiti kabagian ni Abraham.​—Ge 11:17-32.

Iti Nuzi, a maysa a kadaanan a siudad iti daya ti Tigris ken abagatan a daya ti Nineve ken nakabakab bayat ti tawtawen 1925-1931, nasarakan ti maysa a naikitikit a mapa a pila, ti kadadaanan pay laeng a natakuatan; adda met nasarakan a pammaneknek nga idi pay maika-15 a siglo K.K.P. naar-aramiden sadiay ti panaggatang ken panaglako a ti bayad ket matintinnagan. Adda nakali nga agarup 20,000 a pila a tapi, a naibilang nga insurat dagiti Hurriano nga eskriba iti Babiloniko a pagsasao. Naisurat kadagitoy ti naruay a detalye maipapan kadagiti legal a paglintegan iti daydi a tiempo mainaig iti bambanag a kas iti panagampon, kontrata ti panagasawa, kalintegan ti panagtawid, ken testamento. Agparang a ti sumagmamano nga aspeto nga adda pannakipadada kadagiti kaugalian a nadeskribir iti salaysay ti Genesis maipapan kadagiti patriarka. Ti kaugalian a panagampon ti maysa nga awanan-anak a pagassawaan, uray no ti anak a maampon ket nayanak kas siwayawaya wenno adipen, tapno mangtaripato kadakuada, mangitabon kadakuada, ken pagbalinenda nga agtawid, agparang nga adda umaspinganna iti sasao ni Abraham maipapan iti talkenna nga adipen a ni Eliezer iti Genesis 15:2. Nadeskribir ti panagilako kadagiti kalintegan iti pannakayanak, a mangipalagip iti kaso da Jacob ken Esau. (Ge 25:29-34) Ipakita met dagiti teksto iti taptapi a ti panagikut iti didios ti pamilia, masansan a babassit a pila nga estatua, ket namatmatan nga umasping iti panagikut iti titulo a dokumento, iti kasta daydiay agik-ikut iti didios naibilang nga ik-ikutanna ti kalintegan iti sanikua wenno iti matawid. Mabalin nga iyilustrar daytoy ti kasasaad mainaig iti panangala ni Raquel iti terafim ni amana ken iti napalalo a pannakaseknan ni amana a mangbawi kadagitoy.​—Ge 31:14-16, 19, 25-35.

Egipto. Ti kalawagan a pannakailadawan ti Egipto iti rekord ti Biblia ket naipamaysa iti iseserrek sadiay ni Jose ken, idi agangay, ti idadateng ken temporario a panagnaed ti intero a pamilia ni Jacob iti dayta a daga. Dagiti takuat ti arkeolohia ipakitada nga umiso unay daytoy a panangiladawan, ngarud nainkalintegan la ketdi a ti kasta a panangiladawan saan a mabalinan nga idatag ti maysa a mannurat a nagbiag iti naud-udi pay a tiempo (kas iti ibagbaga ti sumagmamano a kritiko maipapan iti daydiay nangilanad iti dayta a paset ti salaysay ti Genesis). Kas kunaen ti libro a New Light on Hebrew Origins, ni J. G. Duncan (1936, p. 174), mainaig iti mannurat iti salaysay maipapan ken Jose: “Inaramatna ti umiso a titulo a maus-usar idi ken ti apag-isu a pannakausar dayta iti daydi a panawen, ket no bilang awan Hebreo a katupagna, aramatenna lattan ti Egipcio a sao ket letra-por-letra nga ipatarusna dayta iti Hebreo.” Ti Egipcio a nagnagan, ti saad ni Jose kas agay-aywan iti balay ni Potifar, dagiti balay a pagbaludan, dagiti titulo a “panguluen dagiti agaw-awit iti kopa” ken “panguluen dagiti panadero,” ti kinapateg dagiti tagtagainep kadagiti Egipcio, ti kaugalian dagiti Egipcio a panadero a panangsusuon kadagiti labba ti tinapay (Ge 40:1, 2, 16, 17), ti impaay ni Faraon ken Jose a saad kas primero ministro ken administrador iti taraon, ti pamay-an a pannakaisaadna kas agtakem, ti pannakarimon dagiti Egipcio kadagiti agpaspastor iti karnero, ti napigsa nga impluensia dagiti managsalamangka iti palasio ti Egipto, ti panagyan dagiti Israelita idiay daga ti Gosen kas temporario nga agnanaed, dagiti kaugalian dagiti Egipcio mainaig iti panagitabon​—amin dagitoy ken ti adu a sabsabali pay a detalye a nadeskribir iti rekord ti Biblia ket silalawag a pinatalgedan ti arkeolohikal a pammaneknek a nasarakan idiay Egipto.​—Ge 39:1–47:27; 50:1-3.

Idiay Karnak (kadaanan a Thebes), iti Karayan Nilo, ti maysa a nakalawlawa nga Egipcio a templo ket addaan iti kitikit iti makin-abagatan a didingna a mangpatpatalged iti kampania ti Egipcio nga Ari Sisac (Sheshonk I) maibusor iti Palestina, a nadeskribir iti 1 Ar-ari 14:25, 26 ken 2 Cronicas 12:1-9. Ti nakadakdakkel a timmambukor a kitikit a mangiladladawan kadagiti panagballigina ipakitana ti 156 a sipuputaw a Palestino a balud, a tunggal maysa irepresentarna ti maysa a siudad wenno purok, a ti naganna naisurat iti hieroglipiko. Karaman kadagiti nagan a malasin isu ti nagnagan a Rabbit (Jos 19:20), Taanac, Bet-sean ken Megiddo (a sadiay nakabakab ti maysa a paset ti batonlagip wenno nakitikitan a munmon ni Sisac) (Jos 17:11), Sunem (Jos 19:18), Rehob (Jos 19:28), Hafaraim (Jos 19:19), Gabaon (Jos 18:25), Bet-horon (Jos 21:22), Ajalon (Jos 21:24), Socoh (Jos 15:35), ken Arad (Jos 12:14). Ilanadna pay ti “Talon ni Abram” kas maysa kadagiti nakautibona, ti kasapaan a pannakatukoy ni Abraham kadagiti rekord ti Egipto. Iti daytoy a lugar nasarakan met ti maysa a monumento ni Merneptah, anak ni Ramses II, a nakaikitikitan ti maysa a himno a pakakitaan iti kakaisuna a pagparangan ti nagan nga Israel kadagiti kadaanan nga Egipcio a teksto.

Idiay Tell el-Amarna, agarup 270 km (170 mi) iti abagatan ti Cairo, adda mannalon a babai a di inggagara a nakatakuat iti pila a taptapi a nangiturong iti pannakatakuat ti adu a dokumento iti pagsasao nga Akkadiano manipud kadagiti naarian a pagidulinan ti dokumento ni Amenhotep III ken ti anakna a ni Akhenaton. Ti 379 a taptapi a naipablaak ket buklen ti sursurat ken Faraon manipud kadagiti basalio a prinsipe ti nakaad-adu a siudad-pagarian ti Siria ken Palestina, pakairamanan ti sumagmamano a surat manipud iti gobernador ti Urusalim (Jerusalem), ken ipalnaadda ti kaadda dagiti panagririri ken panangsikap, paspasamak a naan-anay a tumunos iti panangiladawan ti Kasuratan maipapan kadagidi a tiempo. Maipapan kadagiti “Habiru” ti adu a reklamo a sagudayen dagitoy a surat, ket ti sumagmamano nga eskolar innaigda ida kadagiti Hebreo, ngem ipatuldo ti pammaneknek a dagitoy ket nadumaduma nga agallaalla a tattao a nababa ti saadda iti kagimongan iti daydi a periodo.​—Kitaenyo ti HEBREO, I (Dagiti “Habiru”).

Ti Elephantine, maysa nga isla iti Nilo iti kaabagatanan a paset ti Egipto (iti asideg ti Aswan) nga addaan iti daytoy a Griego a nagan, isu ti ayan ti maysa a kolonia dagiti Judio kalpasan ti pannakarba ti Jerusalem idi 607 K.K.P. Nasarakan ditoy idi 1903 ti nakaad-adu a dokumento a naisurat iti Aramaiko, kangrunaanna iti papiro, a napetsaan iti maikalima a siglo K.K.P. ken iti panagturay ti Imperio ti Medo-Persia. Dagiti dokumento dakamatenda ni Sanballat, ti gobernador ti Samaria.​—Ne 4:1.

Di pagduaduaan a dagiti kapatgan a takuat idiay Egipto isu ti papiro a pirpirsay ken paspaset dagiti libro ti Biblia, agpadpada iti Hebreo ken iti Griego a Kasuratan, nga addan idi pay umuna a siglo K.K.P. Ti namaga a klima ken panaraten a daga ti Egipto ti namagbalin iti dayta kas di maartapan a pagitalimengan iti kakasta a papiro a dokumento.​—Kitaenyo ti MANUSKRITO TI BIBLIA.

Palestina ken Siria. Kadagitoy a lugar, nakabakab ti agarup 600 a disso a mabalin a kuentaen ti petsada. Kadawyan ti kita ti kaaduan nga impormasion a nagun-odan, a patalgedanda ti rekord ti Biblia iti pangkaaduan imbes nga espesipiko nga isalaysayda ti sumagmamano a detalye wenno pasamak. Kas pagarigan, iti napalabas, adda dagiti panagregget a mangpadakes iti salaysay ti Biblia maipapan iti naan-anay a pannakalangalang ti Juda bayat ti pannakaidestiero idiay Babilonia. Nupay kasta, dagiti panagkabakab sangsangkamaysa a pasingkedanda ti Biblia. Kas kunaen ni W. F. Albright: “Awan uray maysa nga ammo a kaso a nagtultuloy a napagnaedan ti maysa nga ili iti sentro ti Juda kabayatan ti periodo ti pannakaidestiero. Kas panangipakita iti nakaidumaanna, ti Bethel, nga agsaad iti mismo a ruar ti makin-amianan a beddeng ti Juda kadagidi tiempo sakbay ti pannakaidestiero, ket saan a nadadael iti dayta a tiempo, no di ket agtultuloy a napagnaedan agingga iti naud-udi a paset ti maikanem a siglo.”​—The Archaeology of Palestine, 1971, p. 142.

Ti Bet-san (Bet-sean), maysa a kadaanan a sarikedked a siudad a nangsaluad iti sungadan iti Tanap ti Jezrael manipud iti daya, isu ti nakaaramidan ti dadakkel a panagkabakab a nangipalnaad iti 18 a nadumaduma a tukad ti panagnaed, a nagkasapulan iti panagkali agingga iti kauneg a 21 m (70 pie). (DIAGRAMA, Tomo 1, p. 959) Ipakita ti salaysay ti Kasuratan a ti Bet-san saan a karaman kadagiti ili a sigud a pinagnaedan dagiti rumaraut nga Israelita; naipakita met nga idi tiempo ni Saul, pinagnaedan dayta dagiti Filisteo. (Jos 17:11; Uk 1:27; 1Sm 31:8-12) Iti pangkaaduan, dagiti panagkabakab patalgedanda daytoy a rekord ken ipatuldoda ti pannakadadael ti Bet-san maysa a tiempo kalpasan a naagaw dagiti Filisteo ti lakasa ti tulag. (1Sm 4:1-11) Nangnangruna a makapainteres isu ti pannakatakuat ti sumagmamano a templo dagiti Canaanita idiay Bet-san. Kunaen ti 1 Samuel 31:10 nga inkabil dagiti Filisteo ti kabal ni Ari Saul “iti balay dagiti ladawan ni Astoret, ket ti bangkayna inlansada iti pader ti Bet-san,” idinto ta kunaen ti 1 Cronicas 10:10 nga “inkabilda ti kabalna iti balay ti diosda, ket ti bangabangana inlansada iti balay ni Dagon.” Ti dua kadagiti templo a nakali ket manipud iti agpada a periodo ti tiempo, ket adda pammaneknek a ti maysa templo ni Astoret, idinto ta ti sabali naipagarup a templo ni Dagon, iti kasta tumunos kadagiti teksto a nadakamaten no maipapan iti kaadda ti dua a templo idiay Bet-san.

Ti Ezion-geber ket kuala a siudad ni Solomon iti Gulpo ti ʽAqaba. Mabalbalin a dayta ti agdama-aldaw a Tell el-Kheleifeh, a nakabakab bayat ti 1937-1940 ken nakatakuatan iti pammaneknek iti kaadda ti maysa a disso a pagtunawan iti gambang, nga iti nababa a munturod iti dayta a rehion adda nasarakan a rugit ti gambang ken babassit a gambang a naba. Nupay kasta, iti maysa nga artikulo iti The Biblical Archaeologist (1965, p. 73), naan-anay a rinebisar ti arkeologo a ni Nelson Glueck dagiti orihinal a konklusionna maipapan iti dayta a disso. Ti kapanunotanna nga adda naaramat sadiay a sistema ti panagtunaw babaen iti mapugpug-awan nga urno ket naibatay iti pannakatakuat iti naipagarup nga “ab-abut iti simburion” iti kangrunaan a patakder a nakabakab. Kas konklusion, kunaenna itan a dagitoy nga abut kadagiti diding ti patakder ket resulta ti “panagrunot ken/wenno pannakapuor dagiti kayo nga awanan a naisaad iti pagakabaan dagiti diding, naaramat kas mamagkamang wenno mamagsimpa.” Ti patakder, nga idi damo naipagarup a pagtunawan, patien itan a maysa a kamalig-sarusar nga estruktura. Nupay patien pay laeng ita nga adda dagiti naisayangkat ditoy nga ar-aramid mainaig iti metal, ti kasaknapda saanen a maibilbilang a kas iti naipagarup idi damo. Ipaganetget daytoy ti kinapudno a ti maipapaay a kayulogan dagiti takuat iti arkeolohia ket kangrunaanna nga agpannuray iti kabukbukodan a panangipaulog ti arkeologo, a ti kasta a panangipaulog sigurado nga agbiddut. Ti Biblia a mismo awan dakamatenna nga industria ti gambang idiay Ezion-geber, deskribirenna laeng ti panagsukog kadagiti aruaten a gambang iti maysa a disso iti Ginget Jordan.​—1Ar 7:45, 46.

Ti Hasor iti Galilea nadeskribir kas “ulo dagitoy amin a pagarian,” idi tiempo ni Josue. (Jos 11:10) Ipakita dagiti panagkabakab sadiay a ti siudad sinaknapanna ti agarup 60 ek (150 acre), nga addaan iti dakkel a populasion, a namagbalin iti dayta kas maysa kadagiti kangrunaan a siudad iti dayta a rehion. Sinarikedkedan ni Solomon dayta a siudad, ket ti pammaneknek manipud iti dayta a periodo ipatuldona a nalabit maysa idi dayta a siudad ti karuahe.​—1Ar 9:15, 19.

Iti Jerico, adda idi dagiti panagkabakab bayat ti tallo a nadumaduma nga ekspedision (1907-1909; 1930-1936; 1952-1958) ket dagiti agsasaruno a panangipaulog kadagiti takuat iparangarangda manen ti kinapudno a ti arkeolohia, kas iti dadduma pay a tay-ak ti natauan a siensia, ket saan a gubuayan ti sigurado ken mapagtalkan nga impormasion. Adda dagiti impormasion a nagun-odan manipud tunggal maysa kadagiti tallo nga ekspedision, ngem agduduma ti konklusion ti tunggal maysa no maipapan iti pakasaritaan ti siudad ken nangnangruna no maipapan iti petsa ti pannakarbana iti sanguanan dagiti Israelita a manangparmek. Aniaman ti kasasaad, dagiti napagtitipon a resulta maikuna nga idatagda ti pangkaaduan a ladawan a nailanad iti libro a Biblical Archaeology, ni G. E. Wright (1962, p. 78), nga agkuna: “Naglak-am ti siudad iti nakaam-ames a pannakadadael wenno agsasagadsad a pannakadadael bayat ti maikadua a milenio B.C., ket nagtalinaed a gistay di napagnaedan iti kinapkaputotan.” Ti pannakadadael nabuyogan iti nakaro a pannakapuor, kas ipakita ti nakabakab a pammaneknek.​—Idiligyo ti Jos 6:20-26.

Idiay Jerusalem idi 1867 adda natakuatan a daan nga usok ti danum, a mangrugi manipud ubbog ti Gihon ken aglayon iti turod iti likudan. (Kitaenyo ti GIHON Num. 2.) Mabalin nga iyilustrar daytoy ti salaysay iti 2 Samuel 5:6-10 maipapan iti panangkautibo ni David iti siudad. Idi 1909-1911 nawayaan ti intero a sistema dagiti usok a kumamang iti ubbog ti Gihon. Ti maysa nga usok, pagaammo kas Usok ti Siloam, ket addaan iti promedio a kangato a 1.8 m (6 pie) ken nailussok iti bato iti distansia nga agarup 533 m (1,749 pie) manipud Gihon agingga iti Ban-aw ti Siloam iti Ginget Tyropoeon (iti uneg ti siudad). Agparang ngarud a dayta ti proyekto ni Ari Ezekias a nadeskribir iti 2 Ar-ari 20:20 ken 2 Cronicas 32:30. Makapainteres unay ti kadaanan a kitikit a nasarakan iti diding ti usok a naisurat iti nagkauna a dadakkel a Hebreo a letra a mangdesdeskribir iti pannakataga ti usok ken ti kaatiddogna. Naaramat daytoy a kitikit kas pangidiligan iti panangpetsa iti dadduma pay a nasarakan a Hebreo a kitikit.

Ti Laquis, 44 km (27 mi) iti laud nga abagatan-a-laud ti Jerusalem, ket maysa a kangrunaan a sarikedked a mangsalaknib iti katurturodan ti Juda. Iti Jeremias 34:7, ti mammadto dakamatenna a makiruprupak dagiti puersa ni Nabucodonosor maibusor iti “Jerusalem ken maibusor kadagiti amin a nabati a siudad ti Juda, maibusor iti Laquis ken maibusor iti Azeca; ta isuda, dagiti nasarikedkedan a siudad, dagidiay nabati kadagiti siudad ti Juda.” Kadagiti panagkabakab idiay Laquis, adda naala a pammaneknek ti pannakadadael babaen iti apuy, a namindua a napasamak iti las-ud ti periodo a sumagmamano a tawen, patien nga irepresentarda ti dua nga iraraut dagiti taga Babilonia (618-617 ken 609-607 K.K.P.), a kalpasan dayta di napagnaedan iti naunday a panawen.

Iti dapdapo ti maikadua a pannakapuor, adda nasarakan a 21 nga ostracon (ribak ti damili a nakitikitan iti surat), patien a mangirepresentar iti pannakisinnurat sakbay unay ti pannakadadael ti siudad iti maudi nga iraraut ni Nabucodonosor. Dagitoy a surat, a pagaammo kas Sursurat ti Laquis, iyanninawda ti maysa a periodo ti krisis ken panagdanag ket agparang a naisurat ken Yaosh, komandante ti militar idiay Laquis, manipud kadagiti nabatbati a kampo dagiti buyot ti Juda. (LADAWAN, Tomo 1, p. 325) Iti Surat numero IV, nailanad ti sasao a: “Sapay koma ta ni YHWH [kayatna a sawen, ni Jehova] ipangngegna ita a mismo ken apok dagiti naimbag a damag. . . . ur-urayenmi dagiti apuy a pagilasinan ti Laquis, maitunos iti amin a pagilasinan nga inted ni apok, ta saanmi a makita ti Azeca.” Makapainteres ta daytoy a salaysay iyebkasna ti kasasaad a nailadawan iti Jeremias 34:7, a naadaw iti kallabes a parapo, ken nalawag nga ipatuldona a narban ti Azeca wenno mabalbalin a saanen a makapataud kadagiti mainanama a pagilasinan nga apuy wenno asuk.

Ti Surat numero III, nga insurat ni “Osaias,” ramanenna ti sumaganad: “Sapay koma ta ni YHWH [kayatna a sawen, ni Jehova] ipangngegna ken apok dagiti damag ti talna! . . . Ket naipadamag iti adipenmo, a naikuna, ‘Ti komandante ti buyot, ni Conias nga anak ni Elnatan, simmalog tapno mapan idiay Egipto, ket imbaonna ni Hodavias nga anak ni Ahias ken dagiti tattaona tapno mangalada kenkuana [kadagiti abasto].’” Daytoy a paset tukoyenna unay ti kinapudno maipapan iti ibabaw-ing ti Juda iti Egipto maipaay iti tulong, kas kinondenar dagiti mammadto. (Jer 46:25, 26; Eze 17:15, 16) Ti nagnagan nga Elnatan ken Osaias, nga agparang iti kompleto a teksto daytoy a surat, masarakan met iti Jeremias 36:12 ken Jeremias 42:1. Ti dadduma pay a nagan nga agparang kadagitoy a surat addada met iti libro ti Jeremias: Gemarias (Jer 36:10), Nerias (Jer 32:12), ken Jaazanias (Jer 35:3). Saan a maikuna no uray kaskasano tukoyenda ti isu met laeng nga indibidual wenno saan, ngem ti mismo a pannakaiparna dayta ket naisangsangayan no ikabilangan ti kinapudno a nagbiag ni Jeremias iti dayta met laeng a periodo.

Makapainteres unay ti masansan a pannakaaramat ti Tetragrammaton kadagitoy a surat, iti kasta mangiparangarang nga iti dayta a tiempo saan a busoren dagiti Judio ti pannakaaramat ti nadibinuan a nagan. Makapainteres met ti nasarakan a damili a lamma ti selio a tumukoy ken “Gedalias, nga agaywan iti balay.” Gedalias ti nagan ti gobernador a dinutokan ni Nabucodonosor nga agaywan iti Juda kalpasan ti pannakarba ti Jerusalem, ket adu ti mangibilang a nalablabit tumukoy kenkuana dayta a lamma ti selio.​—2Ar 25:22; idiligyo ti Isa 22:15; 36:3.

Ti Megiddo ket estratehiko a sarikedked a siudad a tumantannawag iti maysa a napateg a bessang nga agturong iti Ginget ti Jezrael. Binangon manen dayta ni Solomon ken nadakamat agraman dagiti siudad a pagidulinan ken dagiti siudad ti karuahe idi panagturayna. (1Ar 9:15-19) Kadagiti panagkabakab iti daytoy a disso (Tell el-Mutesellim), 5.3 ek (13 acre) a munturod, nasarakan ti pagarupen ti sumagmamano nga eskolar (ngem saan nga amin) kas kuadkuadra a makalaon iti agarup 450 a kabalio. Idi damo, naikuna a naadda dagitoy a patakder idi tiempo ni Solomon, ngem dagiti naud-udi nga eskolar binaliwanda ti petsa dagita iti maysa a naud-udi a periodo, nalabit idi tiempo ni Acab.

Ti Bato a Moabita ket maysa kadagiti napateg a kaunaan a takuat iti lugar iti daya ti Jordan. (LADAWAN, Tomo 1, p. 325) Nasarakan idi 1868 idiay Dhiban, iti amianan ti Ginget Arnon, idatag dayta ti bersion ti Moabita nga Ari Mesa maipapan iti iyaalsana maibusor iti Israel. (Idiligyo ti 2 Ar 1:1; 3:4, 5.) Kunaen ti maysa a kapaset ti kitikit: “Siak ni Mesa, anak ni Kemos-[. . . ], ari ti Moab, ti Dibonita . . . No maipapan ken Omri, ari ti Israel, pinagpakumbabana ti Moab iti adu a tawen (iti literal, al-aldaw), ta ni Kemos [ti dios ti Moab] nakaunget iti dagana. Ket simmurot kenkuana ti anakna ket kinunana met, ‘Pagpakumbabaekto ti Moab.’ (Kasta) ti panagsaona idi panawenko, ngem nagballigiak maibusor kenkuana ken iti balayna, bayat nga agnanayonen a nadadael ti Israel! . . . Ket kinuna kaniak ni Kemos, ‘Inka, alaem ti Nebo manipud Israel!’ Gapuna, napanak iti rabii ket nakirupakak iti dayta manipud iti parbangon agingga iti agmatuon, nga innalak dayta ken pinapatayko ti isuamin . . . Ket innalak manipud sadiay dagiti [basehas] ni Yahweh, nga ingguyodko dagita nga impan iti saklang ni Kemos.” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. B. Pritchard, 1974, p. 320) Gapuna ti bato saanna laeng a dinakamat ti nagan ni Ari Omri ti Israel no di ket kasta met nga, iti maika-18 a linia, inlanadna ti nagan ti Dios iti porma ti Tetragrammaton.

Ti Bato a Moabita dakamatenna met ti adu a lugar a natukoy iti Biblia: Atarot ken Nebo (Nu 32:34, 38); ti Arnon, Aroer, Medeba, ken Dibon (Jos 13:9); Bamot-baal, Bet-baal-meon, Jahaz, ken Kiriataim (Jos 13:17-19); Bezer (Jos 20:8); Horonaim (Isa 15:5); Bet-diblataim ken Keriot. (Jer 48:22, 24) Patalgedanna ngarud a pudno dagitoy amin a lugar mainaig iti pakasaritaan.

Iti Ras Shamra (kadaanan nga Ugarit), nga adda iti makin-amianan a dapnis ti Siria a kabatog ti isla ti Chipre, adda naala nga impormasion maipapan iti panagdaydayaw nga umasping unay iti panagdaydayaw ti Canaan, agraman dagiti didios ken didiosana, dagiti templona, dagiti “sagrado” a balangkantisna, dagiti ritualna, dagiti sakripisiona, ken dagiti kararagna. Adda siled a nasarakan iti nagbaetan ti templo a nagpaay ken Baal ken ti sabali pay a templo a nairanta nga agpaay ken Dagon a naglaon iti maysa a libraria ti ginasut a narelihiosuan a teksto a naibilang a napetsaan iti maika-15 ken nasapa a paset ti maika-14 a siglo K.K.P. Dagiti nadaniw a teksto mainaig iti mitolohia adu ti ipalgakda maipapan kadagiti didiosen dagiti Canaanita a da El, Baal, ken Asera ken ti makadurmen a porma ti idolatria a kakuykuyog ti panagdaydayaw kadakuada. Ikomento ni Merrill F. Unger iti librona nga Archaeology and the Old Testament (1964, p. 175): “Ti naindaniwan nga Ugaritiko a literatura nakatulong a mangipalgak iti kakaro ti kinalulok, a pakabigbigan iti relihion ti Canaan. Ti aramid ti kulto dagiti Canaanita ket nauyong ken bin-ig a dinederrep, yantangay nakadakdakes dayta a kita ti politeismo.” Nasarakan met dagiti imahen ni Baal ken ti sabsabali pay a didios. (Kitaenyo ti DIDIOS KEN DIDIOSA [Dagiti Didiosen ti Canaan].) Ti maysa a sigud a di pagaammo a kita ti alpabetiko a cuneiform a surat (naiduma iti Akkadiano a cuneiform) ti nangisalsalumina kadagitoy a teksto. Surotenna ti isu met laeng nga urnos a kas iti Hebreo ngem adda sabsabali pay a letra nga inayonna, iti kasta agdagup iti 30. Kas idiay Ur, nakabakab met ti maysa nga asero a wasay a pakibakal.

Ti Samaria, ti nabileg pannakasarikedkedna a kabesera ti makin-amianan a pagarian ti Israel, ket naibangon iti turod a ti kangatona agarup 90 m (295 pie) iti ngatuen ti lansad ti ginget. Ti pammaneknek iti kinabilegna a mangandur kadagiti napaut a pannakalakub, kas kadagidiay nadeskribir iti 2 Ar-ari 6:24-30 iti kaso ti Siria, ken 2 Ar-ari 17:5 iti kaso ti mannakabalin a buyot ti Asiria, ket patalgedan dagiti nabatbati a nalalagda a doble a pader, nga iti sumagmamano a disso buklenda ti maysa a baluarte a 10 m (33 pie) ti kaakabana. Ti bato a gapuanan dagiti kantero a nasarakan iti daytoy a disso, naibilang nga adda idi tiempo da Ari Omri, Acab, ken Jehu, ket naaramid buyogen ti kasta unay a kinasigo. Ti maipagarup a kasla plataporma ti palasio ket agrukod iti kaakaba nga agarup 90 m (295 pie) ken kaatiddog nga agarup 180 m (590 pie). Iti lugar ti palasio, nasarakan ti nakaad-adu nga alikamen, plake, ken diding, a naaramid amin iti marfil, ket mabalin nga adda pakainaiganda iti marfil a balay ni Acab a nadakamat iti 1 Ar-ari 22:39. (Idiligyo ti Am 6:4.) Iti amianan a laud a nagsulian ti tapaw, adda nasarakan a dakkel a sementado a ban-aw, nga agrukod iti kaatiddog nga agarup 10 m (33 pie) ken kaakaba nga agarup 5 m (17 pie). Mabalin a dayta “ti ban-aw ti Samaria,” a nakaugasan ti karuahe ni Acab manipud iti darana.​—1Ar 22:38.

Makapainteres ti 63 a ribak (ostracon) nga addaan kadagiti surat a tinta, naibilang a napetsaan iti maikawalo a siglo K.K.P. Dagiti resibo maipaay iti panagidaliasat iti arak ken lana a maipan idiay Samaria manipud dadduma nga ili ipakitada ti maysa nga Israelita a sistema ti panagisurat kadagiti numero babaen ti panagaramat kadagiti nakatakder, paidda, ken pairig nga uged. Iti maysa a gagangay a resibo mabasa ti sumaganad:

Iti maikasangapulo a tawen.

Ken Gaddiyau [nalabit ti mayordomo iti pagidulinan ti gameng].

Manipud Azah [nalabit ti purok wenno distrito a nangipatulod iti arak wenno lana].

Abi-ba‛al 2

Acaz 2

Sheba 1

Meriba‛al 1

Dagitoy a resibo ipalgakda met a masansan a naaramat ti nagan a Baal kas paset dagiti nagan, nga iti kada 11 nga aglaon iti maysa a porma ti nagan a Jehova, adda agarup 7 a nagan nga addaan iti nagan a Baal, nalabit mangipatuldo iti iseserrek ti panagdaydayaw ken Baal kas nadeskribir iti salaysay ti Biblia.

Nadeskribir iti Biblia ti umap-apuy a pannakadadael ti Sodoma ken Gomorra ken ti kaadda dagiti abut ti bitumen (aspalto) iti dayta a rehion. (Ge 14:3, 10; 19:12-28) Patien ti adu nga eskolar nga adda idi tiempo a mabalin a ngimmato ti dandanum ti Natay a Baybay ket ti makin-abagatan nga ungto ti baybay dimmanon iti pangadaywen a distansia, iti kasta natinepda ti nalabit disso dagitoy a dua a siudad. Ipakita dagiti panagsukisok a ti disso ket maysa a nauram a rehion ti lana ken aspalto. Maipapan itoy a banag, kunaen ti libro a Light From the Ancient Past, ni Jack Finegan (1959, p. 147): “Ti naannad a panangsukimat iti pammaneknek ti literatura, geolohia, ken arkeolohia ipatuldona ti konklusion a dagiti nagdindinamag a ‘siudad ti ginget’ (Genesis 19:29) addada idi iti disso a natinep itan . . . ket ti pannakadadaelda naibanag babaen ti dakkel a ginggined, nalabit napakuyogan kadagiti panagbettak, kimat, panagsegged dagiti natural a gas, ken nasaknap a pannakauram.”​—Kitaenyo met ti SODOMA.

Mainaig iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti panangusar ni Jesus iti maysa a sinsilio a denario nga addaan ladawan ti ulo ni Tiberio Cesar (Mr 12:15-17) ket patalgedan ti pannakatakuat iti maysa a pirak a sinsilio a denario nga addaan ladawan ti ulo ni Tiberio ken nausar idi agarup tawen 15 K.P. (LADAWAN, Tomo 2, p. 544) (Idiligyo ti Lu 3:1, 2.) Ti maysa a tapi a bato a nasarakan idiay Cesarea nga addaan Latin a nagnagan a Pontius Pilatus ken Tiberieum paneknekanna met ti kinapudno a ni Poncio Pilato ti agdama idi a Romano a gobernador ti Judea.​—Kitaenyo ti PILATO; LADAWAN, Tomo 2, p. 741.

Dagiti Aramid dagiti Apostol, a ni Lucas ti nangisurat kas ipakita dagiti nalawag a pammaneknek nga adda iti dayta, ket aglaon iti adu a panangtukoy kadagiti siudad ken kadagiti probinsia a nakailas-udan dagitoy a siudad ken kadagiti nadumaduma a kita ti opisial agraman agduduma a tituloda, isuda nga agtaktakem iti saad iti maysa a piho a tiempo​—maysa a panangidatag nga adda posibilidadna nga agbiddut ti mannurat. (Imutektekanyo met ti Lu 3:1, 2.) Kaskasdi a ti napataud a pammaneknek ti arkeolohia silalawag unay nga iparangarangna ti kinaumiso ni Lucas. Gapuna, iti Aramid 14:1-6, ni Lucas dakamatenna ti Listra ken Derbe kas adda iti teritoria ti Licaonia ngem iparipiripna a ti Iconio adda iti sabali a teritoria. Dagiti Romano a mannurat, a pakairamanan ni Cicero, tinukoyda ti Iconio kas adda iti Licaonia. Nupay kasta, ipakita ti maysa a monumento a natakuatan idi 1910 a ti Iconio naibilang a pudno a maysa a siudad ti Frigia imbes a Licaonia.

Umasping iti dayta, ti maysa a kitikit a natakuatan idiay Delphi patalgedanna a ni Galion ket prokonsul ti Acaya, nalabit idi 51-52 K.P. (Ara 18:12) Agarup 19 a kitikit a napetsaan iti manipud maikadua a siglo K.K.P. agingga iti maikatlo a siglo K.P. patalgedanda ti kinaumiso ti panangusar ni Lucas iti titulo nga “agturay iti siudad” (pangmaymaysa a porma, po·li·tarʹkhes) kas agaplikar kadagiti opisial ti Tesalonica (Ara 17:6, 8), a ti lima kadagitoy a kitikit espesipiko a tukoyenda dayta a siudad. (Kitaenyo ti AGTUTURAY ITI SIUDAD.) Kasta met, ti pannakatukoy ni Publio kas “ti kangrunaan a tao” (proʹtos) ti Malta (Ara 28:7) inaramatna ti apag-isu a titulo nga usaren, kas ipakita ti panagparang dayta iti dua a kitikit dagiti taga Malta, maysa iti Latin ken maysa iti Griego. Idiay Efeso nasarakan dagiti teksto iti panagsalamangka kasta met ti templo ni Artemis (Ara 19:19, 27); dagiti panagkabakab sadiay nakakalida met iti teatro a makalaon iti agarup 25,000 a tattao, ken kitkitikit a mangtuktukoy kadagiti “komisionado dagiti piesta ken paay-ayam,” kas kadagidiay bimmallaet maipagapu ken Pablo, ken kasta met iti maysa a “managilista,” kas iti daydiay namagulimek iti bunggoy dagiti managderraaw iti dayta a pasamak.​—Ara 19:29-31, 35, 41.

Gapu iti sumagmamano kadagita a takuat, natignay ni Charles Gore a mangisurat iti A New Commentary on Holy Scripture maipapan iti kinaumiso ni Lucas: “Siempre rumbeng a bigbigen a gapu iti moderno nga arkeolohia, dagiti manangkritikar ken San Lucas gistay mapilitanda nga umannugot a dagiti amin a panangtukoyna kadagiti sekular nga impormasion ken paspasamak ket naisangsangayan ti kinaumisoda.”​—Inurnos da Gore, Goudge, ken Guillaume, 1929, p. 210.

Relatibo a Kinapateg ti Arkeolohia. Ti arkeolohia nakapataud iti makagunggona nga impormasion a nakatulong iti panangilasin (masansan a di sigurado) kadagiti disso iti Biblia, nakakali kadagiti naisurat a dokumento a nakatulong iti nasaysayaat a panangtarus kadagiti orihinal a pagsasao a naaramat iti pannakaisurat ti Kasuratan, ken nakaipaay iti pannakalawlawag dagiti kasasaad ti panagbiag ken ar-aramid dagiti nagkauna a tattao ken agtuturay a natukoy iti Biblia. Kaskasdi, numan pay ti arkeolohia adda pannakainaigna iti kinaumiso ken kinamapagtalkan ti Biblia, kasta met iti pammati iti dayta, kadagiti sursurona, ken kadagiti panangipalgakna iti pangpanggep ken karkari ti Dios, maikuna la ketdi a maysa dayta a di napateg a suplemento ken maysa a di kaskasapulan a pammatalged iti kinapudno ti Sao ti Dios. Kas panangyebkas ni apostol Pablo: “Ti pammati isu ti sigurado a panangsegsegga iti bambanag nga in-inanamaen, ti nabatad a parangarang dagiti kinapudno nupay saan a makita. Babaen iti pammati matarusantayo a dagiti sistema ti bambanag nayurnos babaen ti sao ti Dios, tapno ti makita napaadda manipud iti bambanag a saan nga agparang.” (Heb 11:1, 3) “Magmagnakami babaen ti pammati, saan a babaen ti panagkita.”​—2Co 5:7.

Saan a kayat a sawen daytoy a ti Nakristianuan a pammati awan aniaman a nakaibatayanna iti bambanag a makita, saan met a nainaig laeng iti bambanag a di pisikal. Ngem pudno nga iti tunggal periodo ken panawen, adda nawadwad a pammaneknek kadagidi met laeng a tiempo a masarakan iti aglawlaw dagiti tattao, kasta met iti mismo a bagbagida ken kadagiti bukodda a kapadasan, a mabalin a mangkombinsir kadakuada a ti Biblia ti pudpudno a gubuayan ti nadibinuan a palgaak ken saan a naglaon iti aniaman a di maitunos kadagiti mapaneknekan a kinapudno. (Ro 1:18-23) Ti pannakaammo maipapan iti napalabas sigun iti lawag ti takuat ti arkeolohia ket makapainteres ken matagipateg, ngem saan a nasken. Ti napateg ken bin-ig a mapagtalkan isu ti pannakaammo maipapan iti napalabas sigun iti lawag ti Biblia laeng. Uray adda wenno awan ti arkeolohia, ti Biblia ipaayna ti pudno a kayulogan ti agdama a tiempo ken lawlawaganna ti masanguanan. (Sal 119:105; 2Pe 1:19-21) Iti kinaagpaysuanna, ti pammati a kasapulanna ti agpannuray kadagiti marunrunot a ladrilio, naburak a basehas, ken marmargaay a pader tapno maparayray ken mapatibker dayta ket maysa a nakapuy a pammati.

Di kinasigurado naibinggas kadagiti konklusion. Nupay dagiti takuat ti arkeolohia no dadduma nakaipaayda iti maikanada a sungbat kadagidiay nangbabalaw kadagiti salaysay ti Biblia wenno nangdillaw iti kinapudno ti sumagmamano a pasamak a mainaig iti pakasaritaan, ken nupay ti kakasta a takuat nakatulong tapno mawaknitan ti pampanunot dagiti napudno a tattao a nalabes ti panagsiddaawda kadagiti argumento ti kakasta a kritiko, kaskasdi a ti arkeolohia saanna a napagulimek dagiti kritiko ti Biblia, saan met a pudpudno a nasayaat a pamuon a pangibatayan ti maysa a tao iti panamatina iti rekord ti Biblia. Dagiti nagtengan a konklusion manipud iti kaaduan kadagiti naaramid a panagkabakab kangrunaanna nga agpannuray iti deductive (lohikal a panangbukel kadagiti konklusion maibatay kadagiti mabigbig a sapasap a pagannurotan) ken inductive (panangusig iti maysa nga espesipiko a kaso wenno pasamak nga agturong iti pannakapataud ti maysa a sapasap a pagannurotan) a wagas ti panagikalintegan dagiti agim-imbestigar, a, kaar-arngi dagiti sekreta, mangsangal iti kaso nga irupirda. Uray kadagitoy agdama a tiempo, nupay mabalin a makaduktal ken makaala dagiti sekreta iti nakaad-adu a sirkumstansial ken material nga ebidensia, ti aniaman a kaso a bin-ig a naibatay iti kasta a pammaneknek ngem awanan met iti testimonia dagiti mapagpiaran a saksi a direkta a nainaig iti isyu a pagsusupiatan, no maidatag iti pangukoman, maibilang a nakapuy unay. Dagiti pangngeddeng a naibatay laeng iti kasta a pammaneknek nagbanag iti nakaro a panagbiddut ken kinaawan iti hustisia. Anian nga ad-adda pay a kastoy la ketdi ti kasasaad no 2,000 wenno 3,000 a tawen ti adda iti nagbaetan dagiti agim-imbestigar ken ti tiempo ti pasamak.

Maysa nga umar-arngi a panamagpadis ti idatag ti arkeologo a ni R. J. C. Atkinson, nga agkuna: “Panunoten laengen ti maysa no kasano karigat ti trabaho dagiti masanguanan nga arkeologo no kasapulan a sangalenda manen ti ritual, sursuro ken doktrina dagiti Kristiano nga Iglesia manipud laeng kadagiti rebba dagiti patakder ti simbaan, nga awan ti tulong ti aniaman a naisurat a rekord wenno kitikit. Makariro ngarud ti adda a kasasaad ta ti arkeolohia, ti kakaisuna a pamay-an a pangsukimat iti napalabas ti tao no awan dagiti naisurat a rekord, ket kumapuy a kumapuy ti kinaepektibona kas pamay-an ti panagusig bayat a nasingsinged ti panangtratarna kadagidiay aspeto ti biag ti tattao nga ad-adda pay nga espesipiko a nainaig iti tattao.”​—Stonehenge, London, 1956, p. 167.

Ti mamagbalin pay iti daytoy a banag kas narikut isu ti kinapudno a, mainayon iti nabatad a saanda a pannakabael a mangilawlawag iti nabayagen a napalabas uray pattapatta laeng koma no maipapan iti kinaumiso, ken iti laksid ti panagreggetda a mangtaginayon iti bin-ig a naibatay-kinapudno a panangmatmat iti panangusigda iti makalida a pammaneknek, dagiti arkeologo, kas iti dadduma pay a sientista, addaanda met kadagiti pagkamkamalian ken kabukbukodan a panagannayas ken ambision, a mabalin a mangparnuay iti biddut a panagrasrason. Iti panangipatuldona iti parikut, ikomento ni Propesor W. F. Albright: “Iti sabali a bangir, adda peggad ti panagsapul kadagiti baro a takuat ken kadagiti naiduma a panangmatmat ngem pakadadaelan met ti ad-adda a mapagpiaran nga immun-una a gapuanan. Nangnangruna a pudno daytoy kadagiti tay-ak a kas iti Biblikal nga arkeolohia ken geograpia, a kadagita nakarigrigat ti agbalin a nasigo kadagiti rimienta ken kadagiti pamay-an ti panagsukimat ta kanayon nga adda ti pannakasulisog a di mangikabilangan iti nasayaat a metodo, a dagiti nasaldet a kombinasion ken dagiti nalaing a pugto ti isukatda iti nabumbuntog ken ad-adda a sistematiko a trabaho.”​—The Westminster Historical Atlas to the Bible, inurnos ni G. E. Wright, 1956, p. 9.

Panagduduma ti panagpetsa. Nasken a maikabilangan daytoy no us-usigen dagiti petsa nga insingasing dagiti arkeologo mainaig kadagiti takuatda. Iti panangyilustrarna iti daytoy, kuna ni Merrill F. Unger: “Kas pagarigan, petsaan ni Garstang ti pannakarba ti Jerico iti a. 1400 B.C. . . . ; suportaran ni Albright ti petsa nga a. 1290 B.C. . . . ; ni Hugues Vincent, ti nalatak a Palestino nga arkeologo, itandudona ti petsa a 1250 B.C. . . . ; idinto ta ni H. H. Rowley matmatanna ni Rameses II kas ti Faraon idi tiempo ti Pannakairurumen, ken ti Ipapanaw kas napasamak iti sidong ti sunona a ni Marniptah [Merneptah] idi agarup 1225 B.C.” (Archaeology and the Old Testament, p. 164, ftn. 15) Nupay iruprupirna ti kinamapagtalkan ti agdama-aldaw nga arkeolohikal a proseso ken panagusig, bigbigen ni Propesor Albright a “nakarigrigat latta kadagiti di espesialista ti mangngeddeng iti nagbabaetan dagiti agsusupadi a petsa ken konklusion dagiti arkeologo.”​—The Archaeology of Palestine, p. 253.

Pudno a maar-aramaten ti radiocarbon clock, agraman ti dadduma pay a moderno a pamay-an, a pangpetsa kadagiti nasarakan a kadaanan nga alikamen. Nupay kasta, saan nga interamente a mapagpannurayan daytoy a pamay-an kas ibatad ti sumaganad a sasao ni G. Ernest Wright iti The Biblical Archaeologist (1955, p. 46): “Saan a kas iti ninamnama, mapaliiw nga adda latta panagbiddut ti baro a Carbon 14 a pamay-an ti panangpetsa iti kadaanan a tedtedda. . . . Nakabatbatad a kamali dagiti resulta ti sumagmamano a pannakaipadas daytoy a metodo, nalabit gapu iti sumagmamano a rason. Iti agdama, ti maysa a tao awan panagduaduana a makapagpannuray kadagiti resulta no laeng naaramiden ti sumagmamano a panangpadas a gistay agpapada dagiti resultada ken no ti petsa agparang nga umiso maibatay iti dadduma pay a pamay-an ti panagkuenta [dakami ti nangyitaliko].” Iti saan pay unay a nabayag, kinuna ti The New Encyclopædia Britannica (Macropædia, 1976, Tomo 5, p. 508): “Aniaman ti makagapu, . . . nalawag a dagiti petsa a naibatay iti carbon-14 awananda iti kinaapag-isu a kayat koma a magun-odan dagiti tradisional a historiador.”​—Kitaenyo ti KRONOLOHIA (Panagpetsa Sigun iti Arkeolohia).

Relatibo a pateg dagiti kitikit. Rinibribu a kadaanan a kitikit ti nasarakanen ken maibukbuksilan. Kuna ni Albright: “Dagiti naisurat a dokumento buklenda ti kapatgan pay laeng nga agmaymaysa a grupo ti material a natakuatan dagiti arkeologo. Ngarud nakapatpateg unay ti maaddaan iti nalawag nga ideya maipapan iti kasasaadda ken iti pannakabaeltayo a mangibuksil kadagita.” (The Westminster Historical Atlas to the Bible, p. 11) Mabalin a naisuratda kadagiti nabuong a damili, pila a tapi, papiro, wenno naikitikitda iti granito a bato. Aniaman ti nakaisuratanda, ti iyallatiwda nga impormasion masapul latta a matingiting ken masubok no maipapan iti kinamapagtalkan ken pateg dayta. Ti biddut wenno agdadata a kinaulbod mabalin a mailanad iti bato kasta met iti papel, ket masansan a kasta idi ti napasamak.​—Kitaenyo ti KRONOLOHIA (Kronolohia ti Biblia ken ti Sekular a Pakasaritaan); SARGON.

Kas panangyilustrar, kunaen ti rekord ti Biblia a ni Ari Senaquerib ti Asiria pinapatay ti dua nga annakna, da Adramelec ken Sarezer, ket ti sabali pay nga anakna, ni Esar-haddon, ti nangsuno kenkuana iti trono. (2Ar 19:36, 37) Nupay kasta, kinuna ti maysa a cronica ti Babilonia nga, idi maika-20 nga aldaw ti Tebet, ni Senaquerib pinapatay ti anakna iti maysa nga iyaalsa. Kasta met laeng ti salaysay nga impaay da Berossus, padi ti Babilonia iti maikatlo a siglo K.K.P., ken Nabonido, ari ti Babilonia iti maikanem a siglo K.K.P., a ti anagna ket ni Senaquerib pinapatay ti maysa laeng kadagiti annakna. Nupay kasta, iti ribak ti Prisma ni Esar-haddon a natakuatan saan pay unay a nabayag, silalawag a kunaen ni Esar-haddon, ti anak a nangsuno ken Senaquerib, a dagiti kakabsatna (pangadu a porma) immalsada ken pinapatayda ni amada ket kalpasanna nagtalawda. Iti panangkomentona iti daytoy, kuna ni Philip Biberfeld, iti Universal Jewish History (1948, Tomo I, p. 27): “Ti Cronica ti Babilonia, ni Nabonid, ken ni Berossus ket kamali; ti laeng salaysay ti Biblia ti napaneknekan nga umiso. Iti amin a babassit a detalyena, dayta ket patalgedan ti kitikit ni Esarhaddon ken napaneknekan nga ad-adda nga umiso ngem kadagiti mismo a Babiloniko a gubuayan ti impormasion no maipapan iti daytoy a pasamak iti pakasaritaan ti Babilonia-Asiria. Nakapatpateg unay daytoy a kinapudno ta maaramat a pangtingiting uray kadagiti adda idin a gubuayan ti impormasion a saan a maitunos iti Biblikal a tradision.”

Dagiti parikut iti panagibuksil ken panagipatarus. Kasapulan met ti maiparbeng a panagannad iti biang ti Kristiano maipapan iti panangawat lattan iti naaramid a pannakaipaulog ti adu a kitikit a nasarakan iti nagduduma a kadaanan a pagsasao. Iti sumagmamano a kaso, kas iti Bato a Rosetta ken Behistun a Kitikit, dagiti manangibuksil kadagiti pagsasao nakagun-odda iti umdas a pannakatarus iti sigud a di pagaammo a pagsasao babaen iti pannakaiparang dayta a pagsasao a mayassibay iti sabali pay a pagaammo a pagsasao. Kaskasdi, saan koma nga inanamaen a ti kakasta a pangtulong marisutda amin a parikut wenno mangipaayda iti naan-anay a pannakaawat iti pagsasao agraman amin a kaipapanan ken idiomatiko a sasao dayta. Kadagiti nabiit pay a tiempo, dakkelen ti rimmang-ayan uray ti pannakaawat kadagiti pamunganayan a pagsasao ti Biblia, ti Hebreo, Aramaiko, ken Griego, kaskasdi a mapagad-adalan pay laeng dagitoy a pagsasao. No maipapan iti naipaltiing a Sao ti Dios, siuumiso a mainanamatayo a ti Autor ti Biblia tulongannatayo a manggun-od iti umiso a pannakaawat iti mensahe dayta babaen kadagiti magun-odan a pannakaipatarus iti agdama-aldaw a pagsasao. Ngem saan a kasta ti kasasaad no maipapan iti di naipaltiing a sursurat dagiti pagano a nasion.

Iti panangyilustrarna iti daytoy a panagkasapulan iti panagannad ken kasta met nga iti panangiparangarangna manen a ti naibatay-kinapudno a panangtaming kadagiti parikut a parnuayen ti panangibuksil kadagiti kadaanan a kitikit ket masansan a saan a kas iti kalatak ti pagarupen ti maysa, ti libro a The Secret of the Hittites, ni C. W. Ceram, naglaon iti sumaganad nga impormasion maipapan iti nalatak nga Asiriologo a nangaramid iti panangibuksil iti “Heteo” a pagsasao (1956, p. 106-109): “Naan-anay a karkarna ti trabahona​—nasaririt a panamaglaok kadagiti nakaro a kamali ken dagiti naisalsalumina a pagarup . . . Ti sumagmamano kadagiti biddutna ket sinuportaran dagiti argumento a makaallukoy unay ta kinasapulan ti dinekdekada a panagadal tapno maituang dagita. Ti nalaing a panagrasrasonna ket sinuportaran ti aglaplapusanan nga adal iti pilolohia nga iti kasta ti taep nakarigrigat nga ilaid manipud iti trigo.” Kalpasanna deskribiren ti mannurat ti napalalo a kinasubeg daytoy nga eskolar maipapan iti aniaman a panangbalbaliw kadagiti takuatna; kalpasan ti adu a tawen immanamong met laeng a mangaramid iti sumagmamano a panangbalbaliw​—a ti binalbaliwanna ket dagiti mismo nga impormasion nga idi agangay napaneknekan nga umiso! Iti panangisalaysayna iti napalalo a sinnupiat, a napnuan kadagiti personal a panagpinnabasol, a timmaud iti nagbaetan daytoy nga eskolar ken ti sabali pay a manangibuksil iti hieroglipiko a “Heteo,” kuna ti autor: “Nupay kasta, ti mismo a kinapanatiko a pakaigapuan ti kakasta a panagririri ket maysa a manggutugot a puersa a nasken tapno agtakuat dagiti eskolar.” Ngarud, nupay ti tiempo ken panagadal inikkatda ti adu a biddut iti panangtarus kadagiti kadaanan a kitikit, nasayaat a bigbigentayo a ti kanayonan a panagimbestigar mabalbalin a mangibunga kadagiti kanayonan a pannakailinteg.

Dagitoy a kinapudno dinegdeganda ti kinatan-ok ti Biblia kas gubuayan ti mapagtalkan a pannakaammo, napudno nga impormasion, ken sigurado a pannakaiwanwan. Kas grupo dagiti naisurat a dokumento, ipaay kadatayo ti Biblia ti kalalawagan a ladawan ti napalabas ti tao, ket nakagteng dayta kadatayo, saan a babaen ti panagkabakab, no di ket babaen ti panangtaginayon iti dayta ti Autorna, ni Jehova a Dios. Dayta ket “nabiag ken adda bilegna” (Heb 4:12) ken “sao ti sibibiag ken manayon a Dios.” “Isuamin a lasag kasla ruot, ket isuamin a dayagna kasla sabong ti ruot; ti ruot malaylay, ket ti sabong agregreg, ngem ti sasao ni Jehova agtalinaed iti agnanayon.”​—1Pe 1:23-25.

[Ladawan iti panid 234]

Batonlagip a mangdesdeskribir ken Merneptah, anak ni Ramses II, kas agragrag-o gapu iti pannakaparmek ti Israel; ti kakaisuna a pagaammo a nakadakamatan ti Israel kadagiti kadaanan a teksto ti Egipto