Inki Mutindu Nge Lenda Twadisa Nzo?

 1. Sambu na inki kutwadisa nzo lenda kuvanda mpasi mingi bubu yai?

“MAMBU ya inza yai kele na kusoba.” (1 Korinto 7:​31, NW) Bangogo yina kusonamaka kiteso ya bamvula 1900 meluta, mpi yau kele mpenza kyeleka bubu yai! Mambu kele na kusoba, mingimingi mambu yina metadila luzingu ya dibuta. Mambu yina vandaka kutadilama bonso ya mbote to ya nsiku ya bambuta bamvula 40 to 50 meluta, kendimamaka ve mbala mingi bubu yai. Sambu na dyambu yai, kutwadisa nzo na mutindu mosi ya mbote lenda kubasisa balukakilu ya ngolo kibeni. Ata mpila yina, kana ndongisila ya Masonuku kelundama, nge lenda kununga balukakilu yina.

 2. Inki mambu metadila mbongo kenataka mavwanga na kati ya dibuta?

² Bubu yai, bantu mingi keyangalalaka dyaka ve ti luzingu ya bukatikati, ya kukangama na dibuta. Mutindu inza ya kinkita kebasisa bima ya kuluta mingi kibeni mpi kesadila bingangu na yau ya lusikisu sambu na kumeka kubenda bantu, mafuku ya batata ti bamama kelutisaka bantangu mingi na kisalu na mpila nde bau lenda sumba bima yina. Mafuku ya bantu yankaka bubu yai kenwana kaka sambu na kuzwa mwa madya ya kutula na zulu ya mesa. Bau fwete lutisa ntangu mingi na kisalu kuluta mutindu yau vandaka ntete, mbala yankaka na kusalaka bisalu zole, kaka sambu na kusumba bima yina kele mfunu. Kansi, bantu yankaka tavanda na kyese na kuzwa kisalu, sambu kukonda kisalu mekumaka dikambu ya meyalumukaka na inza ya mvimba. Ee, luzingu kevandaka ve petepete ntangu yonso na dibuta ya bubu yai, kansi minsiku ya Biblia lenda kusadisa mabuta na kusala yonso yina bau lenda na kutadilaka mvwandilu na bau.

 3. Inki munsiku ntumwa Polo kutendulaka, mpi inki mutindu kusadila yau lenda sadisa muntu na kununga na kutwadisa nzo?

³ Ntumwa Polo kumonaka bampasi ya mbongo. Na kumanisa yau, yandi bakaka dilongi mosi ya mfunu, yina ya yandi ketendula na mukanda na yandi ya yandi kusonikilaka nduku na yandi Timoteo. Polo kesonika nde: “Beto kwisaka kunata ata kima mosi ve awa na nsi-ntoto; yo yina, ntangu beto ta katuka na nsi-ntoto yai beto ta nata mpi ata kima mosi ve. Yo yina mpi, kana beto ke na madia ti bilele ti nzo ya kulala, yina me lunga na beto.” (1 Timoteo 6:​7, 8) Ya kyeleka, dibuta kele na mfunu ya bima kuluta madya ti bilele mpamba. Yau kele mpi na mfunu ya kisika ya kuzingila. Bana kele na mfunu ya ndongolo. Mpi bankisi ti mambu yankaka kele. Ata mpila yina, munsiku ya bangogo ya Polo kesadilama. Kana beto kesepela na kulungisa bampusa na beto na kisika ya kudipesa na bansatu na beto, luzingu takuma petepete mpenza.

4, 5. Inki mutindu kuyindula mambu na ntwala to kusala bapula lenda sadisa na kutwadisa nzo?

⁴ Munsiku yankaka yina kesadisaka kemonana na mosi na kati ya bingana ya Yezu. Yandi tubaka nde: “Kana muntu mosi na kati na beno ke zola kutunga nzo ya nda, ntete yandi fweti vanda sambu na kuyindula kana yandi ta basisa mbongo ntalu ikwa sambu na nzo yina. Mpidina, yandi ta zaba kana yandi ke na mbongo ya kulunga sambu na kumanisa nzo yina.” (Luka 14:28) Awa, Yezu kele na kutubila kuyindula na ntwala, kusala bapula na ntwala. Na kapu yina kuyitaka beto monaka inki mutindu dyambu yai kesadisaka kana baleke zole kekana na kukwelana. Mpi na nima ya makwela, yau kele mpi mfunu na kutwadisa nzo. Kuyindula na ntwala na yina metala dyambu yai kelombaka kuvanda ti bige (budget), kusala pula na ntwala sambu na kusadila na mayele mbongo yina beno kele na yau. Na mutindu yai, dibuta lenda kulanda mutindu ya mbongo kebasika, na kutulaka mbongo na lweka sambu na kusumba bima yina kele mfunu konso kilumbu to konso mposo, mpi na kukonda kuzinga na kulutisaka ndilu ya bige yina.

⁵ Na bansi mingi, bige ya mutindu yina lenda kutendula kutelamanina mpusa ya kudefa sambu na kusumba bima ya kukonda mfunu. Na bansi yankaka, yau lenda tendula kuditanina kibeni na nsadilu ya bakarte ya mfuka. (Bingana 22:⁠7) Yau lenda kutendula mpi kutelamanina mpusa ya bisumbasumba​—⁠ya kusumba na kintulumukina nkatu kutadila bampusa ti malanda. Dyaka, bige tamonisa nde kuyonika na bwimi yonso mbongo na bansaka, kunwa makaya, mpi kulutisa malafu kebebisaka mvwandilu ya mbongo ya dibuta, mpi kewakanaka ve ti minsiku ya Biblia.​—⁠Bingana 23:​20, 21, 29-35; Roma 6:19; Efezo 5:​3-5.

 6. Inki bakyeleka ya Masonuku kesadisaka bayina fwete zinga na bunsukami?

⁶ Ebuna, beto tatuba inki sambu na bayina fwete zinga kaka na bunsukami? Ntetentete, bau lenda kusyamisama na kuzaba nde dikambu yai ya meyalumukaka na inza ya mvimba kele kaka ya ntangu fyoti. Na inza ya mpa yina kefinama nswalunswalu, Yehowa takatula bunsukami kumosi ti mambu yankaka yonso ya mbi yina kenatilaka bantu mpasi. (Nkunga 72:​1, 12-16) Na kuvingilaka, Bakristu ya kyeleka, ata nkutu kana bau kele bansukami ya ngolo, bau kekudiwaka ve ya kukonda kivuvu kimakulu mpenza, sambu bau kele ti lukwikilu na lusilu ya Yehowa: “Mono ta bikisa nge ve ata fioti.” Yau yina, nkwikidi lenda tuba na kutulaka ntima nde: “Mfumu Nzambi muntu ke sadisaka mono, yo yina mono ta wa boma ve. Nki mambu ya mbi muntu lenda sala mono?” (Baebreo 13:​5, 6) Na bilumbu yai ya mpasi, Yehowa mesadisaka bansambidi na yandi na mitindu mingi ntangu ya bau kezingaka na kulandaka minsiku na yandi mpi na kutulaka Kimfumu na yandi na kisika ya ntete na luzingu na bau. (Matayo 6:33) Ntalu ya mingi na kati na bau lenda kuta kimbangi, na kutubaka na bangogo ya ntumwa Polo nde: “Mono zaba luzingu ya kinsukami, mono zaba mpi luzingu ya kimvwama. Mono me yikanaka ka mono na kumona kiese na mambu yonso, ata mono ke na madia ata mono ke na yo ve, ata mono ke na bima ya kuluta mingi to ya kufwana ve. Mono me lunga kusala mambu yonso na ngolo yina ya Kristo ke pesaka mono.”​—⁠Filipi 4:​12, 13.

 7. Inki bangogo ya Yezu, kana yau sadilama, tasadisa na kutwadisa nzo na mutindu mosi ya mbote?

⁷ Na nsuka ya kisalu na yandi na zulu ya ntoto, Yezu tubaka nde: “Nge fweti zola mpangi na nge bonso nge mosi.” (Matayo 22:39) Kusadila ndongisila yai na kati ya dibuta kesadisaka mingi na kutwadisa nzo. Na kutuba ya mbote, banani kele bampangi na beto ya kuluta penepene kana kele ve bayina beto kele na bau nzo mosi​—⁠babakala, bankento, bibuti ti bana? Inki mutindu bamambere ya dibuta lenda songa zola mosi sambu na yankaka?

 8. Inki mutindu zola lenda kumonisama na kati ya dibuta?

⁸ Mutindu mosi ya kusala yau kele nde konso mambere ya dibuta kusala dikabu na yandi ya bisalu ya nzo. Na yau, bana fwete longama na kukatula bima na nima ya kusadila yau, yau vanda bilele to bisadilu. Yau lenda kulomba ntangu mpi kikesa sambu na kubongisa mbeto konso suka, kansi yau kele lusadisu ya nene na kubongisa nzo. Na ntembe ve, mwa mavwanga lenda kuvanda, kansi bantu yonso lenda sala kumosi sambu na kutanina nzo ya bunkete, mpi kukomba yau na nima ya kudya. Bumolo, kiseku, mpi ntima zole, mpeve ya kukonda luzolo ya mbote ya kusala kevandaka ti malanda ya mbi na zulu ya konso muntu. (Bingana 26:​14-16) Na ndambu yankaka, mpeve ya kyese, ya kuvanda na luzolo ya mbote kenataka luzingu ya kyese na dibuta. “Nzambi ke zolaka nde bantu kupesa . . . na kyese.”​—⁠2 Korinto 9:⁠7.

9, 10. (a) Inki kizitu kevandaka mbala mingi na zulu ya nkento ya nzo, mpi inki mutindu yau lenda kubongisama? (b) Inki mboninu ya bukatikati mepesama ngindu sambu na bisalu ya nzo?

⁹ Luzitu ti zola tasadisa na kukakila mvwandilu yina kele dikambu ya nene na banzo yankaka. Na ntangu ya ntama, bamama bantu vandaka kusimba luzingu ya nzo. Bau vandaka kusungimina bana, kukomba nzo, kuyobisa bilele sambu na dibuta, kusumba mpi kulamba madya. Na bansi yankaka, na ntangu ya ntama, bankento vandaka kusala mpi na bilanga, kuteka bima na zandu, to vandaka kusadisa na mitindu yankaka na bige ya dibuta. Ata na bisika yina mambu yai kuvandaka ve kikalulu na ntangu ya ntama, mpusa mepusaka mafuku ya bankento ya makwela na kusosa kisalu na nganda ya nzo. Nkento ya makwela yina kele mama mpi kesalaka ngolo na mambu yai ya kuswaswana mefwana na kubaka lukumu. Bonso “nkento ya kulunga” yina metendulama na Biblia, bilumbu na yandi kele ya kufuluka na bisalu. “Yandi kedyaka ve mampa ya bumolo.” (Bingana 31:​10, 27, NW) Ata mpila yina, yau kezola kutendula ve nde nkento kaka muntu lenda kusala na kati ya nzo. Na nima ya bakala ti nkento mesala bau zole na nganda ya nzo, keti yau kelomba nde kaka nkento yandi mosi muntu fwete kusala bisalu yonso na kati ya nzo ntangu bakala ti bantu yankaka ya dibuta kepema? Ata fyoti ve. (Fwanisa ti 2 Korinto 8:​13, 14.) Ebuna, mu mbandu, kana mama fwete kulamba madya, yau lenda kuvanda mbote kana bamambere yankaka ya dibuta kesadisa yandi na kutula bima na mesa, na kusumbaka bima yankaka, to na kukombaka na nganda to na kati ya nzo. Ee, bau yonso lenda kukabula mikumba.​—⁠Fwanisa ti Galatia 6:⁠2.

¹⁰ Bantu yankaka lenda kutuba nde: “Kisika ya mono kezingaka babakala kesalaka ve mambu yai.” Yau lenda kuvanda ya kyeleka, kansi keti yau tavanda ve mbote na kutadila dyambu yai? Ntangu Yehowa kusalaka dibuta na luyantiku, yandi kutumaka ve nde bisalu yankaka bankento kaka bantu fwete sala yau. Na okazio mosi, ntangu binati-nsangu ya sipesiali yina kukatukaka na Yehowa kwisaka kutala Abrahami, muntu ya kwikama, yandi mosi pesaka maboko na kulamba mpi na kupesa madya na banzenza. (Kuyantika 18:​1-8) Biblia kepesa ndongisila nde: “Babakala mpi fweti zola bankento na bo, mutindu bo ke zolaka nitu na bo mosi.” (Efezo 5:28) Kana, na nsuka ya kilumbu, bakala kele ya kulemba mpi kezola kupema, keti yau kele kiteso mosi ve nde nkento mpi kuwa mutindu mosi, mbala yankaka kuluta mingi? (1 Piere 3:⁠7) Ebuna, keti yau tavanda mbote ve mpi kidimbu ya zola sambu na bakala na kusadisa na nzo?​—⁠Filipi 2:​3, 4.

11. Na inki mutindu Yezu kubikaka mbandu ya mbote na konso mambere ya nzo?

¹¹ Yezu kele mbandu ya kuluta kitoko ya muntu yina kuyangidikaka Nzambi mpi kunatilaka bankundi na yandi ya kisalu kyese. Ata yandi kwelaka ve, Yezu kele mbandu ya mbote sambu na babakala, mpi sambu na bankento ti bana. Yandi tubaka sambu na yandi mosi nde: “Mwana-muntu; yandi kwisaka ve sambu bantu kusadila yandi, kansi yandi kwisaka sambu na kusadila bantu,” disongidila, kusala sambu na bantu yankaka. (Matayo 20:28) Kyese ya inki mutindu kele na kati ya mabuta yina bamambere yonso kekunaka kikalulu ya mutindu yai!

12. Inki Yehowa kelombaka sambu na bayina kesadilaka yandi?

¹² Munsiku yankaka ya Biblia yina lenda sadisa na kubongisa nzo kele na 2 Korinto 7:⁠1. (NW) Kuna beto ketanga nde: “Bika beto kudigedisa na mvindu yonso ya nsuni ti ya mpeve.” Bayina kelemfukilaka bangogo yai ya kupemama, kendimamaka na Yehowa, yina kelombaka “lusambu ya kugedila mpi ya kukonda mvindu.” (Yakobo 1:​27, NW) Mpi banzo na bau kebakaka mambote ya yau kenataka.

13. Sambu na inki bunkete kele mfunu na lutwadisu ya nzo?

¹³ Mu mbandu, Biblia kendimisa beto nde kilumbu kele maladi ti kimbefo tavanda dyaka ve. Na ntangu yina, “ata muntu mosi ve . . . ta tuba diaka nde: ‘Mono ke bela.’ ” (Yezaya 33:24; Kusonga 21:​4, 5) Kansi, tii kuna ntangu yina kukwisa, konso dibuta fwete kunwana ti maladi mbala na mbala. Ata Polo ti Timoteo vandaka kubela mpi. (Galatia 4:13; 1 Timoteo 5:23) Kansi, minganga ya ngolo ketubaka nde mpila kele ya kukakila maladi mingi. Mabuta ya mayele ketinaka maladi yankaka yina lenda yita kutaninama kana bau kebuya mvindu ya kinsuni ti ya kimpeve. Bika beto kutala inki mutindu.​—⁠Fwanisa ti Bingana 22:⁠3.

14. Na inki mutindu bunkete ya ndyatilu ya mbote lenda kutanina dibuta na maladi?

¹⁴ Bunkete ya kimpeve kelombaka bunkente ya ndyatilu ya mbote. Mutindu yau mezabanaka mbotembote, Biblia kepesaka mbalu mingi na minsiku ya bandyatilu ya mbote ya kuzanguka mpi yau kebuyaka konso mutindu yina ya kuvukisa nitu na nganda ya makwela. “Bantu yina ke salaka pite na bantu yina me kwelaka to na bayina me kwelaka ve, [“ata bakala yina kevukisaka nitu na mutindu ya kimuntu ve,” NW] babakala yina ke ladisaka babakala ya nkaka, . . . ata muntu mosi ve na kati ya bantu yina ta vanda muntu ya Kimfumu ya Nzambi.” (1 Korinto 6:​9, 10) Kulanda bansiku yai ya kekondaka kusoba kele mfunu mingi sambu na Bakristu yina kezinga bubu yai na inza ya kubeba. Kusala mutindu yina keyangidikaka Nzambi, ye kesadisaka mpi na kutanina dibuta na maladi ya kekatukaka na kuvukisa nitu, mu mbandu, SIDA, sopisi, kasenda, ti klamidia.​—⁠Bingana 7:​10-23.

15. Pesa mbandu yina kemonisa nde kukonda bunkete ya kinsuni lenda nata maladi ya kukonda kukana.

¹⁵ ‘Kudigedisa na mvindu yonso ya nsuni’ kesadisaka na kutanina dibuta na maladi yankaka. Maladi mingi kekatukaka na kukonda bunkete na kinsuni. Mbandu ya ntete kele kikalulu ya kunwa makaya. Kunwa makaya kekumisaka kaka ve bafokofoko, bilele, ti mupepe mvindu, kansi yau kebedisaka mpi bantu. Mafuku ya bantu kefwaka konso mvula sambu bau vandaka kunwa makaya. Yindula yau fyoti, konso mvula bantu lendaka kubela ve mpi kufwa na ntwala kana bau vandaka kubuya ‘mbebisa ya nsuni’ yina!

16, 17. (a) Inki nsiku ya Yehowa mepesaka kutaninaka bana ya Izraele na maladi yankaka? (b) Inki mutindu munsiku yina kele na Kulonga 23:​12, 13 lenda sadilama na banzo yonso?

¹⁶ Tadila mbandu yankaka. Kiteso ya bamvula 3500 meluta, Nzambi pesaka Nsiku na yandi na dibuta ya Izraele sambu na kubongisa lusambu na bau mpi, na kiteso ya mingi, luzingu na bau ya konso kilumbu. Nsiku yina kusadisaka na kutanina dibuta na maladi na kutulaka mwa bansiku ya lufulu sambu na bunkete. Nsiku mosi ya mutindu yina vandaka kutadila ngidika ya mvindu ya bantu, yina fwanaka kuzikama mbotembote ntama ti ka na mpila nde nzyunga yina ya bantu vandaka kuzinga kubebisama ve. (Kulonga 23:​12, 13) Nsiku yina ya ntama kele ndongisila ya mbote tii ntangu yai. Ata bubu yai, bantu kebelaka mpi kefwaka sambu bau kelandaka yau ve.a

¹⁷ Na kuwakana ti nsiku yina ya kupesamaka na bantu ya Izraele, kikoso ti kabine ya dibuta​—⁠yau kuvanda na kati to na nganda ya nzo​—⁠fwete kulundama ya bunkete mpi ya kukonda mikolobi. Kana kisika kele kabine kelundama ve ya bunkete mpi ya kufikama, banzinzi tavukana kuna mpi tamwanga mikolobi na bandambu yankaka ya nzo​—⁠ti na madya yina beto kedya! Dyaka, bana ti bambuta fwete yobisa maboko na bau kana bau mekatuka na kisika yai. Kana ve, bau tanata mikolobi na mpusu na bau. Sambu na munganga mosi ya Mufalansa, kuyobisa maboko “kele tii ntangu yai mosi na kati ya bipiku ya kuluta mbote sambu na kuditanina na maladi yankaka ya estoma, ya pema, mpi makwanza.”

18, 19. Inki bangindu mepesama sambu na kutanina nzo ya bunkete ata nkutu beto kele na nzyunga ya bunsukami?

¹⁸ Ya kyeleka, bunkete kele kima ya mpasi na nzyunga ya bunsukami. Muntu mosi yina meyikanaka na bisika ya mutindu yina kutendulaka nde: “Na ntembe ve, mupepe ya tiya mingi kekumisaka kisalu ya kukomba mpasi mpenza. Putulu ya mipepe ya ngolo kefulukaka na mabulu yonso ya nzo ti mfututu ya langi ya mpumbu. . . . Kufuluka ya bantu na kati ya bambanza ti babwala yankaka, mpi kenataka kigonsa na mavimpi. Bisika ya mvindu ya kukangula, bita ya bamvindu ya kukonda kutulama kisika mosi, mvindu ya bakabine ya bantu mingi, maladi yina kekatukaka na bampuku, bampesi, ti banzinzi mekumaka kumonika bisika yonso.”

¹⁹ Kulunda bunkete na bankadilu ya mutindu yai kele mpasi. Ata mpila yina, yau kelomba kikesa ya mingi. Savo ti masa mpi mwa kisalu ya ngika kele ntalu mingi ve kuluta nkisi ti mbongo ya lupitalu. Kana nge kezingaka na nzyunga ya mutindu yina, kana mpila kele, tanina nzo ti lupangu na nge mosi na bunkete mpi ya kukonda bansansa ya bambisi. Kana nzila ya kukwendila na nzo na nge kezola kukuma potopoto na nsungi ya mvula, keti nge lenda kutula tumatadi to matadi sambu na kutanina nzo na potopoto? Kana muntu mesadila basapatu to basandale, keti yandi lenda katula yau na ntwala ya kukota na nzo? Dyaka, nge fwete kutanina kisika ya kubakila masa sambu na mvindu. Yau kemonanaka nde kiteso ya bantu mafuku zole kefwaka konso mvula sambu na maladi yina kekatukaka na masa ya mvindu ti hygiène ya mbi.

20. Kana nge kezola nde nzo kuvanda ya bunkete, nani fwete baka mukumba?

²⁰ Nzo ya bunkete kesimbamaka na konso muntu​—⁠mama, tata, bana, banzenza. Mama mosi ya bana nana na Kenya kutubaka nde: “Bau yonso kulongukaka na kusala dikabu na bau.” Nzo ya bunkete mpi ya mbote kevandaka kifwani ya dibuta ya mvimba. Kingana mosi ya Kiespaniole ketubaka nde: “Kukonda kuwakana kevandaka ve na kati ya bunsukami ti bunkete.” Ata muntu kezingaka na nzo ya etaze, na nzo ya manzanza, na nzo ya nyanga, to na nganda, bunkete kele nsapi ya mavimpi ya dibuta.

21. Na kuwakana ti Bingana 31:​28, inki tasadisa sambu na kunata kyese na dibuta?

²¹ Na kutubilaka nkento ya kulunga, mukanda ya Bingana ketuba nde: “Bana na yandi ke monaka yandi kiese, bakala na yandi ke kumisaka yandi.” (Bingana 31:28) Mbala ya nsuka ya nge sikisaka mambere mosi ya dibuta na nge kuvandaka inki ntangu? Ya kyeleka, beto kele bonso bimenina na ntangu ya hiver yina mefinama na kubasisa bintuntu ntangu yau kebaka mwa tiya ti mwa madidi. Na yina metadila beto, beto kele na mfunu ya lusikisu ya tiyatiya. Yau kesadisaka nkento na kuzaba nde bakala na yandi kesepelaka na kisalu na yandi ya ngolo ti lusungiminu na yandi ya zola mpi nde yandi kemonaka yandi mpamba ve. (Bingana 15:23; 25:11) Mpi yau kepesaka kyese kana nkento kesikisa bakala na yandi sambu na kisalu na yandi na nganda mpi na kati ya nzo. Bana mpi tayela kana bibuti kesikisa bau sambu na bikesa na bau na nzo, na nzo-nkanda, to na dibundu ya Bukristu. Mambu mingi ya inki mutindu mwa ntonda lenda kulungisa! Keti kima ya mpasi kele na kutuba nde: “Matondo”? Yau kele kima ya fyoti kibeni, kansi mambote lenda vanda mingi na kati ya ndyatilu ya mbote ya dibuta.

22. Inki kima kele mfunu sambu na kuvanda ti nzo ya “kusyaminina,” mpi inki mutindu kuzwa yau?

²² Sambu na bikuma mingi, kuyidika nzo kele petepete ve. Kansi, yau lenda kusalama mbote. Kingana mosi ya Biblia ketuba nde: “Nzo takudisyamisa sambu na mayele, mpi na ntonina yau tasyaminina ngolo.” (Bingana 24:​3, NW) Mayele ti ntonina lenda zwama kana bantu yonso na kati ya dibuta kesala ngolo na kulonguka luzolo ya Nzambi ti kusadila yau na luzingu na bau. Dibuta ya kyese kelombaka kibeni kikesa!