Bashemi, Mutala wa Mina U Lutañi?
“Mu be ba ba likanyisa Mulimu sina bana ba ba latwa; mi mu zamaye mwa lilato.”—MAEFESE 5:1, 2.
1. Jehova n’a file liketelelo ze cwañi ku bosinyalana ba pili?
JEHOVA ki yena Musimululi wa tukiso ya lubasi. Kabesi yena, kabe tukiso yeo ha i yo, kakuli ki yena ya n’a tomile lubasi lwa pili ni ku fa m’ata a lupepo ku bosinyalana ba pili. (Maefese 3:14, 15) N’a file bo Adama ni Eva litaelo ze mutomo ka za buikalabelo bwa bona mi a ba tuhelela ku ikupulisa ku ze ñata ha ne ba nze ba peta buikalabelo b’o. (Genese 1:28-30; 2:6, 15-22) Bo Adama ni Eva ha se ba fosize, lika ze ne li tahezi mabasi za tatafala maswe ni ku fita. Niteñi, Jehova ka lilato a fa liketelelo ze ne li ka tusa batanga ba hae ku konana ni lika ze cwalo.
2. (a) Jehova u tiiselize cwañi likelezo ze ñozwi ka litaelo za ka mulomo? (b) Bashemi ba swanela ku ipuza puzo mañi?
2 Ka ku ba yena Mulaeli wa luna ya zwile mubano, Jehova h’a si ka lu fa fela liketelelo ze ñozwi ka za ze lu swanela ku eza ni ze lu swanela ku ambuka. Kwaikale, kwand’a litaelo ze ñozwi, n’a fanga ni litaelo za ka mulomo ka baprisita ni bapolofita ni ka litoho za mabasi. Ki bomañi b’a itusisa kuli a fe lituto ze cwalo za ka mulomo mwa miteñi ya luna? Ki maeluda ba Sikreste ni bashemi. Haiba mu bashemi, kana mwa eza kabelo ya mina mwa ku laela lubasi lwa mina za linzila za Jehova?—Liproverbia 6:20-23.
3. Litoho za mabasi ba kona ku itutañi ku Jehova ka za mulutelo o munde?
3 Litaelo ze cwalo li swanelwa ku fiwa cwañi mwa lubasi? Jehova u fa mutala. U talusa hande ze nde ni ze maswe, mi u itusisa hahulu mulutelo wa ku kuta-kutela. (Exoda 20:4, 5; Deuteronoma 4:23, 24; 5:8, 9; 6:14, 15; Joshua 24:19, 20) U buza lipuzo ze ezisa mutu ku nahana. (Jobo 38:4, 8, 31) Ka liswanisezo ni mitala ya mwa bupilo, u nyangumuna maikuto a luna ni ku bupa lipilu za luna. (Genese 15:5; Daniele 3:1-29) Bashemi, kana mwa likanga ku kopisa mutala w’o ha mu luta bana ba mina?
4. Lu itutañi ku Jehova ka za mwa ku fela kalimelo, mi ki kabakalañi kalimelo ha i li ya butokwa?
4 Jehova u yemelanga hahulu ze lukile, kono wa utwisisa ze tisizwe ki ku sa petahala. Kacwalo a si ka fa kale koto, w’a luta ni ku kuta-kutela ku fa batu ba ba si ka petahala bao litemuso ni likupuliso. (Genese 19:15, 16; Jeremia 7:23-26) H’a fa kalimelo, u i fa ka tikanyo, isi ku fiteleza. (Samu 103:10, 11; Isaya 28:26-29) Ha lu eza cwalo kwa bana ba luna, lu bonisa kuli lwa ziba Jehova, mi ku ka ba bela bunolo ku mu ziba ni bona.—Jeremia 22:16; 1 Joani 4:8.
5. Bashemi ba kona ku itutañi ku Jehova ka za ku teeleza?
5 Ka ku komokisa, Jehova ki ya teeleza ka ku ba Ndate wa kwa lihalimu ya lilato. H’a fi fela litaelo. U lu susueza ku mu bulelela ze mwa sifuba sa luna kaufela. (Samu 62:8) Mi haiba maikuto e lu talusa a ba a’ si ka luka, h’a lu nyazi ka ku huweleza ku zwelela kwa lihalimu. Wa lu luta ka pilu-telele. Ku swanezi he kelezo ya muapositola Paulusi ha i li ye swanela, ye li: “Mu be ba ba likanyisa Mulimu sina bana ba ba latwa”! (Maefese 4:31–5:1) Ki mutala kwa bunde w’o Jehova a fa bashemi ha ba nze ba laela bana ba bona! Ki mutala o’ lu susumeza ili o’ lu lakazisa ku pila mw’a batela.
Z’o Tisa Mutala
6. Mubonelo ni muzamao wa bashemi u ama cwañi bana ba bona?
6 Kwand’a litaelo za ka mulomo, mutala ni ona u ama hahulu banana. Ku be cwañi kamba cwañi, bana ba ka kopisa bashemi ba bona. Bashemi ha ba utwa bana ba bona ba bulela lika zeo bona ka sibili ba bulezi, ba kana ba taba—kono fokuñwi ba kana ba swaba maswe. Muzamao ni mubonelo wa bashemi ha u bonisa kuli ba itebuha hahulu za kwa moya, bana ba bona ba ka susuezwa ku eza hande.—Liproverbia 20:7.
7. Jefita n’a file mwan’a hae mutala ufi, mi kwa ba cwañi?
7 Ze u kona ku peta mutala wa bashemi li bonisizwe hande mwa Bibele. Jefita, y’o Jehova n’a itusisize kuli a etelele Isilaele ku y’o tula Maamoni, ni yena n’a li ndate. Kalabo ya n’a lumezi mulena wa Maamoni i bonisa kuli Jefita u lukela ku ba ya n’a balanga hahulu litaba za m’o Jehova n’a ezelize Isilaele. N’a kona ku bulela za litaba zeo ka bunolo, mi n’a bonisize kuli n’a na ni tumelo ye tiile ku Jehova. Ku si na kuliñi, mutala wa hae n’o tusize mwan’a hae ku ba ni tumelo ni moya wa buitomboli o n’o mu kenisize mwa sebelezo ya n’a ka eza ku isa lifu a li likwasha ya filwe ku Jehova.—Baatuli 11:14-27, 34-40; mu bapanye Joshua 1:8.
8. (a) Bashemi ba Samuele ne ba bonisize mubonelo ufi o munde? (b) Nto yeo ne i tusize cwañi Samuele?
8 Samuele n’a file mutala o munde ha n’a li mwanana mi n’a sepahalile ku Mulimu a li mupolofita, mwa bupilo bwa hae kaufela. Kana ne mu ka tabela kuli bana ba mina ba be inge yena? Mu nyakisise mutala o ne ba file bashemi ba Samuele, bo Elikana ni Anna. Nihaike lubasi lwa bona ne lu si mwa muinelo o petehile, ne ba yanga kwa Shilo kamita ku y’o lapela, kona kwa sibaka ko ne ku inzi tabernakele ye kenile. (1 Samuele 1:3-8, 21) Mu lemuhe butungi bwa maikuto a Anna ha n’a lapela. (1 Samuele 1:9-13) Mu lemuhe m’o sibeli sa bona ne ba ikutwela ka za butokwa bwa ku eza zote ze sepisizwe Mulimu. (1 Samuele 1:22-28) Ku si na kuliñi, mutala wa bona o munde n’o tusize Samuele ku ba ni mikwa ye ne i mu konisize ku tundamena ze lukile—niha n’a pila ni batu be ne ba ipala kuli ba sebeleza Jehova kono ili be ne ba sa kuteki linzila za Mulimu. Kwa nalulelule, Jehova a fa Samuele buikalabelo bwa ku ba mupolofita wa Hae.—1 Samuele 2:11, 12; 3:1-21.
9. Ki lifi lisusuezo za fa lapa ze ne li tusize Timotea? (b) Timotea n’a bile mutu ya cwañi?
9 Kana ne mu ka tabela kuli mwan’a mina a be inge Timotea, ya n’a kalezi kwa bucaha ku tusana ni muapositola Paulusi? Ndat’ahe Timotea n’a si mulumeli, kono bom’ahe ni bokukw’a hae ne ba file mutala o munde wa ku itebuha za kwa moya. Ku si na kuliñi, seo ne si tomezi Timotea mutomo o munde wa ku ba Mukreste. Lu bulelelwa kuli Eunise m’ahe, ni Loisi kukw’a hae, ne ba na ni “tumelo . . . ye si na buikeziso.” Mupilelo wa bona wa Sikreste n’o si wa ku ikezisa; ne ba pilile ka ze ne ba lumela, mi ne ba lutile Timotea wa mucaha ku eza nto ye swana. Timotea n’a bonisize kuli wa kona ku sepiwa ni kuli n’a tokomela luli za ba bañwi.—2 Timotea 1:5; Mafilipi 2:20-22.
10. (a) Ki ifi mitala ya kwande a lapa ye kona ku ama bana ba luna? (b) Lu swanela ku eza cwañi likukuezo zeo ha li labuka mwa lipulelo kamba mubonelo wa bana ba luna?
10 Haki mitala ya fa lapa fela ye amanga bana ba luna. Ku na ni banana be ba kena ni bona sikolo, baluti ba ba filwe musebezi wa ku luta banana, batu ba ba lumela hahulu kuli mañi ni mañi u swanela ku mamela lizo ze tibisize mibisi za mushobo kamba nyangela, babapali ba ba cuukile bao ze ba petile li lumbaetiwa kai ni kai, ni babusi bao muzamao wa bona wa bulelwa fa makande. Bolule-lule ba banana hape ba iponezi lunya lwa lindwa. Cwale lu si ke lwa komoka, likukuezo zeo ha li labuka mwa lipulelo kamba mubonelo wa bana ba luna. Lu ezanga cwañi ha ku ba cwalo? Kana ku ba omanya maswe kamba ku ba sikulula ka buhali ku tatulula butata? Ku fita ku matukela ku omanya bana, ne ku ka ba hande ku ipuza kuli, ‘Kana ku na ni se siñwi ka za m’o Jehova a ezanga ku luna se si kana sa tusa ku lemuha mwa ku talimela taba ye?’—Mu bapanye Maroma 2:4.
11. Bashemi ha ba eza mafosisa, mubonelo wa bana ba bona u kana wa amiwa cwañi?
11 Kaniti, bashemi fokuñwi ha ba tatululangi hande litaba kabakala ku sa petahala. Ba ezanga mafosisa. Bana ha ba lemuha taba yeo, kana likute la bona kwa bashemi ba bona li ka sumpiwa? L’a kona, sihulu haiba bashemi ba lika ku yemela mafosisa a bona ka ku pihelela ka buhali kuli ba na ni tukelo ya ku eza mo ba latela. Kono ne ku ka tusa hahulu-hulu bashemi ha ba ikokobeza ni ku akufa ku itumelela mafosisa a bona. Ba kona ku fa cwalo mutala o’ butokwa kwa bana ba bona, ba ba tokwa ku ituta ku eza nto ye swana.—Jakobo 4:6.
Se U Kona ku Luta Mutala wa Luna
12, 13. (a) Bana ba tokwa ku itutañi ka za lilato, mi ba konwa ku lutwa cwañi hande za teñi? (b) Ki kabakalañi ha ku li kwa butokwa kuli bana ba itute za lilato?
12 Lituto ze ñata za butokwa za konwa ku lutwa hande hahulu litaelo za ka mulomo ha li zamaelela ni mutala o munde. Ki ze li sikai.
13 Ku bonisa lilato le li si na buitati: Ye ñwi ya lituto za butokwa ka ku fitisisa ze swanela ku zamaelela ni mutala ki taluso ya lilato. “Lwa lata, kakuli [Mulimu] u lu latile pili.” (1 Joani 4:19) Ki yena Simbule ni mutala o mutuna ka ku fitisisa wa lilato. Lilato le li tomile fa sikuka leo, le li bizwa a·gaʹpe, li bulezwi ku fitelela h’a mwanda mwa Bibele. Ki lona le li bonahaza ba ba li Bakreste ba niti. (Joani 13:35) Lilato le li cwalo li boniswa ku Mulimu ni Jesu Kreste. Hape li boniswa kwa batu ba bañwi—nihaiba batu be lu kana lu sa tabeli. (Mateu 5:44, 45; 1 Joani 5:3) Lilato leo li swanela ku ba mwa lipilu za luna mi li swanela ku bonahala mwa bupilo bwa luna lu si ka li luta kale hande kwa bana ba luna. Ze lu eza li butokwa hahulu ku fita ze lu bulela. Bana ba tokwa ku bona mwa lubasi ni ku ikutwela lilato ni mikwa ye miñwi ye swana, inge cwalo ku tabela batu. Zeo ha li siyo, mwana u kona ku koka kwa mubili, mwa munahano, ni mwa maikuto. Bana hape ba tokwa ku bona m’o lilato ni ku tabela batu ku bonisezwa hande kwa Bakreste ba bañwi ba ba si mwa lubasi l’o.—Maroma 12:10; 1 Pitrosi 3:8, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984.
14. (a) Bana ba kona ku lutwa cwañi ku eza hande musebezi o kolwisa? (b) Mu kona ku eza cwañi cwalo mwa lubasi lwa mina?
14 Ku ituta mwa ku sebeleza: Ku sebeza ki kalulo ye mutomo mwa bupilo. Mutu kuli a ikutwe ku ba se siñwi, u tokwa ku ituta mwa ku ezeza hande musebezi. (Muekelesia 2:24; 2 Matesalonika 3:10) Mwana h’a fiwa misebezi y’a si ka lutiwa hande mi a omanyiwa h’a sa i ezi hande, ha ku komokisi h’a ka palelwa ku ziba ku eza hande musebezi. Kono bana ha ba ituta ka ku sebeza hamoho ni bashemi ba bona ni ku babazwa ha ku swanela, ba ka ituta ku eza musebezi o kolwisa. Haiba mutala wa bashemi u zamaelela ni ku talusa mo li ezezwa lika, bana ba kona ku ituta mwa ku sebeleza, mwa ku tatululela butata, mwa ku tundamena musebezi ku fitela u fela mbuu, ni mwa ku nahanela ni ku ezeza likatulo. Ka nzila yeo ba kona ku tusiwa ku utwisisa kuli Jehova ni yena wa sebeza, kuli wa ezanga hande musebezi, ni kuli Jesu u kopisa Ndat’ahe. (Genese 1:31; Liproverbia 8:27-31; Joani 5:17) Haiba lubasi lu eza njimo kamba pisinisi, ba bañwi mwa lubasi ba kana ba sebeza hamoho. Kamba mwendi me wa kona ku luta bana ba hae ku apeha ni ku kenisa hamulaho wa ku ca. Ndate y’a sa fumanehi hahulu fa lapa kabakala mubeleko wa kona ku lukisa mingendenge ya ku eza fa lapa ni bana ba hae. Kwa tusa hakalo bashemi ha ba luta bana ba bona z’e ka ba tusa mwa bupilo ku fita ku hupula fela za ku bona kuli musebezi wa ezwa honaf’o!
15. Lituto ka za tumelo li kona ku lutwa cwañi? Mu fe mutala.
15 Ku zwelapili ku ba ni tumelo mwa nako ya makandauko: Tumelo ni yona ki kalulo ye butokwa mwa bupilo bwa luna. Tumelo ha i ambolwa mwa tuto ya lubasi, bana ba kana ba ituta ku i talusa. Ba kana ba lemuha ni bupaki bo bu konisa tumelo ku kala ku hula mwa lipilu za bona. Kono ha ba bona bashemi ba bona ba zwelapili ku ba ni tumelo ye sa shekeshi ha ku taha miliko ye buhali, ba kana ba y’o shwa cwalo ba sa i libali. Muituti wa Bibele mwa Panama n’a fumbezwi ki munn’a hae kuli u ka mu lundula fa lapa h’a si ke a tuhela ku sebeleza Jehova. Kono yena hamoho ni twana twa hae to tune, ba zwelapili ku yanga kwa Ndu ya Mubuso ye fakaufi ka ku fitisisa. Ne ba zamaya ka mautu likilomita ze 16 mi cwale kihona ba kwela mbasi mwa musipili o eza likilomita ze 30 kuli ba fite kwateñi. Mutala wo n’o susuelize ba ba bat’o eza 20 mwa lubasi lwa hae ku amuhela niti.
Ku Fa Mutala Ka ku Bala Bibele Ka Zazi
16. Ki kabakalañi ha ku babazwa kuli mabasi a balange Bibele ka zazi?
16 Ku bala Bibele kamita ki o muñwi wa mikwa ye butokwa ka ku fitisisa w’o lubasi lufi kamba lufi lu kona ku toma—mi wo ki mukwa o’ ka tusa bashemi ni ku siyela bana ba bona mutala wa ku kopisa. Haiba ku konahala, mu balange se siñwi mwa Bibele ka zazi. Sa butokwa hahulu ki bukamita ni mo i balelwa, isi buñata bwa ze balwa. Kwand’a ku bala Bibele, banana ba kana ba teeleza ni kwa matepu a Buka Ya Ka ya Makande a Bibele haiba a teñi mwa puo ya mina. Ku bala Linzwi la Mulimu ka zazi ku lu tusa ku n’o hupula kamita mihupulo ya Mulimu. Mi haiba ku bala Bibele ko ku cwalo ku ezwa ki lubasi isi fela ki batu ka buñwi, seo sa kona ku tusa mabasi kaufela ku zamaya mwa linzila za Jehova. W’o ki ona mukwa o n’o susuelizwe mwa drama ye li Mabasi—Mu Eze ku Bala Bibele kwa ka Zazi ni Zazi ku Ba Mupilelo wa Mina!, ye ne i ezizwe kwa Mikopano ya cwanoñu fa ya “Mupilelo wa Silumeli.”—Samu 1:1-3.
17. Ku bala Bibele kwa lubasi ka zazi ni ku peta mañolo a’ mutomo ku tusa cwañi mwa ku mamela kelezo ye kwa Maefese 6:4?
17 Lubasi ha lu bala Bibele hamoho lu eza za n’a ñozi muapositola Paulusi mwa liñolo la n’a buyelezwi ku ñolela Bakreste ba kwa Efese, kuli: “Bondate, mu si ke mwa halifisa bana ba mina; kono mu ba hulise ka ku ba lemusa, ni ka tuto ya [Jehova, NW].” (Maefese 6:4) Seo si talusañi? “Tuto” ka mutomo i talusa “ku kenya mihupulo mwa”; kacwalo bondate ba Sikreste ba susuezwa ku kenya mihupulo ya Jehova Mulimu mwa minahano ya bana ba bona—ku tusa bana ku ziba mihupulo ya Mulimu. Ku susueza bana ku peta mañolo a’ mutomo kwa kona ku tusa ku eza seo. Mulelo kikuli mihupulo ya Jehova i etelele minahano ya bana ilikuli litakazo ni muzamao wa bona li zwelepili ku bonisa lipimo za silumeli bashemi ba bona ha ba li teñi ni ha ba siyo. Bibele ki ona mutomo wa mihupulo ye cwalo.—Deuteronoma 6:6, 7.
18. Ha lu bala Bibele, ku kana kwa tokwahalañi kuli (a) lu i utwisise hande? (b) lu tusiwe ki kelezo ye i shimbile? (c) lu eze se siñwi ka za se i tungunyuna ka za mulelo wa Jehova? (d) lu tusiwe ki se i bulela ka za mibonelo ni likezo za batu?
18 Ki niti, kuli Bibele i zamaise bupilo bwa luna, lu tokwa ku utwisisa ze i bulela. Ba bañata ba kana ba tokwa ku kuta-kutela ku bala mañolo kuli ba a utwisise. Kuli lu utwisise ka ku tala lipulelo ze ñwi, lu kana lwa tokwa ku bata taluso ya manzwi mwa dikishinari kamba mwa Insight on the Scriptures. Haiba liñolo li na ni kelezo kamba taelo, mu be ni nako ya ku bulela za miinelo mwa mazazi a luna y’e i bisa ye swanela. Cwale mu kana mwa buza kuli, ‘Ku sebelisa kelezo yeo ku kona ku lu tusa cwañi?’ (Isaya 48:17, 18) Haiba liñolo li bulela za kalulo ye ñwi ya mulelo wa Jehova, mu buze kuli, ‘Taba yeo i ama cwañi bupilo bwa luna?’ Mwendi mu bala taba ye bulela za mibonelo ni likezo za batu. Ne ba tulukezwi ki matata afi mwa bupilo? Ne ba talimani cwañi ni ona? Lu kona ku tusiwa cwañi ki mutala wa bona? Mu fange kamita nako ya ku ambola m’o taba i amela bupilo bwa luna kacenu.—Maroma 15:4; 1 Makorinte 10:11.
19. Ka ku ba ba ba likanyisa Mulimu, lu fa bana ba luna nto mañi?
19 Ki nzila kwa bunde yeo ya ku suña mihupulo ya Mulimu mwa minahano ni lipilu za luna! Lu ka tusiwa cwalo luli ku ba “ba ba likanyisa Mulimu sina bana ba ba latwa.” (Maefese 5:1) Mi lu ka fa cwalo bana ba luna mutala w’o luli ba swanela ku kopisa.
Kana Mwa Hupula?
◻ Bashemi ba kona ku tusiwa cwañi ki mutala wa Jehova?
◻ Ki kabakalañi litaelo za ka mulomo ze fiwa bana ha li swanela ku zamaelela ni mutala o munde wa bashemi?
◻ Ki lifi lituto ze ñwi ze konwa ku lutiwa hande hahulu ki mutala wa bashemi?
◻ Lu kona ku tusiwa hahulu cwañi ki ku bala Bibele ka zazi ka lubasi?
[Maswaniso a fa likepe 20]
Mabasi a mañata ba balanga Bibele ka zazi