Litaluso za Manzwi Aitusisizwe Mwa Bibele

A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U Y Z

A

• Abi.

  Le ki lona libizo la kweli yabuketalizoho fa kalenda yekenile ya Majuda ni libizo la kweli yabu 11 fa kalenda ya batu kaufela, lene liitusisizwe hamulaho wa buhapiwa bwa kwa Babilona. Kweli yeo neikalela fahalaa July kuisa fahalaa kweli ya August. Haisika pundiwa fa libizo mwa Bibele; kono ibulezwi feela sina “kweli yabuketalizoho.” (Num 33:38; Ezr 7:9)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Abibi.

  Ki lona libizo la makalelo la kweli yapili fa kalenda yekenile ya Majuda ni kweli yabu 7 fa kalenda ya batu kaufela. Libizo leo litalusa “Makunka Amatala (a Buloto)” mi kweli yeo neikalela fahalaa March kuisa fahalaa kweli ya April. Majuda hase bakutile kuzwa kwa Babilona, kweli yeo yabizwa Nisani. (Deu 16:1)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Adara.

  Le ki lona libizo la kweli yabu 12 fa kalenda yekenile ya Majuda ni libizo la kweli yabu 6 fa kalenda ya batu kaufela, lene liitusisizwe hamulaho wa buhapiwa bwa kwa Babilona. Kweli yeo neikalela fahalaa February kuisa fahalaa kweli ya March. (Est 3:7)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Akaya.

  Mwa litaba zeñozwi mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, Akaya neli yona provinsi ya Maroma ye kwa mboela wa Greece mi Korinte neli ona muleneñi wayona. Akaya neikopanyeleza naha kaufela ya Greece ni sibaka sesifahalaa yona. (Lik 18:12)—Mubone Litaba Zeekelizwe B13.

• Alabastera.

  Ki libizo la botela ya mafula a nunka hande yeneezwanga fa licwe lenelifumaneha bukaufi ni Alabastroni, kwa Egepita. Mabotela acwalo naabanga amasisani kwahalimu mi naakwaliwanga kuli mafula a butokwa ao asike asuluha. Licwe fone kuezwanga botela yeo ni lona nelitilo bizwa ka libizo leliswana.—Mrk 14:3.

• Alamoti.

  Ki linzwi leliitusiswanga mwa lipina lelitalusa “Balyanjo; Likalibe,” mwendi ili kuama kwa manzwi a sopulano a likalibe. Linzwi leo mwendi neliitusiswanga kwa kubonisa kuli pina yeñwi kamba mulumo ozamaelela ni pina neliswanela kuopelwa ka mulumo opahami.—1Mk 15:20; Sm 46:Fah.

• Aleka ya tumelelano.

  Ki sibulukelo sene siezizwe fa kota ya Akesha ni kulambiwa gauda, nesibulukiwanga mwa Sibaka Sesikenile Hahulu sa tabernakele mi hasamulaho nesibulukiwanga mwa Sibaka Sesikenile Hahulu sa tempele yanaayahile Salumoni. Nesinani sikwahezo sa gauda fone kunani likerubimi zepeli zetalimani. Nekubulukiwanga mwateñi matapa amabeli a Milao Yelishumi. (Deu 31:26; 1Mn 6:19; Mah 9:4)—Mubone Litaba Zeekelizwe B5 ni B8.

• Aletare.

  Ki muyaho kamba kalani yeneezwanga ka mubu, macwe, ni litina, kamba likota zekwahezwi ka sipi ili fone kuezezwanga matabelo kamba kufelwa insense ka nako yene balapelanga batu. Mwa muzuzu wa mwahali wa tabernakele ni mwa tempele, nekunani “aletare ya gauda” yenyinyani fone kufelwanga insense. Neiezizwe fa kota yenekwahezwi ka gauda. Kwande a lapa nekunani “aletare ya kopa” yetuna fone kucisezwa matabelo. (Exo 27:1; 39:38, 39; Gen 8:20; 1Mn 6:20; 2Mk 4:1; Luk 1:11)—Mubone Litaba Zeekelizwe B5 ni B8.

• Alfa ni Omega.

  Ki mabizo a taku yapili ni yamafelelezo mwa sipeleta sa Sigerike; aitusisizwe hamoho halaalu mwa buka ya Sinulo kuama ku Mulimu. Mwa mañolo ao, pulelo ye italusa “wapili ni wa mafelelezo” ni “makalelo ni mafelelezo.”—Sin 1:8; 21:6; 22:13.

• Ameni.

  Linzwi le litalusa kuli “kube cwalo,” kamba “kaniti luli.” Linzwi le lizwa fa linzwi la Siheberu la ʼa·manʹ, lelitalusa “kusepahala, kuitingwa.” Linzwi la “Ameni” nelibulelwanga batu hane balumelanga litaba za buitamo, litaba zebulezwi mwa tapelo, kamba taba yeñwi yebulezwi. Mwa buka ya Sinulo, linzwi le liama ku Jesu.—Deu 27:26; 1Mk 16:36; Sin 3:14.

• Arami; Maarami.

  Ki batu bane basimuluhile ku Arami mwanaa Sema, bane bapila mwa libaka zekalela kwa Malundu A Lebanoni kuyo fita ni mwabuse mwa Mesopotamia ni kuzwa kwa Malundu a Taurusi kwa mutulo kushetumuka cwalo kwa Damaseka ni libaka ze kwabuse bwayona kwa mboela. Sibaka seo sesibizwa Aram mwa Siheberu, nesitilo bizwa Siria hasamulaho, mi bane bayahile mwateñi nebabizwa Masiria.—Gen 25:20; Deu 26:5; Hos 12:12.

• Areopago.

  Ki lilundu lelitelele lene lifumaneha mwa Atene, kwa mutulo-wiko wa Acropolis. Hape neli lona libizo la sikwata (kuta) sene sikopanelanga mwa sibaka seo. Paulusi naatisizwe mwa Areopago ki ba tuto ya butali bwa lifasi ya Epikure ni ya Stoiki kuli ato talusa litaba zanaalumela.—Lik 17:19.

• Armagedoni.

  Ki linzwi lelizwa fa linzwi la Siheberu la Har Meghid·dohnʹ, lelitalusa “Lilundu la Megido.” Linzwi leo liitusiswanga hakubulelwa za “ndwa ya lizazi lelituna la Mulimu Yamaata Kaufela” ili fo “malena ba lifasi kaufela” bakakopana kulwanisa Jehova. (Sin 16:14, 16; 19:11-21)—Mubone ÑALELWA YETUNA.

• Aselgeia.

  —Mubone MUZAMAO WA KUSASWABELA BUFOSI.

• Ashitaroti.

  Ki Mulimu wa musali wa Makanana wa ndwa ni lupepo, musalaa Bale.—1Sa 7:3.

• Asia.

  Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, Asia ki lona libizo la provinsi ya Roma yeneikopanyeleza sibaka sesi kwa mboela wa naha ya Türkiye kacenu, hamohocwalo ni lioli zeñwi, ze cwale ka Samosi ni Patmosi. Efese neli ona muleneñi wayona omutuna. (Lik 20:16; Sin 1:4)—Mubone Litaba Zeekelizwe B13.

• Azazele.

  Ki libizo la Siheberu mwendi lelitalusa “Puli Yeyelela.” Fa Lizazi la Sebelezo ya Kukwahela Libi, puli yenebizwa kuli Azazele neilelekelwanga mwa lihalaupa, ili kushimba ka swanisezo libi zesiezize sicaba mwa silimo sesifelile.—Liv 16:8, 10.

B

• Ba tuto ya butali bwa lifasi ya Epikure.

  Neli balateleli ba caziba wa Mugerike yabizwa Epikure (341-270 B.C.E.). Nebaluta kuli kupila ka minyaka neli ona mulelo omutuna mwa bupilo.—Lik 17:18.

• Ba tuto ya butali bwa lifasi ya Sitoiki.

  Ki sikolo sa Magerike sene siluta batu mihupulo ya butali bwa lifasi bane balumela kuli mutu ukona kuba ni tabo haiba autwisisa lika ni kulatelela feela milao ya lika zebupilwe. Ka kuya ka ba tuto yeo, mutu yabutali luli ki yasaisi pilu kwa lika zeutwisa butuku kamba za minyaka.—Lik 17:18.

• Baale.

  Ki mulimu wa makanana yanaangiwa kuli ki yena muñaa mbyumbyulu ni yanaafa batu pula ni kubatusa kupepa. Milimu yeminyinyani ya mwa sicaba ni yona hape neibizwa “Baale.” Linzwi la Siheberu lelitolokilwe kuli Baale litalusa “Muñi; Mulena.”—1Mn 18:21; Mro 11:4.

• Baatuli.

  Ki batu banaaketanga Jehova kuli balamulele batu bahae pili nako ya malena ba Isilaele isika fita kale.—Bat 2:16.

• Bafalisi.

  Neli sikwata sesitumile sa balapeli ba Majuda sa mwa linako za baapositola. Nebasa simuluhi mwa mabasi a baprisita, kono nebalatelelanga hahulu litaba kaufela za mwa Mulao wa Mushe, mi hape nebakuteka hahulu sizo. (Mat 23:23) Nebasa lati lizo za Magerike, mi kabakala kuli nebaitutile hahulu Mulao wa Mushe ni lizo, nebanani maata amatuna a kuzamaisa sicaba. (Mat 23:2-6) Babañwi ku bona neli manduna mwa kuta ya Sanhedrini. Hañata nebalwanisanga Jesu mwa litaba za kumamela Sabata, za lizo, ni za kuswalisana ni baezalibi ni batelisi. Babañwi ku bona nebabile Bakreste hasamulaho, mi yomuñwi wabona neli Saule wa kwa Tarese.—Mat 9:11; 12:14; Mrk 7:5; Luk 6:2; Lik 26:5.

• Balibeleli ba Mulena.

  Ki sitopa sa masole ba Roma sene sitomilwe kuli sisileleze mubusi wa Roma. Balibeleli bao nebabile ni maata amatuna mwa litaba za mubuso ka kuyemela babusi kamba kubatulula fa situlo.—Maf 1:13.

• Bana ba Aruni.

  Ki batu bane basimuluhile ku muikulu wa Livi Aruni, yanaaketilwe sina muprisita yapahami wapili ka nako ya Mulao wa Mushe. Bana ba Aruni nebaezanga misebezi ya buprisita kwa tabernakele ni kwa tempele.—1Mk 23:28.

• Basaduki.

  Ki sikwata sene situmile hahulu sa balapeli ba Majuda mone kufumaneha babusi babafumile ni baprisita bane banani maata amatuna a kuzamaisa misebezi yeneezwa kwa tempele. Nebasa lateleli lizo zeñata zene bamamela Bafalisi, hamohocwalo ni litumelo zeñwi za Bafalisi. Nebasa lumeli kuli kunani zuho ya bafu kamba kuli kunani mangeloi. Nebalwanisa Jesu.—Mat 16:1; Lik 23:8.

• Bati.

  Neli tikanyezo ya lika za mezi mone kukwana malita abato ba a 22, kulikana ni zenefumanwi fa buemba-emba bwa nkwana yakale bone bunani libizo leo. Buñata bwa litikanyezo za lico ni za lika za mezi zebulezwi mwa Bibele nelipimiwanga ka tikanyezo ya bati. (1Mn 7:38; Eze 45:14)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Beelzebule.

  Ki libizo labiziswa Satani, yena nduna kamba mubusi wa madimona. Kubonahala kuli ki mubizezo omuñwi wa libizo la Baale-zebubi, yena Baale yanaalapelwa ki Mafilisita kwa Ekroni.—2Mn 1:3; Mat 12:24.

• Bubuki.

  Ki muuna kamba musali ya mwa linyalo yalobala ni mutu yasika nyalana ni yena.—Exo 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Buhapiwa.

  Kulelekwa mwa naha kamba mwa ndu yahabo mutu, ka kulaelwa ki bahapi. Linzwi la Siheberu litalusa “kuzwa.” Maisilaele nebaisizwe mwa buhapiwa habeli. Mubuso wa kwa mutulo wa masika alishumi neuisizwe mwa buhapiwa ki Maasiria, mi hamulaho mubuso wa kwa mboela wa masika amabeli neuisizwe mwa buhapiwa ki Mababilona. Bane basiyezi ka nako yebaiswa batu mwa buhapiwa nebakutezi mwa naha yabona ka nako yanaabusa Sirusi, mubusi wa Muperesia.—2Mn 17:6; 24:16; Ezr 6:21.

• Buhule.

  —Mubone MUZAMAO WA BUHULE.

• Buitamo.

  Ki pulelo yebonisa kuli taba yabulela mutu ki ya niti; mi ki taba yesepisizwe ya kuli mutu ukaeza kamba kusa eza nto yeñwi. Hañata neibanga manzwi anaaitama mutu ku mutu yanani situlo sesipahami, sihulu ku Mulimu. Jehova naatiisize tumelelano yanaaezize ni Abrahama ka kukonka ka buitamo.—Gen 14:22; Mah 6:16, 17.

• Buitamo.

  Ki sepiso yenefiwa ku Mulimu ya kuli batu nebakaeza nto yeñwi, kufa nubu kamba mpo, kueza musebezi omuñwi, kamba kusaeza lika zeñwi ili zenesika fosahala luli ka kuya ka mulao. Kueza buitamo nekuswana ni kukonka.—Num 6:2; Mue 5:4; Mat 5:33.

• Bukwenuheli.

  Linzwi la Sikuwa fokutolokilwe linzwi le, lizwa fa linzwi la Sigerike lelitalusa “kuikauhanya.” Linzwi le, lifa muhupulo wa “kusiya, kuyubeka, kamba kukwenuhela.” Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, linzwi la “bukwenuheli” liitusisizwe kuama kwa batu babazwa mwa bulapeli bwa niti.—Lip 11:9; Lik 21:21; 2Mt 2:3.

• Buloi.

  Ki kuitusisa maata azwa kwa libupiwa za moya zemaswe.—2Mk 33:6.

• Bulu.

  Le ki lona libizo la kweli yabu 8 fa kalenda yekenile ya Majuda ni libizo la kweli yabubeli fa kalenda ya batu kaufela. Lizwa fa linzwi lelitalusa “kubeya; kutahisa” mi kweli yeo neikalela fahalaa October kuisa fahalaa kweli ya November. (1Mn 6:38)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Bupaki.

  Linzwi la “Bupaki” hañata litalusa Milao Yelishumi yeneñozwi fa matapa a macwe amabeli anaafilwe ku Mushe.—Exo 31:18.

• Bupolofita.

  Ki taba yetile ka kususumezwa ki moya wa Mulimu, yepatulula mulelo wa Mulimu kamba kuzibahaza mulelo wo. Bupolofita bukona kuba tuto yetile ka kususumezwa ki moya wa Mulimu, taelo kamba katulo yezwa ku Mulimu, kamba taba yezibahaza nto yeñwi yekaezahala.—Eze 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pi 1:20, 21.

• Butelele bobu mwahalaa munwana omutuna ni munwana omunyinyani, minwana ya lizoho haiyanduluzwi.

  Ka kuya ka tikanyezo ya ñokolwa ye likana ni lisentimita ze 44.5, butelele bo, nebulikana ni lisentimita ze 22.2. (Exo 28:16; 1Sa 17:4)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Butuku bobuyambukela.

  Ki butuku bufi kamba bufi bobuyambukela batu mwa libaka zeñata ili bobukona kutahisa lifu. Hañata bubulezwi hakutaluswa za katulo ya Mulimu.—Num 14:12; Eze 38:22, 23; Amo 4:10.

• Bwanda.

  Mwa litaba za buluki, bwanda ki mihala yelikana ni folika fita lisila mwa butelele. Mihala ya bwanda yeindiwa ka kufita kwatasi ni fahalimwaa lisila leo ibizwa makuti.—Bat 16:13.

C

• Coko.

  Ki kota yenekambekiwa fa maheta a mutu, mi kwa lineku leliñwi ni leliñwi nekunani mushimbo, kamba neli libala kamba fulemu yeneikambekiwanga fa milala ya lifolofolo zepeli (hañata nekuitusiswanga likomu) hane kuhohiwanga silimiso sa mufuta omuñwi kamba koloi. Bakeñisa kuli batanga hañata nebalwalanga mishimbo yebukiti ka kuitusisa licoko, coko neiitusiswanga ka swanisezo kutalusa kuhapiwa kamba kuba mwatasaa mutu yomuñwi, mi hape neiitusiswanga kutalusa kuhatelelwa kamba kunyandiswa. Kuzwisa coko kamba kuiloba nekuyemela kulukululwa mwa butanga, kwa kuhatelelwa, ni kwa kuezwa maswe.—Liv 26:13; Mat 11:29, 30.

D

• Dagoni.

  Ki mulimu wa Mafilisita. Hakuzibahali hande fokusimuluha linzwi le, kono bocaziba babañwi babulela kuli linzwi leo liswana ni linzwi la Siheberu lelitalusa tapi (dagh).—Bat 16:23; 1Sa 5:4.

• Dariki.

  Ki sheleñi ya gauda ya Maperesia yene iweita ligilamu ze 8.4. (1Mk 29:7)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Dekapolisi.

  Ki mileneñi ya Magerike, mi sapili neibanga mileneñi yelishumi (deʹka ki linzwi la Sigerike lelitalusa “lishumi,” mi linzwi la poʹlis litalusa “muleneñi”). Hape Dekapolisi neli libizo la sibaka sene sili kwa upa wa Liwate la Galilea ni Nuka ya Jordani, kone kufumaneha buñata bwa mileneñi yeo. Ki libaka mone kufumaneha hahulu litaba za Magerike za sizo ni lipisinisi. Jesu naafitile mwa sibaka seo, kono hakuna litaba zeñozwi zebonisa kuli naapotezi omuñwi wa mileneñi ye. (Mat 4:25; Mrk 5:20)—Mubone Litaba Zeekelizwe A7 ni B10.

• Diabulosi.

  Ki libizo labiziswa Satani mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, lelitalusa “Lisawana.” Satani naabizizwe Diabulosi kakuli ki yena lisawana lelituna ni lapili ni yatama litaba za buhata Jehova, linzwi lahae lelinde, ni libizo lahae lelikenile.—Mat 4:1; Joa 8:44; Sin 12:9.

• Dinari.

  Ki sheleñi ya silivera ya Maroma yene iweita ligilamu zebato ba 3.85 mi kwa lineku leliñwi layona nekuswanisizwe siswaniso sa Sesare. Neli yona tuwelo yanaalifiwanga mubeleki mwa lizazi mi neli yona sheleñi ya “mutelo” yene balifanga Majuda kwa Maroma. (Mat 22:17; Luk 20:24)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Drakima.

  Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, linzwi le, litalusa sheleñi ya silivera ya Magerike, mi ka nako yeo neiweita ligilamu ze 3.4. Mwa Mañolo A Siheberu, kubulezwi drakima ya gauda yene liteñi ka nako ya Maperesia yeingiwa kuba yelikana ni dariki. (Neh 7:70; Mat 17:24)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

E

• Edomo.

  Ki libizo leliñwi la Isau, mwanaa Isaka. Batu babasimuluha ku Isau (yena Edomo) nebayahile mwa sibaka sa Seiri, sona sibaka sa malundu sesi mwahalaa Liwate Lelishwile ni Siko sa Akaba. Sibaka seo nesitilo bizwa Edomo. (Gen 25:30; 36:8)—Mubone Litaba Zeekelizwe B3 ni B4.

• Efa.

  Ki tikanyezo ni sikotolo kasibili, zeneitusiswa kwa kupima lico. Neilikana ni tikanyezo ya lika za mezi ya bati, mi ka mukwa ocwalo, neilikana malita aeza 22. (Exo 16:36; Eze 45:10)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Efoda.

  Ki lisila leliswana ni lisila leliapalwanga fapili, ili lenebaapalanga baprisita. Muprisita yapahami naaapalanga efoda yeipitezi, mi fapilaa yona nekunani poniso ya fa sifuba fone kubeilwe macwe a butokwa a 12. (Exo 28:4, 6)—Mubone Litaba Zeekelizwe B5.

• Efraimi.

  Ki libizo la mwanaa Josefa wabubeli; hasamulaho, lusika lululuñwi lwa Isilaele nelutilo bizwa ka libizo leo. Isilaele hase iikabile, Efraimi neli lona lusika lolutumile hahulu. Kabakaleo, mubuso kaufela wa masika alishumi wabizwa ka libizo la Efraimi.—Gen 41:52; Jer 7:15.

• Eluli.

  Le ki lona libizo la kweli yabu 6 fa kalenda yekenile ya Majuda ni libizo la kweli yabu 12 fa kalenda ya batu kaufela, lene liitusisizwe hamulaho wa buhapiwa bwa kwa Babilona. Kweli yeo neikalela fahalaa August kuisa fahalaa kweli ya September. (Neh 6:15)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Etanimi.

  Le ki lona libizo la kweli yabu 7 fa kalenda yekenile ya Majuda ni libizo la kweli yapili fa kalenda ya batu kaufela. Kweli yeo neikalela fahalaa September kuisa fahalaa kweli ya October. Hamulaho wa buhapiwa bwa kwa Babilona, kweli yeo yabizwa Tishiri. (1Mn 8:2)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Etopia.

  Ki naha yakale yeneli kwa mboela wa Egepita. Neikopanyeleza libaka ze kwa mboela wa naha ya Egepita ya cwale ni naha ya Sudan ya cwale. Linzwi leo fokuñwi liitusiswanga kutalusa linzwi la Siheberu lelitolokilwe kuli “Kushi.”—Est 1:1.

• Eufrati.

  Ki yona nuka yetelele hahulu ni ya butokwa hahulu ye kwa mboela-wiko wa Asia, mi ki yeñwi ya linuka zepeli zetuna mwa Mesopotamia. Ibulezwi lwapili kwa Genese 2:14 sina yeñwi ya linuka zeene za mwa Edeni. Hañata ibizwanga feela kuli “Nuka.” (Gen 31:21) Neli ona mululwani wa kwa mutulo wa naha ya Isilaele. (Gen 15:18; Sin 16:12)—Mubone Litaba Zeekelizwe B2.

F

• Faro.

  Ki libizo lene babizwa ka lona malena ba Egepita. Mwa Bibele kubulezwi bo Faro baketalizoho (Shishaki, So, Tiraka, Neko, ni Hofira), kono babañwi bona habasika bulelwa fa mabizo, kukopanyeleza cwalo ni bane basebelisani hahulu ni Abrahama, Mushe, ni Josefa.—Exo 15:4; Mro 9:17.

• Tikanyezo ya butelele bwa sika.

  Ki tikanyezo ya butelele bwa sika yeneitusiswa kwa kumishala buliba bwa mezi, mi neieza limita ze 1.8. (Lik 27:28)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Filisita; Mafilisita.

  Ki naha ye kwa likamba leli kwa mboela wa Isilaele lene litilo bizwa Filisita hasamulaho. Bane bazwile kwa Kreta kuto yaha mwa sibaka seo nebabizwa Mafilisita. Davida naabahapile, kono bazwelapili kuipusa mi nako kaufela nebalwanisa Maisilaele. (Exo 13:17; 1Sa 17:4; Amo 9:7)—Mubone Litaba Zeekelizwe B4.

G

• Gehena.

  Ki linzwi la Sigerike lelitalusa Musindi wa Hinomu, ili sibaka sesi kwa mboela ni kwa mboela-wiko wa Jerusalema ya kwakale. (Jer 7:31) Sibaka seo nesibulezwi mwa litaba za bupolofita kuli ki kona kokuka yumbelwa litupu. (Jer 7:32; 19:6) Hakuna bupaki bobubonisa kuli lifolofolo kamba batu nebanepelwanga mwa Gehena kuli baciswe inze bapila kamba kutukufazwa. Ka mukwa ocwalo, sibaka seo hasikoni kuswaniseza sibaka sesisa bonahali kokutukufalezwa mioyo ya batu kuya kuile mwa mulilo. Kono Jesu ni balutiwa bahae nebaitusisize linzwi la Gehena kuswaniseza koto ya kuya kuile, lona “lifu labubeli,” fo kikuli, sinyeho ya kuya kuile, ili kuyundiselezwa.—Sin 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Gera.

  Ki licwe la kupimisa lelieza ligilamu ze 0.57. Neilikana ni kalulo iliñwi ya likalulo ze 20 za shekele. (Liv 27:25)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Giliadi.

  Ki sibaka sa mubu onunile kwa wiko wa Nuka ya Jordani kuya cwalo kwa mutulo ni kwa mboela wa Musindi wa Jaboki. Fokuñwi linzwi leo liitusiswanga kutalusa naha kaufela ya Isilaele kwa wiko wa Jordani, kone kupila ba lusika lwa Rubeni, lwa Gadi, ni hafu ya lusika lwa Manase. (Num 32:1; Jos 12:2; 2Mn 10:33)—Mubone Litaba Zeekelizwe B4.

• Gititi.

  Ki linzwi leliitusiswa mwa lipina lelisa zibahali taluso yalona, kubonahala kuli lizwisizwe fa linzwi la Siheberu (gath). Babañwi balumela kuli ki mulumo wa lipina zeopelwa ka nako yekuezwa waine, kakuli linzwi la Siheberu leo litalusa silubelo sa waine.—Sm 81:Fah.

H

• Hadesi.

  Ki linzwi lelitolokilwe fa linzwi la Sigerike lelinani taluso yeswana ni linzwi la “Sheoli” lelizwa mwa puo ya Siheberu. Litolokilwe kuli “Libita” (ka taku yapili yetuna), ili kubonisa kuli litalusa sibaka sa swanisezo sa babashwile.—Mubone LIBITA.

• Hermesi.

  Ki mulimu wa Magerike ili mwanaa Zeusi. Mwa Listra, Paulusi naabizizwe ka mafosisa kuli ki Hermesi ili kuama kwa musebezi wa mulimu yo yene banahana kuli ki yena muyemeli wa milimu ni mulimu yanaanani bukwala kwa kubulela.—Lik 14:12.

• Heroda.

  Ki libizo lene babizwa ka lona babusi bane babusize Majuda ka kuketiwa ki Roma. Heroda Yomutuna naazibahala hahulu ka musebezi wa kuyaha sinca tempele mwa Jerusalema ni ka kufa taelo ya kubulaya banana ka mulelo wa kubata kubulaya Jesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Heroda Arkelausi ni Heroda Antipasi, bana ba Heroda Yomutuna, nebaketilwe kuzamaisa libaka zeñwi zenebusiwa ki ndataa bona. (Mat 2:22) Antipasi naazamaisa kalulo yabune ya provinsi, mi naazibahala hahulu sina “mulena,” ki yena yanaabusa ka nako ya bukombwa bwa Jesu bone butandile lilimo zetaalu mane kuyo fita ni ka nako ya litaba zeñozwi kwa Likezo kauhanyo 12. (Mrk 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Lik 4:27; 13:1) Hasamulaho, Heroda Agripa Wapili, muikulu wa Heroda Yomutuna, naabulailwe ki lingeloi la Mulimu hasaabusize feela ka nako yekuswani. (Lik 12:1-6, 18-23) Mwanaa hae, yena Heroda Agripa Wabubeli, aba mubusi mi abusa kuyo fita ka nako yeo Majuda nebakwenuhezi Maroma.​—Lik 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Higaioni.

  Ki linzwi leliitusiswa kwa kuzamaisa lipina. Sina moliitusiselizwe kwa Samu 9:16, linzwi le likona kutalusa mulumo otibile wa maswabi wa harepa kamba kukutumana kokutuna kokukonisa mutu kunahanisisa litaba.

• Hini.

  Neli tikanyezo ya lika za mezi ni sikotolo mone kupimelwa. Nesilikana malita aeza 3.67. (Exo 29:40)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Hisopa.

  Ki simela sesinani mitai ni matali a bunolo, sene siitusiswa kwa kuhasa mali ni mezi ka nako ya mikiti ya kuikenisa. Mwendi neli kota yebizwa marjoramu. Ka kuya ka moliitusiselizwe linzwi le kwa Joani 19:29, mwendi neli kota ya marjoramu yenetamilwe kwa mutai wa mufuta omuñwi wa mabele, kakuli lutaka lwa simela seo neli lolutelele kone kukona kubeiwa siponji sa waine yewawata sene sibeilwe kwa mulomo wa Jesu.—Exo 12:22; Sm 51:7.

• Homere.

  Ki tikanyezo ya lico yelikana ni kori. Neilikana ni malita a 220, ka kuya ka tikanyezo ya bati. (1Mn 5:11)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Horebe; Lilundu la Horebe.

  Ki sibaka sa malundu apotolohile Lilundu la Sinai. Ki libizo leliñwi la Lilundu la Sinai. (Exo 3:1; Deu 5:2)—Mubone Litaba Zeekelizwe B3.

I

• Iliriko.

  Ki provinsi ya mwa Roma yeneli kwa mutulo-wiko wa Greece. Paulusi naaizo fita kwa provinsi yeo mwa misipili yahae ya kukutaza, kono hakusika bulelwa haiba naaizo kutaza kwa Iliriko kamba naaizo fita feela kwateñi. (Mro 15:19)—Mubone Litaba Zeekelizwe B13.

• Insense.

  Ki lika zeneezwa ka kukopanya njilela ya likota zenani munko omunde ni balusamu, yesafeli kapili haiciswa, ili kutahisa munko omunde. Insense yeipitezi yeneezwa ka kukopanya lika zeene, neiitusiswanga kwa tabernakele ni kwa tempele. Neiciswanga kakusasana ni busihu fa aletare ya insense mwa Sibaka Sesikenile, mi fa Lizazi la Sebelezo ya Kukwahela Libi, neicisezwanga mwa Sibaka Sesikenile Hahulu. Insense neiyemela litapelo za batanga ba Mulimu babasepahala zanaaamuhelanga. Bakreste nebasika laelwa kucisanga Insense.—Exo 30:34, 35; Liv 16:13; Sin 5:8.

• Insense yesweu.

  Ki lika zelamatela zezwanga fa likota ni macacani za mufuta omuñwi obizwa Boswellia. Haliciswa, lizwisanga munko omunde. Nelikopanywanga ni insense yekenile yeneitusiswanga kwa tabernakele ni kwa tempele. Hape nelifiwanga hamoho ni nubu ya bubeke mi nelibeiwanga mwa mubamba ni mubamba wa sinkwa sa poniso mwa Sibaka Sesikenile.—Exo 30:34-36; Liv 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Isilaele.

  Ki libizo lanaafile Mulimu ku Jakobo. Hasamulaho, libizo leo nelifitile fa kutalusa batu kaufela babasimuluha ku Jakobo. Batu babasimuluha kwa bana ba Jakobo ba 12, hañata nebabizwa kuli bana ba Isilaele, ba ndu ya Isilaele, batu (baana) ba Isilaele, kamba Maisilaele. Libizo la Isilaele hape neliitusisizwe kutalusa mubuso wa kwa mutulo wa masika alishumi one uikauhanyize kwa mubuso wa kwa mboela, mi hasamulaho libizo leliswana leo neliitusisizwe kutalusa Bakreste babatozizwe, yena “Isilaele wa Mulimu.”—Mag 6:16; Gen 32:28; 2Sa 7:23; Mro 9:6.

J

• Jakobo.

  Ki mwanaa Isaka ni Rebeka. Hasamulaho Mulimu naamufile libizo la Isilaele, mi ki yena kone kusimuluhile sicaba sa Isilaele (bona bababizwa hape kuli Maisilaele, mi hamulaho babizwa kuli Majuda). Ki yena ndatahe bana ba 12 babashimani, mi bona hamoho ni batu kaufela bane basimuluha ku bona, baba masika a 12 a sicaba sa Isilaele. Libizo la Jakobo nelizwezipili kuitusiswa kutalusa naha kamba sicaba sa Isilaele.—Gen 32:28; Mat 22:32.

• Jedutuni.

  Ki linzwi lelisa zibahali taluso yalona lelifumaneha mwa manzwi a fahalimu a Samu 39, 62, ni 77. Kubonahala kuli manzwi a fahalimu ao neli litaelo za mone liswanela kuzamaisezwa lisamu, mwendi ili kubonisa mulizezo wa pina kamba mufuta wa zelizwa za lipina. Nekunani muopeli wa Mulivi yabizwa Jedutuni, ka mukwa ocwalo, mwendi yena kamba bana bahae neli bona bane balizanga lipina zeo kamba kuitusisa zelizwa za lipina za mufuta wo.

• Jehova.

  Ki libizo lelitolokilwe kuzwa fa litaku zeene za Siheberu zeyemela libizo la Mulimu, mi lifumaneha kufitelela 7,000 mwa Bibele ye.—Mubone Litaba Zeekelizwe A4 ni A5.

• Juda.

  Ki mwanaa Jakobo wabune yanaapepile ni musalaa hae Lea. Ka nako yanaatuha ashwa, Jakobo naapolofitile kuli mwa lubasi lwa Juda kukazwa mubusi yomutuna ni yakabusa kuya kuile. Jesu naasimuluhile ku Juda. Libizo la Juda hape litalusa lusika lwa Juda mi hasamulaho nelitilo talusa mubuso one ubizwa ka libizo la Juda. Juda neli ona mubuso wa kwa mboela, neli mubuso one ukopanyeleza masika a Isilaele a Juda ni Benjamine hamoho cwalo ni baprisita ni Malivi. Majuda nebayahile mwa sibaka sa kwa mboela sa naha ili sene sikopanyeleza Jerusalema ni tempele.—Gen 29:35; 49:10; 1Mn 4:20; Mah 7:14.

K

• Kabi.

  Ki tikanyezo ya lico mone kukwana malita a 1.22, ka kuya ka tikanyezo ya bati. (2Mn 6:25)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Kafwililo.

  Ki lukanda lwa mukata kamba loluindilwe ili loluezizwe fa lika ze cwale ka mweto kamba boya bwa folofolo. Mwa kalulo yakona ya fahali, ki mona mone kubeiwa nto yene itusiswa kwa kukunupa, mi hañata neibanga licwe. Kalulo yeñwi ya kafwililo neitamelelwanga kwa lizoho, mi kalulo yeñwi neiswaliwanga mwa lizoho ni kutuhelwa ka nako yekukunupwa licwe leli mwa kafwililo. Linaha za kwakale nelibanga ni masole bane baitusisa tufwililo mwa limpi zazona.—Bat 20:16; 1Sa 17:50.

• Kaladeya; Makaladeya.

  Kwa makalelo, neli naha ni batu bane bapila mwa sibaka sene sili mwahalaa nuka ya Tigrisi ni ya Eufrati; hamulaho, mabizo ao naatilo itusiswa kutalusa Babilonia kaufela ni batu bane bapila mwateñi. Libizo la “Makaladeya” hape nelitalusa sikwata sa batu bane baitutile za sayansi, za litaba za kwamulaho, za lipuo, ni za lika zebupilwe ze mwa mahalimu kono ili bane baezanga mabibo ni kunuha ka linaleli.—Ezr 5:12; Dan 4:7; Lik 7:4.

• Kanana.

  Muikulyaa Nuwe, mi ki mwanaa Kama wabune. Masika a 11 anaasimuluhile ku Kanana naatilo pila mwa sibaka sesi kwa upa wa Mediteranea mwahalaa Egepita ni Siria. Sibaka seo nesibizwa “naha ya Kanana.” (Liv 18:3; Gen 9:18; Lik 13:19)—Mubone Litaba Zeekelizwe B4.

• Kasia.

  Ki lika zezwa fa makwati a kota ya Kasia (Cinnamomum cassia), ili kota yeswana ni kota ya sinamoni. Kasia neitusiswa sina mafula a sende yenunka hande mi neli yeñwi ya lika zeneitusiswanga kwa kupanga oli yekenile ya kutozisa.—Exo 30:24; Sm 45:8; Eze 27:19.

• Kemoshi.

  Ki mulimu yomutuna wa Mamoabi.—1Mn 11:33.

• Kisilevu.

  Le ki lona libizo la kweli yabu 9 fa kalenda yekenile ya Majuda ni libizo la kweli yabulaalu fa kalenda ya batu kaufela, lene liitusisizwe Majuda hase bakutile kuzwa kwa Babilona. Kweli yeo neikalela fahalaa November kuisa fahalaa kweli ya December. (Neh 1:1; Zak 7:1)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Kolobezo; Kolobeza.

  Linzwi leo litalusa “kunwelisa,” kamba kucupwa mwa mezi. Jesu naalaezi kuli balateleli bahae baswanela kukolobezwa. Mañolo hape abulela za kolobezo ya Joani, za kukolobezwa ka moya okenile, ni za kukolobezwa ka mulilo, hamohocwalo ni likolobezo zeñwi.—Mat 3:11, 16; 28:19; Joa 3:23; 1Pi 3:21.

• Koloi.

  Ki sikocikala sa mawili amabeli sene sihohiwanga ki lipizi mi nesiitusiswa hahulu mwa lindwa.—Exo 14:23; Bat 4:13; Lik 8:28.

• Ba Kopano ya Heroda.

  Ba kopano ya Heroda hape nebabizwa Maheroda. Neli ba kopano yeneilata hahulu naha yabona ili bane bayemela milelo ya babusi bane babizwa Heroda hane babusa mwatasaa Maroma. Mwendi babañwi ba Basaduki neli ba kopano yeo. Maheroda nebaswalisani ni Bafalisi kulwanisa Jesu.—Mrk 3:6.

• Kopano.

  Ki sikwata sa batu babakopana hamoho ka kulumelelana. Mwa Mañolo A Siheberu, linzwi le hañata liama kwa mikopano ya sicaba sa Isilaele ka nako ya mikiti ya bulapeli kamba ka linako za likezahalo za butokwa mwa naha.—Deu 16:8; 1Mn 8:5.

• Korale.

  Ki nto yetiile sina licwe yeeziwa ki masapo a tufolofolo totunyinyani totupila mwa liwate. Ifumaneha mwa liwate mi ibanga ya mibala yeshutana-shutana, inge cwalo bufubelu, busweu, ni bunsu. Likorale neli zeñata sihulu mwa Liwate Lelifubelu. Mwa linako za litaba zeñozwi mwa Bibele, likorale zefubelu neliingiwa kuba za butokwa hahulu mi neliitusiswanga kwa kueza lifaha ni likabisa.—Lip 8:11.

• Kori.

  Ki tikanyezo ya lico ni ya lika za mezi. Neilikana ni malita a 220, ka kuya ka tikanyezo ya bati. (1Mn 5:11)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Kota.

  Ki musumo oyemi fone kutamelelwa mutu yatamilwe mulatu. Mwa linaha zeñwi, musumo wo neuitusiswanga kwa kubulaya mutu kamba kwa kupaheka situpu ili kulemusa babañwi kamba kushubula mutu yabulailwe. Maasiria bane bazibahala hahulu ka situhu sabona mwa lindwa, nebabulayanga bahapiwa ka kucomeka mibili yabona kwa misumo yeshengile, mi misumo yeo nei batabanga fa mba ni kuyo zwela fa sifuba. Kono mwa mulao wa Majuda, batu bane bafiwanga koto kabakala milatu yecwale ka kunyefula ni kulapela milimu ya maswaniso nebabulaiwanga pili ka ku bapobaula ka macwe kamba ka nzila yeñwi, kihona bapaheka litupu zabona fa likota kuli ibe temuso ku babañwi. (Deu 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Fokuñwi Maroma nebatamelelanga feela mutu yatamilwe mulatu fa kota, mi naakona kupila mazazi asikai kufitela ashwa kabakala kuutwa butuku, linyolwa, tala, kamba kucisiwa ki lizazi. Mwa miinelo yemiñwi, inge ka nako yabulaiwa Jesu, nebakokotelanga mazoho ni mahutu a mutu yatamilwe mulatu fa kota. (Luk 24:20; Joa 19:14-16; 20:25; Lik 2:23, 36)—Mubone KOTA YA LINYANDO.

• Kota ya bupilo.

  Ki kota yeneli mwa simu ya Edeni. Bibele haibonisi kuli batu hane bakaca kwa miselo ya kota yeo kipeto nebaka kona kuba ni bupilo; kono kota yeo neiyemela feela kuli Mulimu naakafa bupilo bobusa feli ku banaaka lumeleza kuca kwa miselo yayona.—Gen 2:9; 3:22.

• Kota ya kulapela.

  Linzwi la Siheberu fokuzwa linzwi leo litalusa (1) musumo wa kulapela oyemela Asherah, mulimu wamusali wa lupepo yene balapela Makanana, kamba (2) siswaniso sa Asherah mulimu wamusali. Kubonahala kuli likota zeo neliyemi mi neliezizwe fa kota, mi fokuñwi neli kalulo yeñwi feela yazona yeneli kota. Mwendi neli likota zesika cakulwa, kamba neli likota feela hona cwalo.—Deu 16:21; Bat 6:26; 1Mn 15:13.

• Kota ya kuziba bunde ni bumaswe.

  Ki kota yeneli mwa simu ya Edeni yanaaitusisize Mulimu kuyemela tukelo yahae ya kutomela batu milao ka za “bunde” ni “bumaswe.”—Gen 2:9, 17.

• Kota ya linyando.

  Ki linzwi lelizwa fa linzwi la Siheberu la stau·rosʹ, lelitalusa kota yeyemi kamba musumo, inge cwalo musumo fanaabulaezwi Jesu. Hakuna bupaki bobubonisa kuli linzwi la Siheberu leo litalusa sifapahano, sene baitusisanga batu babasalapeli Mulimu mwa bulapeli bwabona ka lilimo zeñata pili Kreste asika taha kale. “Kota ya linyando” ifa taluso luli ya linzwi la Sigerike, mi Jesu ni yena naaitusisize linzwi leo la Sigerike kutalusa manyando ni kushubulwa kone bakakopana ni kona balateleli bahae. (Mat 16:24; Mah 12:2)—Mubone KOTA.

• Kozi.

  Mwa Mañolo A Siheberu, linzwi le hañata litalusa koto, butuku, kamba kozi yezwa ku Jehova kuli aote batu. Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, linzwi leo litalusa kunata kamba kushapa ka tupa yenani tuñomoto kamba tusipi to tutaba kwa mafelelezo.—Num 16:49; Joa 19:1.

• Kreste.

  Ki libizo la Jesu, lelisimuluha fa linzwi la Sigerike la Khri·stosʹ, leliswana ni linzwi la Siheberu lelitolokilwe kuli “Mesia,” kamba “Yatozizwe.”—Mat 1:16; Joa 1:41.

• Kubateñi.

  Mwa litaba zeñwi za mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, pulelo ye, italusa kubateñi kwa Jesu Kreste sina Mulena, kuzwa nako yabeiwa fa bulena sina Mesia kuisa cwalo mwa mazazi a mafelelezo a lifasi le. Kubateñi kwa Kreste hakutalusi feela kutaha ni kukuta honafo; kono kuunga nako yetelele.—Mat 24:3.

• Kubaka.

  Ka kuya ka mo liitusiselizwe mwa Bibele, linzwi le litalusa kucinca munahano ni kuikutwa kuswaba kabakala mupilelo wa mutu wa kwamulaho, kabakala likezo zemaswe, kamba kabakala lika zapalezwi kueza. Kubaka kwa niti kutahisa kuli mutu aeze misebezi yebonisa kuli ucincize likezo zahae.—Mat 3:8; Lik 3:19; 2Pi 3:9.

• Kubeya mazoho.

  Mazoho naabeiwanga fahalimwaa mutu ili kumuketa kuli apete musebezi oipitezi kamba kumufuyaula, kumufolisa, kamba kumufa mpo ya moya okenile. Fokuñwi mazoho naabeiwanga fahalimwaa lifolofolo pili lisika fiwa kale sina matabelo.—Exo 29:15; Num 27:18; Lik 19:6; 1Ti 5:22.

• Kububula.

  Ki kukutula lico kaufela zebasiile bakutuli ka kulela kamba ka kusalela. Mulao wa Mushe neulaezi batu kuli basike bafeleleza kukutula lico ze kwa matuko a masimu kamba kuyangelela liolive ni miselo ya veine kaufela. Mulimu naafile babotana, babanyandile, bazwahule, lindiala, ni limbelwa tukelo ya kububula zenesiyezi hamulaho wa kukutula.—Rut 2:7.

• Kufosa; Foso.

  Kufosa ki kutula mulao obulezwi; foso ki kezo ya kutula mulao. Mwa Bibele, manzwi ao anani taluso yeswana ni ya linzwi la “sibi.”—Sm 51:3; Mro 5:14.

• Kuitima lico.

  Ki kusaca lico kaufela ka nakonyana. Maisilaele nebaitimanga lico fa Lizazi la Sebelezo ya Kukwahela Libi, hane baziyelehanga, ni hane batokwa kuli Mulimu abaetelele. Majuda nebaitimanga lico haane ka silimo kuhupula linako zene babile mwa kozi kwamulaho. Bakreste habasika laelwa kuitima lico.—Ezr 8:21; Isa 58:6; Luk 18:12.

• Kukena.

  Mwa Bibele, linzwi le, litalusa bukeni bwa kwa mubili, mi hape litalusa kubabalela kamba kukutiseza nto yeñwi kuli isike yanyazahala, isike yaba ni litiba, isike yatala masila, isike yazwakiwa, kamba kusinyeha mwa muzamao kamba kwa moya. Mwa Mulao wa Mushe, linzwi leo litalusa kuba yakenile ka sizo.—Liv 10:10; Sm 51:7; Mat 8:2; 1Mr 6:11.

• Kuluka.

  Mwa Mañolo, linzwi la kuluka litalusa nto yelukile ka kuya ka likuka za Mulimu fa litaba zelukile ni zesika luka.—Gen 15:6; Deu 6:25; Lip 11:4; Zef 2:3; Mat 6:33.

• Kuma.

  Ki simela sa mwa mezi sesibonahala inge lutaka sesiitusiswanga kwa kueza lika ze cwale ka lizuma, likotolo, ni lisepe. Neiitusiswanga kwa kupanga nto yakuñolela yeswana ni pepa mi neiitusiswanga kwa kueza miputo yemiñata.—Exo 2:3.

• Kunutu yekenile.

  Ki mulelo wa Mulimu, wasapatululi kufitela nako yahae, mi uupatululela feela batu baketa kuzibisa.—Mrk 4:11; Mak 1:26.

• Kupula; Mapulelo.

  Kupula ki kuzwisa bubeke kwa mitose ni kwa muuku ka kunata; mapulelo ki sibaka fone kuezezwanga musebezi wo. Batu nebapulanga lico ka kuitusisa mulamu, mi haiba bapula lico zeñata, nebaitusisanga sisebeliso sesiipitezi, inge cwalo lilei za kupulisa zenehohiwa ki lifolofolo. Silei seo nesifitiswanga fahalimwaa bubeke bone bubeilwe fa mapulelo, ili sibaka sa laundi sesipatami sene sibanga fokulumbile fone ukona kufuka hande moya.—Liv 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Kusakena.

  Kukona kutalusa kuba ni masila fa mubili kamba mwa muzamao. Kono mwa Bibele, linzwi leo hañata litalusa lika zesalumelezwi, kamba zesika kena, ka kuya ka Mulao wa Mushe. (Liv 5:2; 13:45; Mat 10:1; Lik 10:14; Mae 5:5)—Mubone KUKENA.

• Kusaya mumela.

  Ki pulelo yeitusiswa kutalusa sinkwa sesiezizwe kusika ya mumela.—Deu 16:3; Mrk 14:12; 1Mr 5:8.

• Kusepahala ku Mulimu.

  Ki kufa likute, kulapela, ni kusebeleza Jehova Mulimu, ni kusepahala ku yena ka kuba mubusi wa pupo kaufela.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Kutoza.

  Linzwi la Siheberu lelitolokilwe kutoza litalusa “kuhasa ka mezi.” Oli neitoziwanga mutu kamba kulambiwa fa sika kuli mutu yo kamba sika seo liitusiswe kueza musebezi oipitezi. Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, linzwi leo hape liitusisizwe hakutaluswa za kusululwa kwa moya okenile ku babanani sepo ya kuyo pila kwa lihalimu.—Exo 28:41; 1Sa 16:13; 2Mr 1:21.

• Kuwani.

  Ki lisila lelitamiwa kwa toho kamba lelitamiwa sina taulo. Muprisita yapahami naatinanga kuwani ya lisila lelinde la line, mi fapilaa lona nekutamiwanga kabala ka gauda kakanani muhala wa mubala wa ndilu. Mulena naatinanga kuwani yeo kwatasaa kuwani yahae ya bulena. Jobo naaitusisize linzwi leo ka swanisezo hanaaswaniseza katulo yahae yelukile kwa kuwani.—Exo 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26.

L

• Lapa.

  Neli sibaka sesituna sesi mwa lukwakwa sene sipotolohile tabernakele, mi hasamulaho neli leliñwi la malapa amatuna a mwa lukwakwa anaapotolohile muyaho wa tempele. Aletare ya linubu za kucisa neifumaneha mwa lapa la tabernakele ni mwa lapa la mwahali la tempele. (Mubone Litaba Zeekelizwe B5, B8, B11.) Mwa Bibele hape kubulezwi za malapa a mandu ni a mandu a malena.—Exo 8:13; 27:9; 1Mn 7:12; Est 4:11; Mat 26:3.

• Lepta.

  Ka nako ya litaba zeñozwi mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, lepta neli sheleñi yenyinyani ya Majuda yeneezizwe fa kopa kamba fa tini. Mwa litoloko zeñwi za Bibele, linzwi leo litolokilwe sina “tulinyana.” (Mrk 12:42 ni Luk 21:2; litaluso ze kwatasi.)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Leviatani.

  Ki folofolo yezibahala ka kupila mwa mezi. Kubonahala kuli kwa Jobo 3:8 ni 41:1, linzwi le, litalusa kwena kamba folofolo yeñwi ya mwa mezi yetuna ni yenani maata. Kwa Samu 104:26, linzwi le, mwendi likona kutalusa mufuta wa tapi yetuna hahulu (Whale). Mwa mañolo amañwi a mwa Bibele, liitusisizwe ka swanisezo mi halitalusi folofolo ifi kamba ifi.—Sm 74:14; Isa 27:1.

• Libita.

  Haiba taku yapili ya linzwi le ki yenyinyani, linzwi leo litalusa libita lililiñwi; haiba taku yapili ki yetuna, fo linzwi leo litalusa sibaka sa swanisezo sa babashwile, ili lelinani taluso yeswana ni linzwi la “Sheoli” lelizwa mwa puo ya Siheberu ni la “Hadesi” lelizwa mwa puo ya Sigerike. Mwa Bibele, linzwi le litalusa sibaka sa swanisezo kamba muinelo ili wo babali ku ona kaufela habakoni kueza musebezi kamba kuziba sesiñwi.—Gen 47:30; Mue 9:10; Lik 2:31.

• Libita la kupulo.

  Ki libita mone kubulukiwa situpu. Pulelo ye itolokilwe kuzwa fa linzwi la Sigerike lelitalusa “kuhupulisa,” ili kubonisa kuli mutu yashwile wahupulwa.—Joa 5:28, 29.

• Licwe la kubelisa.

  Ki licwe la laundi lene libeiwanga fa licwe leliñwi leliswana ni lona mi neliitusiswa kwa kubela bubeke kubueza fulaulo. Fahalaa licwe la kwatasi, nekubeiwanga kota yene itahisa kuli licwe la fahalimu lisike lazwa mwa sibaka salona. Mwa linako za litaba zeñozwi mwa Bibele, basali babañata nebaitusisanga macwe a kubelisa mwa mandu abona. Bakeñisa kuli lubasi nelutokwa kuitusisa sibelelo kuli babe ni lico, Mulao wa Mushe neulaezi batu kuli sibelelo kamba licwe la kubelisa lisike zaamuhiwa mutu sina swalele. Macwe a kubelisa amatuna anaaezizwe ka nzila yeswana naapikuluswanga ki lifolofolo.—Deu 24:6; Mrk 9:42.

• Licwe la mwa kona.

  Ki licwe lene libeiwanga mwa kona ya muyaho fone kukopanela mamota amabeli, ili lene lingungahanya ni kutiisa mamota ao. Licwe la mwa kona la butokwa neli licwe la mwa kona la mutomo; nekuketiwanga licwe lelitiile sihulu hane kuyahiwa miyaho ya nyangela ni mamota a muleneñi. Linzwi leo liitusisizwe ka swanisezo kutalusa makalelo a lifasi, mi Jesu ubulelwa kuli ki yena “licwe la mutomo la mwa kona” la puteho ya Bakreste, yeswanisezwa kwa ndu ya kwa moya.—Mae 2:20; Job 38:6.

• Lifasi.

  Ki linzwi lelizwa fa linzwi la Sigerike (ai·onʹ), leliitusisizwe hakutaluswa miinelo ya cwale kamba lisupo zetaluhanya nako yeñwi, likezahalo zeñwi, kamba miteñi yebapilile ku yona batu. Bibele ibulela za “lifasi la cwale,” kutalusa miinelo ya mwa lifasi ni mupilelo wa batu mwa lifasi. (2Ti 4:10) Ka tumelelano ya Mulao, Mulimu naatahisize kuli kube ni nako yebakona kubiza babañwi kuli ki nako ya Maisilaele kamba nako ya Majuda. Ka sitabelo sahae sa tiululo, Jesu Kreste naaitusisizwe ki Mulimu kutahisa nako isili, yene iama kwa puteho ya Bakreste babatozizwe. Ao aba makalelo a nako yenca, mone kufumaneha lika zenebulezwi cimo mwa tumelelano ya Mulao. Hakubulelwa za linako za lifasi, fo kutalusa linako zeshutana-shutana, kamba miinelo yeliteñi cwale, yebile teñi kamba yekaba teñi kwapili.—Mat 24:3; Mrk 4:19; Mro 12:2; 1Mr 10:11.

• Lihule.

  Ki mutu yalobala ni mutu yasika nyalana ni yena, sihulu ka mulelo wa kufumana masheleñi. (Linzwi la Sigerike lelitolokilwe kuli “lihule,” lizwelela fa linzwi lelitalusa “kulekisa.”) Hañata linzwi leo liitusiswa kutalusa musali nihaike kuli mwa Bibele kubulezwi za mahule babaana. Mulao wa Mushe neuhanisa buhule, mi tuwelo yanaafumana lihule neisa lumelezwi kufiwa sina nubu kwa sibaka sa Jehova sesikenile, ka kusaswana ni mukwa wa batu babasa lapeli Mulimu wa kuitusisa mahule ba kwa tempele kuli bafumane masheleñi a kuitusisa kwa litempele zabona. (Deu 23:17, 18; 1Mn 14:24) Bibele hape iitusisa linzwi leo ka swanisezo, kutalusa batu, macaba, ni likopano zelapela milimu ya maswaniso inze liipapata kuli lilapela Mulimu. Ka mutala, bulapeli bobubizwa “Babilona Yomutuna” butalusizwe mwa buka ya Sinulo kuli ki lihule kabakala kuli uswalisani ni babusi ba lifasi le ka mulelo wa kubata maata ni sifumu.—Sin 17:1-5; 18:3; 1Mk 5:25.

• Likerubimi.

  Ki mangeloi anani litulo zetuna mi aeza misebezi yeipitezi. Likerubimi zashutana ni liserafimi.—Gen 3:24; Exo 25:20; Isa 37:16; Mah 9:5.

• Likulo.

  Ki lika mone kubeiwa sifosi ili kumufa koto. Makulo amañwi naaituswanga kwa kutama feela mahutu, mi amañwi ona naaitusiswanga kwa kubondolola mubili, mwendi kutama mahutu, mazoho, ni mulala.—Jer 20:2; Lik 16:24.

• Likwambuyu.

  Ki nduna yanaanani situlo sesi kwatasaa situlo sa ndumeleti mwa mubuso wa Babilonia. Mwa Bibele, makwambuyu baboniswa kuli ki bona bane bazamaisa baana bababutali mwa kuta ya mwa Babilonia. Makwambuyu hape babulezwi ka nako ya kubusa kwa Mulena Dariusi wa Mumede.—Dan 2:48; 6:7.

• Lilato lelisa feli.

  Ki pulelo yeitusisizwe hahulu yetolokilwe kuzwa fa linzwi la Siheberu lelitalusa lilato lelitiswa ki kuisa pilu kwa sika, kuba ni niti, kusepahala, ni kuswalisana hahulu ni nto yeñwi. Pulelo yeo hañata iitusiswanga kutalusa lilato la Mulimu kwa batu, kono hape italusa lilato lebabonisa batu kwa batu babañwi.—Exo 34:6; Rut 3:10.

• Lilwaniso.

  Liapalo za kuisileleza ka zona zebaapalanga masole, ili kuwani, siapalo sa ndwa sa tusipi, lukanda, lisilelezo za fa mahutu, ni tebe.—1Sa 31:9; Mae 6:13-17.

• Limakazo; Misebezi yemaata.

  Ki misebezi kamba lika zeezwa ka maata afita a batu mi liingiwa kuli liezwa ki libupiwa zenani maata amatuna hahulu. Mwa Bibele fokuñwi, manzwi a “sisupo,” ni “zekomokisa” aitusisizwe kutalusa nto yeswana.—Exo 4:21; Lik 4:22; Mah 2:4.

• Limpo za Sishemo.

  Ki limpo zenefiwa mutu yatokwile. Halisika bulelwa luli mwa Mañolo A Siheberu, kono Mulao neufile litaelo kwa Maisilaele za lituso zeneswanela kufiwa babotana.—Mat 6:2.

• Linkwa za poniso.

  Ki linkwa ze 12 zenebeilwe mwa mabunda amabeli fa tafule mwa Sibaka Sesikenile sa mwa tabernakele ni mwa tempele, mi fa libunda ni libunda nekunani linkwa ze 6. Linkwa zeo hape nelibizwa “linkwa zelundatami” ni “linkwa zenebeilwe fapilaa Mulimu.” Nubu yeo yenefiwa ku Mulimu neiyoliswanga ka sinkwa sesinca la Sabata ni la Sabata. Sinkwa sene sizusiwanga nesiciwanga feela ki baprisita. (2Mk 2:4; Mat 12:4; Exo 25:30; Liv 24:5-9; Mah 9:2)—Mubone Litaba Zeekelizwe B5.

• Linkwa zenebeilwe fapilaa Mulimu.

  —Mubone LINKWA ZA PONISO.

• Linyalo la mutu ni mulamwae.

  Neli sizo, mi hamulaho nesitilo beiwa mwa Mulao wa Mushe, mi mwa sizo se, muuna naanyalanga mbelwa yanaasina mwana yanaali musalaa muhulwanaa hae kamba munyanaa hae ilikuli apepe bana babaka zwisezapili lusika lwa muhulwanaa hae kamba munyanaa hae.—Gen 38:8; Deu 25:5.

• Lipizana za mulilo.

  Ki lisebeliso za gauda, za silivera, kamba za kopa, zeneitusiswa kwa tabernakele ni kwa tempele kwa kucisa insense ni kuyokolisa mashala fa aletare ya matabelo ni kuzwisa mihala ya lilambi yecile fa matomelo a lilambi a gauda. Lisebeliso zeo hape nelibizwa kuli lipizana.—Exo 37:23; 2Mk 26:19; Mah 9:4.

• Lisa la mulilo.

  Ki sibaka sa swanisezo ‘sesituka mulilo ni sulufula,’ mi hape sitalusizwe kuli ki “lifu labubeli.” Baezalibi babasa baki, Diabulosi, mane ni lifu ni Libita (kamba Hadesi) likanepelwa mwateñi. Kunepelwa kwa libupiwa za moya ni lifu ni Hadesi mwa lisa leo, ili lika zesakoni kuciswa ka mulilo, kubonisa kuli lisa le, ki la swanisezo, halitalusi kutukufazwa kwa kuya kuile, kono litalusa kuyundiswa kuya kuile.—Sin 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Lisale la kukantisa.

  Ki mufuta wa sikanto sene sitiniwanga kwa munwana kamba kubeiwa kwa muhala, mwendi o mwa mulala. Sikanto seo nesiyemela maata a mubusi kamba nduna. (Gen 41:42)—Mubone SIKANTO.

• Lisepe za Tareshishi.

  Sapili, pulelo ye neitalusa lisepe zeneyanga kwa muleneñi wa kwaikale wa Tareshishi (yona Spain ya miteñi ye). Kubonahala kuli hasamulaho, pulelo yeo neitilo kala kutalusa lisepe zetuna zenekona kuzamaya misipili yemitelele. Salumoni ni Josafati nebaitusisize lisepe zeo mwa lipisinisi.—1Mn 9:26; 10:22; 22:48.

• Liserafimi.

  Ki libupiwa za moya zeyemi kupotoloha lubona lwa Jehova mwa mahalimu. Linzwi la Siheberu fokutolokilwe linzwi leo litalusa “babatuka.”—Isa 6:2, 6.

• Lishitanguti.

  Ki manzwi kamba likande lelikuswani leliluta tuto kamba kutalusa niti ka manzwi amanyinyani hahulu. Lishitanguti la mwa Bibele likona kuba pulelo yezinga kamba liyumbo. Mwa lishitanguti kunani niti yebulezwi ka manzwi atalusa sika, ili kutalusa sika ka kuitusisa siswaniso kamba sisupo. Batu babañata nebatilo kala kuitusisa lipulelo zeñwi kusheununa kamba kunyefula batu babañwi.—Mue 12:9; 2Pi 2:22.

• Lisila.

  Ki lisila leliindilwe ka bukwala ili fokuswanisizwe maswaniso a likerubimi lene likauhanya Sibaka Sesikenile kwa Sibaka Sesikenile Hahulu mwa tabernakele ni mwa tempele. (Exo 26:31; 2Mk 3:14; Mat 27:51; Mah 9:3)—Mubone Litaba Zeekelizwe B5.

• Lisila la saka.

  Ki lisila lelitiile lene liitusiswanga kwa kueza masaka, kamba mikotana, inge cwalo mone kushimbelwanga bubeke. Hañata lisila leo nelilukiwanga fa boya bwa puli bwa mubala omunsu, mi ki zona liapalo zene batinanga batu ka nako ya maswabi.—Gen 37:34; Luk 10:13.

• Litalo.

  Ki litalo la ngu, la puli, kamba la namani lelilukiswa kuli kuñolwe fateñi litaba. Nelikona kuina nako yetelele kufita kuma mi neliitusizwe kueza miputo ya Bibele. Mwendi matalo anaakupile Paulusi kuli Timotea amutiseze neli matalo fonekuñozwi litaba za mwa Mañolo A Siheberu. Litaba zeñwi ze mwa miputo yenefumanwi kwa Liwate Lelishwile neliñozwi fa matalo.—2Ti 4:13.

• Litimiso za mulilo.

  Ki liitusiso zeneitusiswanga mwa tabernakele ni mwa tempele, zeneezizwe fa gauda kamba kopa. Mwendi neliswana sina likele za kupumisa mihala ya lilambi.—2Mn 25:14.

• Livi; Mulivi.

  Ki mwanaa Jakobo wabulaalu yanaapepile ni musalaa hae Lea; hape ki lusika lone lubiziswa ka libizo lahae. Bana bahae babashimani babalaalu ki bona bane bakalisize litopa za butokwa zetaalu za Malivi. Fokuñwi, linzwi la “Malivi” litalusa lusika kaufela, kono hañata halikopanyelezangi lubasi lwa Aruni lwa baprisita. Lusika lwa Livi nelusika amuhela saanda mwa Naha ya Sepiso kono nelufilwe mileneñi ye 48 bukaufi ni milulwani ya libaka zenefilwe kwa masika amañwi.—Deu 10:8; 1Mk 6:1; Mah 7:11.

• Liyekuyeku.

  Ki sibaka fone kushengununenwa butale kamba lisipi; mi ki fona fone kucisezwa lika za lizupa kuli litiye. Mwa linako za litaba zeñozwi mwa Bibele, mayekuyeku naaezwanga ka litina kamba ka macwe. Liyekuyeku mone kucisezwa lika za lizupa ni laimu hape nelibizwa ondo.—Gen 15:17; Dan 3:17; Sin 9:2.

• Lizazi la Buitukiso.

  Ki libizo la lizazi lelitatamiwa ki la Sabata, mi fa lizazi leo Majuda nebaitukisezanga lika zetokwahala. Lizazi leo nelifelanga ka nako ya kulikela kwa lizazi fa lizazi lelibizwa Butanu kacenu, mi ki fona fone ikalelanga Sabata. Lizazi la Majuda nelikalanga manzibwana kuisa manzibwana a lizazi lelitatama.—Mrk 15:42; Luk 23:54.

• Lizazi la Katulo.

  Ki lizazi, kamba nako, ili fo likwata, macaba, kamba batu bazekiswa ki Mulimu. Ikona kuba nako yebabulaiwa babaatulezwi lifu, kamba katulo yakona kutusa batu babañwi kuli bapiliswe ni kufumana bupilo bobusa feli. Jesu Kreste ni baapositola bahae nebabulezi za “Lizazi la Katulo” lelika ba teñi kwapili ili fobaka atulelwa babapila ni babashwile.—Mat 12:36.

• Lizazi la Sebelezo ya Kukwahela Libi.

  Ki lizazi la butokwa hahulu lene baanga Maisilaele kuba lelikenile, hape nelibizwa “lizazi la kukwahela,” lene libanga lizazi labu 10 mwa kweli ya Etanimi. Leo neli lona feela lizazi mwa silimo fanaakenelanga muprisita yapahami mwa Sibaka Sesikenile Hahulu sa tabernakele ni mwa tempele hasamulaho. Naafelanga mwateñi mali a matabelo a libi zahae, a libi za Malivi babañwi, ni a libi za sicaba. Neli nako ya mukopano okenile ni ya kuitima lico, mi hape neli sabata, ili nako ya kusaeza misebezi yeezwanga kamita.—Liv 23:27, 28.

• Loge.

  Ki tikanyezo ya lika za mezi yenyinyani hahulu yebulezwi mwa Bibele. Mwa milao ya sizo sa Majuda, loge ki kalulo iliñwi ya likalulo ze 12 za hini, mi ka kuitusisa sipimo seo, loge neikona kulikana malita a 0.31. (Liv 14:10)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Loto.

  Ki tucwe kamba tuemba twa kota kamba licwe tone tutusanga batu kueza likatulo. Netubeiwanga mwa pokoto ya siapalo kamba mwa piza kihona tunyungiwa. Loto yeneizwa mwateñi kamba yene ingiwa mwateñi kiyona yene iketilwe. Hañata nebaezanga cwalo hamulaho wa kulapela. Linzwi la “loto” liitusisizwe ka kufa taluso luli, mi haliitusisizwe ka swanisezo, litalusa “kabelo.”—Jos 14:2; Sm 16:5; Lip 16:33; Mat 27:35.

• Lunaka.

  Ki manaka a lifolofolo, anaaitusiswanga sina lipiza za kunwela, sina lipiza za oli, sina likotolo za inki ni likotolo za lika za kutola, ni sina zelizwa za lipina kamba za kuzibisa batu taba yeñwi. (1Sa 16:1, 13; 1Mn 1:39; Eze 9:2) Linzwi la “lunaka” hañata liitusisizwe ka swanisezo kutalusa maata, kuhapa, ni tulo.—Deu 33:17; Mik 4:13; Zak 1:19.

• Lutaka lwa kumishalisa.

  Lutaka lwa kumishalisa nelueza liñokolwa ze 6. Ka kuya ka ñokolwa yekuswani yene baitusisa mwa miteñi yeo, lutaka lo nelueza limita ze 2.67; mi ka kuya ka ñokolwa yetelele, lutaka lo nelueza limita ze 3.11. (Eze 40:3, 5; Sin 11:1)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Lutaka.

  Ki linzwi lelitalusa limela zezibahala hahulu ka kumela mwa libaka za mezi. Hañata simela sesitalusangwa mwa litaba zeñata ki sesibizwa Arundo donax. (Job 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Sin 11:1)—Mubone LUTAKA LWA KUMISHALISA.

M

• Maana.

  Ki sico sene bacanga Maisilaele mwahalaa lilimo ze 40 zene bali mwa lihalaupa. Ki Jehova yanaa bafile sico seo. Nesibonahalanga fafasi ka makazo inze sikwahezwi ki puka zazi ni zazi kakusasana, kwandaa fa lizazi la Sabata. Maisilaele hababona sico seo lwapili, bali: “Se kiñi?” (Exo 16:13-15, 35) Mwa mañolo amañwi, maana yeo ibizwa kuli ki “bubeke bwa lihalimu” (Sm 78:24), “sinkwa sesizwa kwa lihalimu” (Sm 105:40), ni “sico sa babamaata” (Sm 78:25). Jesu ni yena naabulezi za maana ka swanisezo.—Joa 6:49, 50.

• Madimona.

  Ki libupiwa za kwa moya zesabonahali zenani maata kufita batu. Libupiwa zeo, zebizizwe kuli “bana ba Mulimu wa niti” kwa Genese 6:2, ni kubizwa kuli “mangeloi” kwa Juda 6, nelisika bupiwa inze lili zemaswe; kono neli mangeloi anaaikezize lila za Mulimu ka kusa muutwa mwa miteñi ya Nuwe mi aswalisana ni Satani kukwenuhela Jehova.—Deu 32:17; Luk 8:30; Lik 16:16; Jak 2:19.

• Mahalati.

  Kubonahala kuli ki linzwi leliitusisizwe mwa lipina lelifumaneha mwa manzwi a fahalimu kwa Samu 53 ni 88. Mwendi liswana ni linzwi la Siheberu lelitalusa “kufokola; kukula,” ili kubonisa mulilelo obonisa kuswaba, ili kulumelelana ni litaba za maswabi ze mwa lipina zepeli zeo.

• Maili.

  Ki sipimo sesiitusiswa kwa kupima butelele bwa sika, sesifumaneha feela hañwi mwa litaba za makalelo za Mañolo A Sigerike A Sikreste, ili kwa Mateu 5:41, mi kubonahala kuli siama kwa maili yene baitusisa Maroma yeneeza limita ze 1,479.5. Mwa litimana zeñwi zetaalu mokuitusisizwe linzwi la “maili,” ili kwa Luka 24:13, Joani 6:19 ni Joani 11:18, limaili zeo liingilwe fa linzwi la masitediyamu lene liitusisizwe mwa litaba za kwa makalelo.—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Maina.

  Kwa liñolo la Ezekiele, linzwi le hape libizwa mane. Ki sipimiso sa kuweitisa lika kamba sa kubalisa masheleñi. Ka kuya ka litaba zefumanwi zebonisa kuli maina neilikana ni lishekele ze 50, ni kuli shekele neiweita ligilamu ze 11.4, uzibe maina yebulezwi mwa Mañolo A Siheberu neiweita ligilamu ze 570. Mwendi hape nekunani maina ya silena, sina hane kunani ñokolwa ya silena. Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, maina iliñwi neilikana ni lidrakima ze 100. Neiweita ligilamu ze 340. Limaina ze 60 nelilikana ni talenta iliñwi. (Ezr 2:69; Luk 19:13)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Makuti.

  Mwa litaba za buluki, makuti ki mihala yelikana ni folika fita lisila mwa bukuswani. Makuti ao naaindiwa ka kufita kwatasi ni fahalimwaa bwanda, fo kikuli, mihala yelikana ni folika fita lisila mwa butelele.—Liv 13:59.

• Makwenyepa.

  Ki bana babashimani bane bapepilwe ki mangeloi anaaipetuzi batu ni kulobala ni bana babasizana ba batu pili Muunda usika taha kale.—Gen 6:4.

• Malibela a Salumoni.

  Mwa linako za Jesu, neli malibela anani situwa anaafumaneha mwa tempele ili kwa upa mwa lapa la mwahali, mi batu babañata nebalumela kuli malibela ao naabanga a mwa tempele ya Salumoni. Jesu naazamaile mwateñi “ka nako ya maliha,” mi Bakreste ba kwa makalelo nebakopanelanga mwateñi kulapela Mulimu. (Joa 10:22, 23; Lik 5:12)—Mubone Litaba Zeekelizwe B11.

• Malukami.

  Mwendi linzwi le liswana ni linzwi la Moleke, yena mulimu yomutuna wa Maamoni. (Zef 1:5)—Mubone MOLEKE.

• Malundu a Lebanoni.

  Ki leliñwi la malundu afumaneha mwa sibaka sa malundu sa naha ya Lebanoni. Malundu a Lebanoni afumaneha kwa wiko, mi sibaka sa Lebanoni sesisina malundu sifumaneha kwa upa. Mwahalaa libaka zepeli zeo, kunani musindi mokufumaneha mubu onunile. Malundu a Lebanoni aumbukile kuzwa feela kwa likamba la liwate la Mediteranea, mi fokoñwi butelele bwaona bueza limita ze mwahalaa 1,800 ni 2,100. Kwaikale, fa Malundu a Lebanoni nekunani likota za misidare zetuna zeñata, ili zenengiwa kuba za butokwa hahulu ki macaba anaali mwa matuko. (Deu 1:7; Sm 29:6; 92:12)—Mubone Litaba Zeekelizwe B7.

• Mamangato.

  Ki lisebeliso za gauda, zene liitusiswa kwa tabernakele ni kwa tempele kwa kutimisa malimi a mulilo fa lilambi.—Exo 37:23.

• Mamede; Media.

  Ki batu babasimuluha ku Madai mwanaa Jafeta; nebapila mwa sibaka sa malundu a Iran sene sitilo bizwa naha ya Media. Mamede nebaswalisani ni Babilona kutula Asiria. Ka nako yeo, Peresia neli provinsi ya Media, kono Sirusi akwenuhela mubuso wa Media mi Mamede bakopana ni Maperesia kueza Mubuso wa Mamede ni Maperesia oneutuzi Mubuso wa Babilona ka 539 B.C.E. Mamede nebali teñi mwa Jerusalema fa Pentekota ya 33 C.E. (Dan 5:28, 31; Lik 2:9)—Mubone Litaba Zeekelizwe B9.

• Manaka a aletare.

  Ki lika zeneli mwa makona amane a lialetare zeñwi. (Liv 8:15; 1Mn 2:28)—Mubone Litaba Zeekelizwe B5 ni B8.

• Manetinimi.

  Neli batanga kamba likombwa ba kwa tempele bane basi Maisilaele. Linzwi la Siheberu litalusa “Yafilwe,” ili kutalusa kuli nebafilwe mwa sebelezo ya kwa tempele. Kubonahala kuli Manetinimi babañata nebasimuluha kwa Magibioni, bona banaafile Joshua “musebezi wa kulwalelanga likota ni kuka mezi a kopano ni a kwa aletare ya Jehova.”—Jos 9:23, 27; 1Mk 9:2; Ezr 8:17.

• Mangeloi.

  Linzwi le lizwa fa linzwi la Siheberu la mal·ʼakhʹ ni la Sigerike la agʹge·los. Bubeli bwa manzwi ao atalusa “numwana” kono atolokilwe sina “lingeloi” hatalusa linumwana zelumilwe ki Mulimu. (Gen 16:7; 32:3; Jak 2:25; Sin 22:8) Mangeloi ki libupiwa za kwa moya zenani maata, zenebupilwe ki Mulimu lilimo zeñata pili batu basika bupiwa kale. Hape mwa Bibele abizwa kuli ‘babakenile babañata-ñata,’ “bana ba Mulimu,” ni “linaleli za kakusasana.” (Deu 33:2; Job 1:6; 38:7) Naasika bupiwa kuli abe ni buikoneli bwa kupepa kono lingeloi ni lingeloi nelibupilwe honacwalo. Mangeloi afitelela 100,000,000 kwa buñata. (Dan 7:10) Bibele ibonisa kuli mangeloi anani mabizo mi lingeloi ni lingeloi linani mikwa yetahisa kuli lishutane ni amañwi, kono kabakala kuli anani buikokobezo, ahananga kulapelwa, mi amañata mane ahananga kubulela mabizo aona. (Gen 32:29; Luk 1:26; Sin 22:8, 9) Anani litulo zeshutana-shutana mi afilwe misebezi ye miñata, yekopanyeleza kusebeleza fapilaa lubona lwa Jehova, kutaluseza batu litaba zezwa ku Mulimu, kutusa batanga ba Jehova ba fa lifasi habali mwa kozi, kutahisa likatulo za Mulimu, ni kutusa mwa musebezi wa kukutaza taba yende. (2Mn 19:35; Sm 34:7; Luk 1:30, 31; Sin 5:11; 14:6) Kwapili akatusa Jesu ka nako ya ndwa ya Armagedoni.—Sin 19:14, 15.

• Liñolo; Mañolo.

  Ki mañolo akenile afumaneha mwa Linzwi la Mulimu. Linzwi leo lifumaneha mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Manzwi a fahalimu.

  Ki toho ya taba ye kwa makalelo a samu yebonisa muñoli wayona, kufa litaba ka za samu yeo, kufa litaelo ka za pina, kamba kubonisa mulelo wa samu yeo.—Mubone manzwi a fahalimu kwa Lisamu 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Mapolisa.

  Mwa mubuso wa Babilona, mapolisa bao neli babeleki ba mulonga bane basebeza mwa likiliti bane baziba mulao mi nebanani maata a kuatula litaba zeñwi. Mwa libaka zenebusiwa ki Maroma, mapolisa bao neli bona bazamaisi ba mulonga. Nebabonanga kuli mwa sibaka kunani kozo, nebazamaisa za masheleñi, nebaatula batu babatula mulao, ni kulaela kuli lifosi lifiwe koto.—Dan 3:2; Lik 16:20.

• Masamaria.

  Sapili, libizo leo neliitusiswanga kutalusa Maisilaele ba mwa mubuso wa kwa mutulo wa masika alishumi, kono Masamaria hase bahapilwe ki Maasiria ka 740 B.C.E., libizo leo lakala kutalusa ni bazwahule bane batisizwe ki Maasiria kuto yaha mwa sibaka seo. Mwa linako za Jesu, libizo leo nelisa talusi lusika kamba batu ba mubuso omuñwi, kono nelitalusa batu ba sikwata sa bulapeli sene sifumaneha bukaufi ni mileneñi ya kwakale ya Sikemi ni Samaria. Ba mwa sikwata seo nebalumela litaba zeneshutana ni zene balumela ba bulapeli bwa Majuda.—Joa 8:48.

• Masedonia.

  Ki sibaka sesi kwa mutulo wa naha ya Greece sene situmile hahulu ka nako yanaabusa Alexandere Yomutuna mi batu ba mwateñi nebazwezipili kuipusa kufitela naha yeo ihapiwa ki Maroma. Paulusi haya kwa Europe lwapili, Masedonia neli provinsi ya Roma. Paulusi naaile kwa sibaka seo halaalu. (Lik 16:9)—Mubone Litaba Zeekelizwe B13.

• Masikili.

  Ki linzwi la Siheberu lelisa zibahali taluso yalona, lelifumaneha mwa manzwi a fahalimu a lisamu ze 13. Mwendi litalusa “toko yelokiwa ka nako yanahanisisa taba yeñwi mutu.” Babañwi banahana kuli linzwi le, libato swana ni linzwi leliñwi lelitolokilwe kuli ‘kusebeza ka tokomelo.’—2Mk 30:22; Sm 32:Fah.

• Maswabi.

  Ki kubonisa kuswaba kabakala lifu kamba ziyezi yeñwi. Mwa linako za litaba zeñozwi mwa Bibele, batu nebabanga mwa maswabi ka nako yetelele. Kwandaa kulila, batu baba mwa maswabi nebaapalanga liapalo za maswabi, nebaiselanga mufuse kwa litoho, nebapazulanga liapalo zabona, mi nebainatakanga fa lifuba. Fokuñwi ka nako ya maswabi, nekumemiwanga balili babaipitezi.—Gen 23:2; Est 4:3; Sin 21:4.

• Mazazi a mafelelezo.

  Pulelo ye ni lipulelo zeswana ni yona, ze cwale ka “kwa mafelelezo a mazazi,” liitusisizwe mwa Bibele kutalusa nako yelika talelelezwa luli likezahalo zebulezwi mwa Bibele. (Eze 38:16; Dan 10:14; Lik 2:17) Kulikana ni mufuta wa bupolofita bobubulezwi, nako yeo mwendi ikona kutanda lilimonyana kamba lilimo zeñata. Hañata, Bibele iitusisa pulelo ye kutalusa “mazazi a mafelelezo” a lifasi le, ili nako ya kubateñi kwa Jesu ka kusabonahala.—2Ti 3:1; Jak 5:3; 2Pi 3:3.

• Mbingwa; Wa mbingwa.

  Ki butuku bobumaswe bwa litalo. Mwa Mañolo, linzwi la mbingwa halitalusi feela butuku bobubizwa ka libizo leo kacenu, kakuli nebusa bangi feela kwa batu kono hape nebubanga ni fa liapalo ni mwa mandu. Mutu yakula butuku bo ubizwa wa mbingwa.—Liv 14:54, 55; Luk 5:12.

• Merodaki.

  Neli mulimu yomutuna wa muleneñi wa Babilona. Hamurabi mulena wa Babilona ni mutomi wa milao, hasaezize Babilona kuba ona muleneñi omutuna wa Babilonia, Merodaki (kamba Maduki) aba ni situlo sesituna, mi ayola milimu yeneli teñi pili mi aba yena mulimu yomutuna wa milimu ya Babilonia. Hasamulaho, libizo la Merodaki (kamba Maduki) layoliswa ka libizo la “Belu” (lelitalusa “Muñi”), mi Merodaki naazibahala sina Bele.—Jer 50:2.

• Mesia.

  Ki linzwi lelizwa fa linzwi la Siheberu lelitalusa “mutoziwa” kamba “yatozizwe.” Liswana ni linzwi la Sigerike lelitolokilwe kuli “Kreste.”—Dan 9:25; Joa 1:41.

• Mikitami.

  Ki linzwi lelisimuluha fa linzwi la Siheberu leliitusisizwe mwa manzwi a fahalimu a lisamu ze 6. (Sm 16, 56-60). Ki linzwi leliitusisizwe mwa lipina lelisa zibahali taluso yalona, nihaike kuli likona kuswana ni linzwi la “litaba zeñozwi.”

• Mileneñi ya masabelo.

  Neli mileneñi ya Malivi mwanaasabelanga mutu yabulaile yomuñwi ka kusalela kuli akone kusilelezwa ku mulifisi wa mali. Mwa Naha ya Sepiso kaufela, nekunani mileneñi yecwalo ye 6, neiketilwe ki Mushe mi hasamulaho neiketilwe ki Joshua, ka kulatelela ketelelo ya Jehova. Mutu yabalehile hanaafitanga mwa muleneñi wa masabelo, naatalusezanga baana-bahulu ba fa munyako wa muleneñi taba yahae mi neba muamuhelanga hande. Kuli bane babulayanga batu ka bomu basike basilelezwa mwa muleneñi wa masabelo, mutu yabalehezi kwa muleneñi wa masabelo naanani kuyo zekisezwa mwa muleneñi mwanaabulaezi mutu kuli afe bupaki bwa kuli hana mulatu. Haiba mutu yo afumanwa kuli hana mulatu, naakutiswanga kwa muleneñi wa masabelo, mi naanani kupila mwa muleneñi wo mwa bupilo bwahae kaufela kamba kufitela fanaaka shwela muprisita yapahami.—Num 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8.

• Milikomo.

  Ki mulimu yanaalapelwa ki Maamoni, mi mwendi ki yena mulimu yabizwa Moleke. (1Mn 11:5, 7) Kwa mafelelezo a puso Salumoni, Salumoni naayahezi mulimu wa buhata yo libaka zelumbile.—Mubone MOLEKE.

• Mira.

  Ki lika zelamatela zenani munko omunde zeingilwe kwa macacani a miutwa kamba kwa likota zenyinyani za mufuta omuñwi (Commiphora). Mira neli yeñwi ya lika zeneiitusiswanga kwa kueza oli ya kutozisa. Neiitusiswanga kwa kununkisa hande lika ze cwale ka liapalo kamba mimbeta, mi neibeiwanga mwa oli ya kupikitisa ni mwa mafula a kutola. Litupu hape nelitoziwanga mira lisika bulukiwa kale.—Exo 30:23; Lip 7:17; Joa 19:39.

• Mitamuno.

  Ki miselo yekalanga kubuzwa kamba sika sapili kwa nto ifi kamba ifi. Jehova naalaezi sicaba sa Isilaele kuli simufe mitamuno, ibe kwa batu, kwa lifolofolo, kamba kwa miselo. Sicaba kaufela sa Isilaele nesifanga Mulimu mitamuno fa Mukiti wa Linkwa Zesika ya Mumela ni fa Pentekota. Linzwi la “mitamuno” hape liitusisizwe ka swanisezo kutalusa Kreste ni balateleli bahae babatozizwe.—1Mr 15:23; Num 15:21; Lip 3:9; Sin 14:4.

• Moleke.

  Ki mulimu wa Maamoni; mwendi ki yena hape yabizwa Malikami, Milikomo, ni Muloke. Mwendi ki libizo lelibonisa situlo, kono hakuna mulimu yabizwa ka libizo leo. Mulao wa Mushe neulaezi kuli mutu kaufela yafa bana bahae sina sitabelo ku Moleke ulukela kubulaiwa.—Liv 20:2; Jer 32:35; Lik 7:43.

• Moya.

  Linzwi la Siheberu (ruʹach) ni linzwi la Sigerike (pneuʹma), ili manzwi atolokiwanga hañata kuli “moyo,” anani litaluso zeñata. Kaufelaa ona atalusa nto yesakoni kubonwa ki batu, ili yebonisa kuli nto yeñwi yazamaya. Manzwi a Siheberu ni a Sigerike aitusiswanga kutalusa (1) moya ofuka, (2) maata a bupilo a mwa libupiwa ze mwa lifasi, (3) moya ozwa kwa pilu ya mutu ya swanisezo ili amukonisa kubulela ni kueza lika ka nzila yeñwi, (4) lipulelo za moya zesimuluha kwa nto yesabonahali, (5) batu ba moya, ni (6) maata a Mulimu, kamba moya okenile.—Exo 35:21; Sm 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Moya okenile.

  Ki moya omaata osabonwi waitusisa Mulimu kupeta tato yahae. Ubizwa kuli ukenile kakuli uzwa ku Mulimu, yakenile hahulu ni yalukile hahulu, ni kabakala kuli ki ona waitusisa Mulimu kupeta misebezi yekenile.—Luk 1:35; Lik 1:8.

• Moyo.

  Ki linzwi lelitolokilwe fa linzwi la Siheberu la neʹphesh ni fa linzwi la Sigerike la psy·kheʹ. Ka kunyakisisa moaitusiselizwe manzwi a mwa Bibele, kwaiponahalela hande kuli atalusa (1) batu, (2) lifolofolo, kamba (3) bupilo bwa mutu kamba bwa folofolo. (Gen 1:20; 2:7; Num 31:28; 1Pi 3:20; hape ni mwa litaluso ze kwatasi.) Ka kushutana ni mo liitusisezwa linzwi la “moyo” mwa litaba za bulapeli bobuñata, Bibele ibonisa kuli linzwi la “neʹphesh ni la psy·kheʹ, bubeli bwaona habulela za batu, atalusa nto yekona kuswalwa, yebonahala, ni yekona kushwa. Mwa Bibele ye, manzwi a lipuo za kwa makalelo ao atolokilwe ka kuya ka taluso yaona fafumaneha, ka kuitusisa manzwi aswana sina “bupilo,” “sibupiwa,” “mutu,” kamba “mutu mutumbi,” kamba sina feela linzwi leliyemela mutu. Hañata, fokuitusisizwe manzwi ao, kunani taluso ye kwatasi yebala kuli “moyo.” Linzwi la “moyo” haliitusiswa, ibe mwa litaba kamba mwa litaluso ze kwatasi, linzwi leo liswanela kuutwisiswa kulikana ni taluso yebulezwi fahalimu. Hakubulelwa za kueza taba yeñwi ka moyo kaufela, kutalusa kueza taba yeo ka pilu kaufela, kamba ka bupilo kaufela. (Deu 6:5; Mat 22:37) Mwa mañolo amañwi, manzwi a lipuo za kwa makalelo akona kuitusiswa kutalusa takazo ya lika zeñwi kamba takazo ya kuca ya sibupiwa sesipila. Manzwi ao hape akona kutalusa mutu yashwile kamba situpu.—Num 6:6; Lip 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Muapositola.

  Linzwi le litalusa “yalumilwe,” mi liitusisizwe ku Jesu ni batu babañwi bane balumilwe kuli basebeleze babañwi. Hañata, liitusisizwe kwa balutiwa banaaketile Jesu sina sikwata sa ba 12 sa bayemeli banaaketile.—Mrk 3:14; Lik 14:14.

• Muboni.

  Ki mutu yanaatusiwa ki Mulimu kuli alemuhe mulelo wa Mulimu, ili yo meeto ahae naakwaluzwi kuli abone kamba kuutwisisa zene basalemuhi batu kaufela. Linzwi la Siheberu lelitolokilwe kuli “muboni” lizwa fa linzwi litalusa “kubona,” ibe kubona luli kamba kubona ka swanisezo. Muboni neli mutu yene babuzanga batu kelezo ya mwakutatululela matata abona.—1Sa 9:9.

• Mubupi.

  Ki muezi wa lipiza za lizupa, mikeke, ni lika zeñwi za lizupa. Linzwi la Siheberu lelitolokilwe kuli mubupi, litalusa “muezi.” Maata a mubupi kwa lizupa hañata aitusisizwe kuswaniseza maata a Jehova a kubusa batu ni macaba.—Isa 64:8; Mro 9:21.

• Mubusisi.

  Neli yena mubusisi yomuhulu wa provinsi yenezamaiswa ki Kuta ya Maroma. Naanani maata a kueza likatulo ni kuzamaisa ndwa, mi nihaike kuli naasina maata afita a Kuta ya Maroma, ki yena yanaanani maata amatuna mwa provinsi.—Lik 13:7; 18:12.

• Mubuso wa Mulimu.

  Ki pulelo yeitusiswa kutalusa bubusi bwa Mulimu bobuyemelwa ki mubuso wa Mwanaa hae Jesu Kreste.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Mr 15:50.

• Mufuta omuñwi wa buloto.

  Ki mufuta wa buloto bone busi bobunde hahulu, mi nekuli taata kuzusa makapi kwa bubeke.—Exo 9:32.

• Muheberu.

  Sapili, linzwi le, neliitusisizwe kutalusa Abrame (Abrahama), ili kumutaluhanya kwa Maamori banaayahile ni bona. Hasamulaho, neliitusisizwe kutalusa batu bane basimuluha ku Abrahama bane bapepilwe ka Jakobo muikulu wahae ni kutalusa puo yene babulela. Mwa linako za Jesu, mwa puo ya Siheberu nese kufumaneha lipulelo zeñata za Siarami mi neli yona puo yanaabulelanga Kreste ni balutiwa bahae.—Gen 14:13; Exo 5:3; Lik 26:14.

• Mujuda.

  Ki linzwi lene litilo talusa mutu wa lusika lwa Juda hamulaho wa kuhapiwa kwa mubuso wa Isilaele wa masika alishumi. (2Mn 16:6) Hamulaho wa buhapiwa bwa kwa Babilona, linzwi leo neliitusisizwe kutalusa Maisilaele babasimuluha mwa masika anaakutezi kwa Isilaele. (Ezr 4:12) Hasamulaho, neliitusisizwe mwa lifasi kaufela kutaluhanya Maisilaele kwa batu ba macaba. (Est 3:6) Linzwi leo hape liitusisizwe ka swanisezo ki muapositola Paulusi hanaabonisize kuli naha yasimuluha ku yona mutu haki nto ya butokwa mwa puteho ya Sikreste.—Mro 2:28, 29; Mag 3:28.

• Mukiti wa Kakulo.

  Ki lizazi la mukiti one uezwanga hañwi ka silimo, ili kuhupula nako yene ikenisizwe tempele hamulaho wa kusilafazwa ki Antiokusi Epifanesi. Mukiti wo neukalanga fa lizazi labu 25 la kweli ya Kisilevu mi neutandanga mazazi a 8.—Joa 10:22.

• Mukiti wa Kutulo; Mukiti wa Lisunda.

  —Mubone PENTEKOTA.

• Mukiti wa Linkwa Zesika ya Mumela.

  Neli ona mukiti wapili kwa mikiti ye mituna yemilaalu yene baezanga Maisilaele mwa silimo. Neukalisanga la Nisani 15 hamulaho wa lizazi la Paseka, mi neuzwelangapili cwalo ka mazazi a 7. Nebacanga feela linkwa zesika ya mumela, ili kuhupula nako yene bazwile mwa Egepita.—Exo 23:15; Mrk 14:1.

• Mukiti wa Minganda.

  Mukiti wo hape ubizwa Mukiti wa Litabernakele, kamba Mukiti wa Kukubukanya Zekutuzwi. Neuezwanga fa lizazi labu 15 kuisa labu 21 la kweli ya Etanimi. Neli mukiti wa kutabela kutulo kwa mafelelezo a silimo sa kulima mwa Isilaele mi neli nako ya kunyakalala ni ya kuitumela ku Jehova kabakala kufuyaula lico zabona. Mwa mazazi a mukiti wo, batu nebainanga mwa minganda, kamba mwa litebule za lituwa, ili kubahupilisa za nako yene batutile kuzwa mwa Egepita. Neli omuñwi wa mikiti yemilaalu kone batokwa kuya kwa Jerusalema baana kuyo eza mikiti.—Liv 23:34; Ezr 3:4.

• Mukotana wa waine wa litalo.

  Ki botela yeezizwe fa litalo la folofolo, yecwale ka puli kamba ngu, mi batu nebalwalelanga mwateñi waine. Waine neibeiwanga mwa mikotana ya waine ya litalo yeminca, kakuli waine haibila, izwisanga moya omuñwi (carbon dioxide) otahisa kuli mikotana yeo inamuluhe. Mikotana yeminca neinamuluha; kono yakale yona neikona kupazuha bakeñisa moya one utala mwahali.—Jos 9:4; Mat 9:17.

• Mukoti.

  Ki linzwi lelitolokilwe kuzwa fa linzwi la Sigerike (aʹbys·sos), lelitalusa “kutunga hahulu” kamba “nto yesina mafelelezo.” Liitusisizwe mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste kutalusa sibaka kamba muinelo wa kuba mwa tolongo. Linzwi leo hape litalusa libita, kono hape likona kutalusa ni lika zeñwi.—Luk 8:31; Mro 10:7; Sin 20:3.

• Mukreste.

  Ki libizo lafile Mulimu kwa balateleli ba Jesu Kreste.—Lik 11:26; 26:28.

• Mulalelo wa Mulena.

  Ki sico luli, ili sinkwa sesisika ya mumela, ni waine, zeswaniseza mubili wa Kreste ni mali ahae; ki mukiti wa kuhupula lifu la Jesu. Bakeñisa kuli wo ki mukiti obalukela kuezanga Bakreste ka kuya ka Mañolo, ubizwa hape ka swanelo kuli ki “Kupuzo.”—1Mr 11:20, 23-26.

• Mulamu.

  Ki kota yetelele yenani sipi yeshengile, yeneiitusiswanga ki balimi kwa kusotezisa folofolo. Mulamu ubapanywa kwa manzwi a mutu yabutali yasusueza yamuteeleza kuutwa kelezo yebutali. Pulelo ya “kulaha mulamu oshengile” isimuluha fa taba ya poho yehana kusotezwa ka mulamu ka kuulahaka, ili kutahisa kuli iikolofaze.—Lik 26:14; Bat 3:31.

• Mulamu wa bulena.

  Neli mulamu omunyinyani kamba tupa yanaazamayanga ni yona mubusi kuyemela maata ahae a bulena.—Gen 49:10; Mah 1:8.

• Mulao wa Mushe.

  Ki Mulao wanaafile Jehova kwa Maisilaele ka kuitusisa Mushe mwa lihalaupa la Sinai ka 1513 B.C.E. Libuka za makalelo zeketalizoho za mwa Bibele hañata libizwa kuli Mulao.—Jos 23:6; Luk 24:44.

• Mulao.

  Haiba taku yapili ya linzwi le ki yetuna, fohe hañata ikona kutalusa Mulao wa Mushe kamba libuka zapili zeketalizoho za mwa Bibele. Haiba taku yapili ya linzwi le ki yenyinyani, fohe ikona kutalusa milao yefumaneha mwa Mulao wa Mushe kamba sikuka sa mulao.—Num 15:16; Deu 4:8; Mat 7:12; Mag 3:24.

• Mulapo.

  Ki musindi kamba kanukana kakakalanga hañata, kabanga feela ni mezi litabula; linzwi leo hape likona kutalusa kanukana kasibili. Maweluwelu naasululelanga mezi aona mwa linukana zeñwi, mi ka mukwa ocwalo, linukana zeo nelisakalangi. Mwa mañolo amañwi, mulapo utalusa “musindi.”—Gen 26:19; Num 34:5; Deu 8:7; 1Mn 18:5; Job 6:15.

• Mulauli.

  Ki mutu yaipapata kuli uambolanga ni babashwile.—Liv 20:27; Deu 18:10-12; 2Mn 21:6.

• Mulena Wamusali wa Lihalimu.

  Ki libizo la mulena wamusali yanaalapelwa ki Maisilaele bane bakwenuhile mwa linako za Jeremia. Babañwi babulela kuli libizo leo litalusa mulimu wamusali wa kwa Babilonia yabizwa Ishtar (Astarte). Libizo la mulimu yomuñwi wa Musumeria yabizwa Inanna, litalusa “Mulena Wamusali wa Lihalimu.” Kwandaa kuzibwa feela kuli ki wa mahalimu, hape neli mulimu wamusali wa lupepo. Astarte ni yena ubizwa “Musali wa Lihalimu” mwa litaba zecakuzwi za kwa Egepita.—Jer 44:19.

• Muleneñi wa Davida.

  Ki libizo lene lifilwe kwa muleneñi wa Jebusi, Davida hasaautuzi ni kuyaha lapa la silena mwateñi. Hape ubizwa Sione. U kwa mboela-upa mi ki ona kalulo yakale hahulu mwa Jerusalema.—2Sa 5:7; 1Mk 11:4, 5.

• Mulibeleli.

  Ki mutu yakantela batu kamba muyaho kuli lisike zasinyiwa, mi hañata uezanga musebezi wo busihu, mi fokuñwi ulizanga mulangu kuli alemuse kozi yetaha. Hañata balibeleli nebainanga fa mamota a muleneñi ni fa litawala kuli babone batu babataha basika fita kale fakaufi. Lisole lene lilibelela, nelibizwa mukanteli. Ka swanisezo, bapolofita neli balibeleli mwa naha ya Isilaele, mi nebalemusanga sicaba ka za kozi yene itaha.—2Mn 9:20; Eze 3:17.

• Mulimu wa niti.

  Ki pulelo yetolokilwe fa linzwi la Siheberu lelitalusa kuli “ki yena Mulimu.” Mwa mañolo amañata mwa Siheberu, pulelo yeo itusa kutaluhanya Jehova yena Mulimu anosi wa niti kwa milimu ya buhata. Pulelo ya kuli “Mulimu wa niti” ifa hande taluso ya pulelo ya Siheberu mwa mañolo acwalo.—Gen 5:22, 24; 46:3; Deu 4:39.

• Mulimu wa siswaniso; kulapela milimu ya maswaniso.

  Mulimu wa maswaniso ki siswaniso, sesiyemela nto yeñwi, yeliteñi kamba yekulubelwa kubateñi, yebakona kulapela batu. Kulapela milimu ya maswaniso ki kukuteka, kulata, kulapela, kamba kulakaza mulimu wa siswaniso.—Sm 115:4; Lik 17:16; 1Mr 10:14.

• Muloke.

  —Mubone MOLEKE.

• Mulunda.

  Mwa Siheberu ki “Milo,” ili linzwi lelitalusa “kuubela.” Mwa toloko yebizwa Septuagint, linzwi leo litolokilwe kuli “sibaka sesisilelelizwe.” Ki sibaka sene siyahilwe mwa Muleneñi wa Davida. Mwendi neli mamota anaatiisa muyaho kamba lika zeñwi zenetiisa muyaho.—2Sa 5:9; 1Mn 11:27.

• Mumela.

  Ki lika zenebeiwanga fa bupi bobulubilwe kamba mwa sitipwi-tipwi kuli lika zeo lishashe; sihulu neibanga bupi bobulubilwe bobushashize bobusiyezi. Mwa Bibele, mumela hañata uitusisizwe kuswaniseza sibi ni bumaswe, mi linzwi leo hape liitusisizwe kutalusa kuhula kwa sika kokusa bonahali.—Exo 12:20; Mat 13:33; Mag 5:9.

• Munazareni.

  Ki linzwi lelisimuluha fa linzwi la Siheberu lelitolokilwe kuli “Yanomilwe,” “Yaneezwi,” “Yakauhanyizwe.” Nekunani mifuta yemibeli ya Manazareni: bane baitatela kuba Manazareni ni banaaketile Mulimu kuba Manazareni. Muuna kamba musali naakona kuitama ku Jehova kuli ukaba Munazareni ka nako yaitomezi. Batu bane baitatela kueza buitamo bobucwalo nebasa swaneli kueza lika zetaalu ze: nebasa swaneli kunwa bucwala kamba kuca nto ifi kamba ifi yeezizwe fa muselo wa veine, nebasa swaneli kukuta milili yabona, mi nebasa swaneli kuswala situpu. Bane baketilwe ki Mulimu kuli babe Manazareni nebakaba Manazareni mwa bupilo bwabona kaufela, mi Jehova naabafile milao yene batokwa kulatelela.—Num 6:2-7; Bat 13:5.

• Munazareta.

  Ki libizo lanaabiziswa Jesu kabakala kuli naasimuluha mwa tolopo ya Nazareta. Mwendi liswana ni linzwi la Siheberu leliitusisizwe kwa Isaya 11:1 lelitolokilwe kuli “lituhela.” Mi hamulaho nelitilo itusiswa kutalusa balateleli ba Jesu.—Mat 2:23; Lik 24:5.

• Muñoli.

  Neli mukopisi wa Mañolo A Siheberu. Ka nako yanaatile Jesu fa lifasi, linzwi leo nelitalusa sikwata sa baana bane baziba hahulu litaba za Mulao wa Mushe. Nebalwanisa Jesu.—Ezr 7:6, litaluso ze kwatasi; Mrk 12:38, 39; 14:1.

• Muokameli.

  Ki muuna yanani buikalabelo bwa kubabalela kamba kulisa puteho. Linzwi la Sigerike fokutolokilwe linzwi leo lifa muhupulo wa kuetelela ni kusileleza. Manzwi a “muokameli” ni “muuna-muhulu” atalusa buikalabelo bobuswana mwa puteho ya Sikreste. Linzwi la “muuna-muhulu” libonisa tulemeno twa mutu yahulile kwa moya yaketilwe, mi linzwi la “muokameli” likoñomeka misebezi yaeza mutu yaketilwe kueza musebezi wo.—Lik 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.

• Mupato.

  Kuya kwa mupato kutalusa kusehulula litalo la kwa buuna. Abrahama ni ba lusika lwahae kaufela nebalukela kuezanga cwalo, kono Bakreste habasika laelwa kueza cwalo. Linzwi leo hape liitusisizwe ka swanisezo mwa litaba zeshutana-shutana.—Gen 17:10; 1Mr 7:19; Maf 3:3.

• Mupolofita.

  Ki mutu yaitusiswa kuzibahaza milelo ya Mulimu. Bapolofita nebabanga bayemeli ba Mulimu, nebabulela zekaezahala kwapili, ni kubulela lituto za Jehova, litaelo, ni likatulo zahae.—Amo 3:7; 2Pi 1:21.

• Muprisita.

  Ki muuna yanaayemela Mulimu kwa batu banaasebeleza, mi naabaluta za Mulimu ni milao yahae. Baprisita hape nebayemelanga batu fapilaa Mulimu, ka kufa matabelo ni kuyemela kamba kukupela batu ku Mulimu. Mulao wa Mushe usika tomiwa kale, toho ya lubasi naasebezanga sina muprisita mwa lubasi lwahae. Mwa Mulao wa Mushe, baana ba lubasi lwa Aruni ba lusika lwa Livi ki bona bane bali baprisita. Nebatusiwa ki baana ba Malivi babañwi. Ka nako yeikalisa tumelelano yenca, Isilaele wa kwa moya aba sicaba sa baprisita, mi Jesu Kreste neli yena Muprisita Yapahami.—Exo 28:41; Mah 9:24; Sin 5:10.

• Muprisita yapahami.

  Ka nako ya Mulao wa Mushe, neli muprisita yanaaeza musebezi wa butokwa ili yanaayemela sicaba ku Mulimu mi ki yena yanaazamaisa baprisita babañwi. Hape naabizwa “muprisita yomuhulu.” (2Mk 26:20; Ezr 7:5) Ki yena feela yanaalumelezwa kukena mwa Sibaka Sesikenile Hahulu, ona muzuzu wa mwahali hahulu wa tabernakele mi hamulaho ni wa tempele. Naaezanga cwalo hañwi ka silimo fa Lizazi la Sebelezo ya Kukwahela Libi. Pulelo ya “muprisita yapahami” hape iitusisizwe kutalusa Jesu Kreste.—Liv 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Mah 4:14.

• Muprisita yomuhulu.

  Ki libizo leliñwi leliitusisizwe mwa Mañolo A Siheberu kutalusa “muprisita yapahami.” Mwa Mañolo A Sikreste A Sigerike, kubonahala kuli pulelo ya “baprisita babahulu” neitalusa baana babakutekeha bane basimuluha mwa lusika lwa baprisita, mwendi ili kukopanyeleza ni bane babanga baprisita babapahami ni litoho ze 24 za litopa za baprisita.—2Mk 26:20; Ezr 7:5; Mat 2:4; Mrk 8:31.

• Muproselite.

  Ki mutu yanaacincizwe bulapeli bwahae. Mwa Mañolo, linzwi le, litalusa mutu yanaakalile kuswalisana ni bulapeli bwa Majuda, mi haiba naali muuna, naaiswanga kwa mupato.—Mat 23:15; Lik 13:43.

• Muputo.

  Ki mpampili yetelele kamba kuma fokuñozwi litaba kwa lineku lililiñwi ili oneukonwa kutatiwa kwa kakota. Mañolo naañozwi ni kuñolololwa fa miputo, zona libuka zeneituisiswa hahulu mwa linako zene iñolwa Bibele.—Jer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Musumo.

  Ki kota yeyemi yesweli muyaho. Misumo yemiñwi neitomiwanga kuli batu bahupule lika zeñwi zeezahezi kwamulaho. Misumo neitomiwanga mwa tempele ni mwa miyaho yeneyahiwanga ki Mulena Salumoni. Babasa lapeli Mulimu ni bona nebatomanga misumo yakuitusisa mwa bulapeli bwabona bwa buhata, mi fokuñwi ni Maisilaele nebaezanga cwalo. (Bat 16:29; 1Mn 7:21; 14:23)—Mubone TOHO YA MUSUMO.

• Musumo wa kulapela.

  Ki musumo oyemi, hañata neuezwanga fa licwe, mi kubonahala kuli neli siswaniso sa buuna sesiswaniseza Baale kamba milimu yemiñwi ya buhata.—Exo 23:24.

• Muti-labeni.

  Ki linzwi lelifumaneha mwa manzwi a fahalimu a Samu 9. Nelitalusa “kabakala lifu la mwana wamushimani.” Babañwi babulela kuli ki libizo kamba manzwi a makalelo a pina yezibahala hakuopelwa samu ye.

• Muuku.

  Ki makapi azwisiwanga kwa bubeke ka nako ya kupula ni kuulusa. Muuku uitusisizwe mwa lipulelo zeñwi kuswaniseza nto yesina tuso kamba yesatabelwi.—Sm 1:4; Mat 3:12.

• Muuna-muhulu; Muuna yahulile.

  Ki muuna yahulile, kono mwa Mañolo litalusa mutu yanani maata ni buikalabelo bwa kuzamaisa mwa silalanda kamba mwa naha. Mwa buka ya Sinulo, linzwi leo hape liitusisizwe kutalusa libupiwa za kwa lihalimu. Linzwi la Sigerike (pre·sbyʹte·ros) litolokilwe kuli “muuna-muhulu” halitalusa batu babanani buikalabelo bwa kuetelela mwa puteho.—Exo 4:29; Lip 31:23; 1Ti 5:17; Sin 4:4.

• Muuta.

  Ki butuku bwa likota. Babañwi babulela kuli muuta obulezwi mwa Bibele ki mafumi amansu aabonahala fa kota.—1Mn 8:37.

• Muyemeli Yomutuna.

  Linzwi la Sigerike fokutolokilwe pulelo yeo litalusa “Mueteleli Yomutuna.” Pulelo yeo iama kwa musebezi wa butokwa waeza Jesu Kreste wa kulukulula batu babasepahala kwa lika zetahisa lifu zetisizwe ki sibi ni kubatusa kuli bafumane bupilo bobusa feli.—Lik 3:15; 5:31; Mah 2:10; 12:2.

• Muyemeli.

  Ki mutu yaswalisanisa likwata zepeli. Mwa Mañolo, Mushe ki muyemeli wa tumelelano ya Mulao mi Jesu ki muyemeli wa tumelelano yenca.—Mag 3:19; 1Ti 2:5.

• Muzamaisi wa lipina.

  Ka moliitusiselizwe mwa buka ya Lisamu, linzwi la Siheberu lelitolokilwe kuli muzamaisi wa lipina litalusa mutu yanaalukisanga lipina ni kuliopelisa, naalutanga baopeli ba Malivi lipina, mi mane naaetelelanga hane kuopelwanga lipina ka nako ya mikiti ya sicaba. Libibele zeñwi litoloka pulelo ye kuli “muopeli yomutuna” kamba “yazamaisa lipina.”—Sm 4:Fah; 5:Fah.

• Muzamao wa buhule.

  Ki pulelo yezwa fa linzwi la Sigerike la por·neiʹa, ili yeitusisizwe mwa Mañolo kutalusa somano yehanisizwe ki Mulimu. Pulelo yeo ikopanyeleza bubuki, buhule, batu babalobala hamoho basika nyalana, kalombe, ni mutu yalobala ni folofolo. Mwa buka ya Sinulo muzamao wa buhule uitusisizwe ka swanisezo kutalusa lihule la kwa moya lelibizwa “Babilona Yomutuna,” ili kutalusa kuli lihule leo liswalisana ni babusi ba lifasi le ka mulelo wa kubata maata ni sifumu. (Sin 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Lik 15:29; Mag 5:19)—Mubone LIHULE.

• Muzamao wa kusaswabela bufosi.

  Ki pulelo yetolokilwe kuzwa fa linzwi la Sigerike la a·selʹgei·a, yeama kwa likezo zetuna za kuloba milao ya Mulimu ni zebonisa moya wa kusaswabela bufosi kamba wa kutokwa hahulu likute; ili moya obonisa kutokwa likute kamba mane kunyaziseza zamaiso, milao, ni likuka. Pulelo ye haiami kwa likezo zenyinyani za muzamao omaswe.—Mag 5:19; 2Pi 2:7.

• Mwanaa Davida.

  Ki pulelo yeitusiswanga hañata kutalusa Jesu, kubonisa kuli ki yena Shwana wa tumelelano ya Mubuso yeneka talelezwa ki mutu yasimuluha mwa lusika lwa Davida.—Mat 12:23; 21:9.

• Mwanaa mutu.

  Ki pulelo yefumaneha ibato ba ha 80 mwa libuka za Evangeli. Pulelo yeo italusa Jesu Kreste mi ibonisa kuli ka kupepwa kwahae, naabile mutu luli isiñi feela kuli naaipetuzi kuba ni mubili wa mutu. Pulelo yeo hape ibonisa kuli Jesu naakataleleza bupolofita bobuñozwi kwa Daniele 7:13, 14. Mwa Mañolo A Siheberu, pulelo yeo iitusisizwe kutalusa Ezekiele ni Daniele, ili kubonisa kuli bayemeli bao bane bakona kushwa nebashutana ni Mulimu yena kone kuzwelela lushango lwabona.—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mweli.

  Hañata linzwi le nelitalusa mwana wamushimani wapili ku bo ndatahe (nelisa talusi mweli ku bo mahe). Mwa linako za litaba zeñozwi mwa Bibele, mwana wamushimani wa mweli naakutekiwa hahulu mwa lubasi mi naabanga yena toho ya lubasi bo ndatahe habashwa. Linzwi le hape litalusa ni folofolo ya mwana ya muuna yapili, mi fokuñwi lifolofolo zeo nelibizwa “za maizibulo.”—Exo 11:5; 13:12; Gen 25:33; Mak 1:15.

N

• Nako ya kufela kwa lifasi.

  Ki nako yeisa kwa kufela kwa lifasi, kamba muinelo wa lika, yezamaiswa ki Satani. Nako yeo izamaelela hamoho ni nako ya kubateñi kwa Kreste. Ka kuetelelwa ki Jesu, mangeloi ‘akaketa babamaswe mwahalaa babalukile’ ni kubayundisa. (Mat 13:40-42, 49) Balutiwa ba Jesu nebabata kuziba nako yeo ya “kufela kwa lifasi.” (Mat 24:3) Jesu asika kutela kale kwa lihalimu, naasepisize balateleli bahae kuli naakaba ni bona kuisa nako yeo.—Mat 28:20.

• Nako ya kutasa kwa kweli.

  Ki lizazi lapili la kweli yeñwi ni yeñwi fa kalenda ya Majuda, mi fa lizazi leo, Maisilaele nebakopananga hamoho, kuca lico zeñata, ni kufa matabelo aipitezi. Hasamulaho, lizazi leo laba lizazi la mukiti omutuna mwa naha, mi batu nebasa sebezangi fa lizazi leo.—Num 10:10; 2Mk 8:13; Mak 2:16.

• Naleli ya kakusasana.

  —Mubone NALELI YA LILUNGWE.

• Naleli ya lilungwe.

  Ki naleli yenani taluso yeswana ni “naleli ya kakusasana.” Ki yona naleli yebonahalanga lwa mafelelezo kwa upa lizazi lisika bonahala kale, ili kuzibahaza kupazula kwa lizazi leliñwi.—Sin 22:16; 2Pi 1:19.

• Ñalelwa yetuna.

  Linzwi la Sigerike lelitolokilwe kuli “ñalelwa” litalusa kuziyeleha kamba kunyanda kokutiswa ki kukatazwa ki miinelo yetaata. Jesu naabulezi za “ñalelwa yetuna” yenesika ezahala kale yeneka tahela Jerusalema mi sihulu naabulezi za ñalelwa yetuna yeneka tahela batu ka nako ya kwapili ‘hakataha ka kanya.’ (Mat 24:21, 29-31) Paulusi naatalusize kuli ñalelwa ye ikabonisa kuluka kwa Mulimu ka kuatula batu “babasa zibi Mulimu ni babasa utwi taba yende” ya za Jesu Kreste. Liñolo la Sinulo kauhanyo 19 libonisa Jesu inze aetelela limpi za kwa lihalimu kuto lwanisa “sibatana ni malena ba lifasi ni limpi zabona.” (2Mt 1:6-8; Sin 19:11-21) “Buñata bobutuna bwa batu” bubonisizwe inze bupunyuha ñalelwa yeo. (Sin 7:9, 14)—Mubone ARMAGEDONI.

• Ñamba.

  Ki tifo yeo Mubuso kamba mubusi naalifanga Mubuso kamba mubusi yomuñwi ka kubonisa kuipeya kwatasi, ilikuli babe mwa kozo ni kusilelezwa kwa lila. (2Mn 3:4; 18:14-16; 2Mk 17:11) Linzwi leo hape liitusisizwe kutalusa mutelo one balifanga batu.—Neh 5:4; Mro 13:7.

• Nardi.

  Ki oli yetula ya mubala wa bufubelu bobutona, yeezwanga fa simela sa sende. Bakeñisa kuli nardi neitula, neikopanyiwanga mwa mifuta yemiñwi ya oli yenesina maata, mi fokuñwi neibanga nardi ya buhata. Ki lona libaka Mareka ni Joani hane babulezi kuli oli yanaaselilwe Jesu neli “nardi tota.”—Mrk 14:3; Joa 12:3.

• Ndumeleti.

  Neli mubusisi wa provinsi mwa mubuso wa Babilonia ni wa Maperesia. Ndumeleti naaketiwa ki mulena kuli abe yena mubusi yomutuna mwa provinsi.—Ezr 8:36; Dan 6:1.

• Nduna wa mangeloi.

  Linzwi la “nduna” litalusa “mueteleli” kamba “yomutuna.” Taluso yeo hamoho ni taba ya kuli pulelo ya “nduna wa mangeloi” iitusisizwe mwa Bibele kuama ku mutu alimuñwi, libonisa kuli kunani nduna wa mangeloi alimuñwi feela. Bibele italusa libizo la nduna wa mangeloi, ka kumubiza kuli ki Mikaele.—Dan 12:1; Juda 9; Sin 12:7.

• Nehiloti.

  Ki linzwi lelisa zibahali taluso yalona, lelifumaneha mwa litoho za litaba ze mwa Samu 5. Babañwi balumela kuli litalusa nto yesupeza koufukela moya, ka kunahana kuli liswana ni linzwi la Siheberu lelikona kutalusa kanamutolilo. Kono likona kutalusa pina.

• Nisani.

  Ki libizo lene litilo biziswa kweli ya Abibi, yona kweli yapili fa kalenda yekenile ya Majuda ni kweli yabuketalizoho fa kalenda ya batu kaufela. Neikalela fahalaa March kuisa fahalaa kweli ya April. (Neh 2:1)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Ñokolwa.

  Ki butelele bwa kuzwa fa ñokolwa kuisa kwa mafelelezo a munwana wa fahali. Ñokolwa yene baitusisa Maisilaele neilikana ni lisentimita ze bato ba 44.5 (mainci a 17.5), kono hape nebaitusisanga ñokolwa yetunanyana yenefitelela hanyinyani yapili ka butelele bwa singandi sa lizoho, ibato ba lisentimita ze 51.8 (mainci a 20.4). (Gen 6:15; Luk 12:25)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Nubu ya buitamo.

  Ki nubu yenefiwa ka kuitatela ili yanaafa mutu hamulaho wa kueza buitamo bobuñwi.—Liv 23:38; 1Sa 1:21.

• Nubu ya buitumelo.

  Ki nubu ya kuikabela yenefiwanga ka mulelo wa kulumbeka Mulimu kabakala lika zafa batu ni kabakala lilato lahae lelisa feli. Batu nebacanga nama ya folofolo yenefiwa sina nubu ni sinkwa sesiile mumela ni sesisika ya mumela. Nama ya folofolo neiciwanga fa lizazi lene ibulaiwa folofolo.—2Mk 29:31.

• Nubu ya kucisa.

  Neli sitabelo sa folofolo sene sicisezwa fa aletare sina nubu yefiwa ku Mulimu; hakuna kalulo ya folofolo (poho, ngu yamuuna, puli yamuuna, liiba, kamba nkwilimba yamwana) yene bulukiwanga ki mulapeli yanaaeza sitabelo seo.—Exo 29:18; Liv 6:9.

• Nubu ya kuzungisa.

  Kubonahala kuli nubu ye hane ifiwa, muprisita naabeyanga mazoho ahae kwatasaa mazoho a mutu yanaasweli sitabelo sene sifiwa ni kusizungisa kafa ni kafa; kamba muprisita ka sibili ki yena yanaazungisa nubu yeo. Kezo ye, neiyemela kuli mutu naafa linubu za sitabelo ku Jehova.—Liv 7:30.

• Nubu ya mulatu.

  Ki sitabelo senesifiwa kabakala libi zaezize mutu. Nubu yeo neishutana hanyinyani ni linubu zeñwi za sibi kakuli yona neitahisa kuli sifosi akutelwe ki litukelo zanaanani zona ka tumelelano ili zanaaamuhilwe bakeñisa kueza sibi, mi nubu yeo neitahisa kuli asike afiwa koto.—Liv 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Nubu ya sibi.

  Ki sitabelo sene sifiwanga kabakala sibi sesiezizwe ka kusaziba kabakala bufokoli kamba kusapetahala. Nekuezwanga matabelo a lifolofolo ashutana-shutana, kukala ka likomu kuisa mane ni kwa linkwilimba, kulikana ni miinelo ya mutu yanaaezezwa sebelezo ya kukwahela sibi.—Liv 4:27, 29; Mah 10:8.

• Nubu ya zenwiwa.

  Ki nubu ya waine yene isululelwa fa aletare mi neifiwa hamoho ni linubu zeñwi. Paulusi naaitusisize yona ka swanisezo kutalusa moya wahae wa kusebeleza Bakreste babañwi ka kulata.—Num 15:5, 7; Maf 2:17.

• Nzila.

  Ki linzwi leliitusisizwe ka swanisezo mwa Mañolo kutalusa kezo kamba muzamao otabisa Jehova kamba osa mutabisi. Batu bane babile balateleli ba Jesu Kreste nebabizwa kuli “Nzila,” fo kikuli, nebapila ka nzila yebonisa kuli nebanani tumelo ku Jesu Kreste, mi nebalatelela mutala wahae.—Lik 19:9.

• Nziye.

  Ki mufuta wa limbimba zezamayanga ka sikutu. Mwa Mulao wa Mushe, neliingiwa kuba zekenile mi neliciwa. Hanelizamayanga ka likwata zetuna, nelikona kuca lika kaufela zelifumana, nelisinyanga hahulu lika, mi neliingiwa kuba koto.—Exo 10:14; Mat 3:4.

O

• Omere.

  Ki tikanyezo ya lico yeeza malita a 2.2, kamba ki kalulo iliñwi ya likalulo zelishumi za efa. (Exo 16:16, 18)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Onikisi.

  Ki leliñwi la macwe asi a butokwa hahulu, ili lelitiile hahulu. Licwe la onikisi linani milaini yemisweu yeneishobana ni milaini yeminsu, yekunoñu, yefubelu, ya mubala wa bupuzwa, kamba ya mubala wa butala. Nelibeiwanga fa liapalo zeipitezi za muprisita yapahami.—Exo 28:9, 12; 1Mk 29:2; Job 28:16.

P

• Paradaisi.

  Ki simu yende, kamba simu yebonahala inge sibaka mokubabalelelwa lifolofolo. Sibaka sesicwalo sapili neli Edeni, seo Jehova naaezelize batu bapili. Jesu hanaabulela ku sesiñwi sa likebenga zenekokotezwi fa kota ya linyando kwatuko ni yena, naabulezi kuli lifasi likaba paradaisi. Kwa liñolo la 2 Makorinte 12:4, kubonahala kuli linzwi leo litalusa paradaisi ya swanisezo mi kwa Sinulo 2:7, litalusa paradaisi ya kwa lihalimu.—Pin 4:13; Luk 23:43.

• Paseka.

  Ki mukiti one uezwanga hañwi ka silimo fa lizazi labu 14 mwa kweli ya Abibi (yenetilo bizwa hasamulaho kuli Nisani) ili kuhupula nako yene balukuluzwi Maisilaele mwa Egepita. Fa mukiti wo, nebabulayanga ni kubesa ngunyana (kamba puli), ili yeo hamulaho neiciwanga hamoho ni miloho yebaba ni sinkwa sesisika ya mumela.—Exo 12:27; Joa 6:4; 1Mr 5:7.

• Pentekota.

  Ki mukiti wabubeli kwa mikiti yemituna yemilaalu yene batokwa kufumanehanga ku yona baana kaufela ba Majuda kwa Jerusalema. Linzwi la Pentekota lelitalusa “Labu 50 (fo kikuli, Lizazi),” ki libizo leliitusisizwe mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste kutalusa Mukiti wa Kutulo kamba Mukiti wa Lisunda, ili mikiti yebulezwi mwa Mañolo A Siheberu. Mukiti wo neuezwanga fa lizazi labu 50, kubala kuzwa fa lizazi la Nisani 16.—Exo 23:16; 34:22; Lik 2:1.

• Peresia; Maperesia.

  Ki naha ni batu bababulelwanga hamoho ni Mamede, mi mwendi nebaswalisana ni bona. Mwa linako za kwa makalelo, Maperesia nebafumaneha feela kwa mboela-wiko wa sibaka sesilumbile sa kwa Iran. Ka nako yanaabusa Sirusi Yomutuna (yena yebabulela licaziba za litaba za kwamulaho kuli bo ndatahe neli Maperesia mi bo mahe neli Mamede), Maperesia babusa Mamede, nihaike kuli mubuso wo neli wa linaha zepeli. Sirusi naatuzi mubuso wa Babilonia ka 539 B.C.E mi naalukuluzi Majuda bane bali mwa buhapiwa kuli bakutele kwa naha ya habobona. Mubuso wa Peresia neukalela kwa Nuka ya Indus kwa upa kuisa cwalo kwa Liwate la Aegea kwa wiko. Majuda nebabusiwa ki Maperesia kufitela Alexandere Yomutuna atula Maperesia ka 331 B.C.E. Mubuso wa Peresia neubonwi ki Daniele mwa pono, mi likalulo zaona neliñozwi mwa libuka za Ezira, Nehemia, ni Estere. (Ezr 1:1; Dan 5:28; 8:20)—Mubone Litaba Zeekelizwe B9.

• Pimi.

  Ki tikanyezo ya kuweitisa mi hape ki teko yene balifisanga Mafilisita kuli baloze lisebeliso za sipi zeshutana-shutana. Fa macwe a kuweitisa asikai anaapumbuzwi mwa Isilaele, nekuñozwi fateñi linzwi la Siheberu lelitolokilwe kuli “pimi”; avareji ya bukiti bwaona neli magilamu a 7.8, ibato ba likalulo zepeli za likalulo zetaalu za shekele.—1Sa 13:20, 21.

• Pina ya Babakambama.

  Ki manzwi afahalimu a Lisamu 120-134. Nihaike kuli kunani mihupulo yemiñata ka za taluso ya pulelo yeo, babañata balumela kuli lisamu ze 15 zeo neliopezwi ki Maisilaele bane batabile hane banze ‘bakambamela’ kwa Jerusalema, ili muleneñi oneuli fa malundu a Juda, kuli bayo fumaneha kwa mikiti yemilaalu yemituna yeneezwa ka silimo.

• Pina ya malilo.

  Ki pina ya manzwi kamba ya mulumo yebonisa maswabi amatuna, inge cwalo maswabi atiswa kabakala kushwelwa ki mulikani kamba mutu yalatwa; ki pina yeopelwa ka nako ya malilo.—2Sa 1:17; Sm 7:Fah.

• Pomegaraneti.

  Ki tolwana yebupehile sina apule, yenani kakoti kakabonahala inge palisa kwa mafelelezo. Inani makapi atiile mi mwahali kunani likalulo zenyinyani zetezi mulo, mi mwa kalulo ni kalulo kunani munjeke omunyinyani wa mubala wa pinki kamba omufubelu. Likabisa zenebonahala inge lipomegaraneti nelikabisanga siapalo sa fahalimu sa muprisita yapahami sesisina mazoho sa mubula wa ndilu, mi nelibeiwanga kwa litoho za misumo yebizwa Jakini ni Boazi, yeneli fapilaa tempele.—Exo 28:34; Num 13:23; 1Mn 7:18.

• Poniso ya fa sifuba.

  Neli mukotana one ukabisizwe ka likabisa wanaatinanga fa sifuba muprista yapahami mwa Isilaele fanaakenelanga kaufela mwa Sibaka Sesikenile. Neubizwa “poniso ya fa sifuba ya katulo” bakeñisa kuli nekubeiwanga mwateñi Urimi ni Tumimi, ili zeneitusiswanga kwa kupatulula likatulo za Jehova. (Exo 28:15-30)—Mubone Litaba Zeekelizwe B5.

• Porneia.

  —Mubone MUZAMAO WA BUHULE.

• Purimi.

  Ki mukiti one uezwanga ka silimo fa lizazi labu 14 ni labu 15 mwa kweli ya Adara. Nebaezanga mukiti wo kuhupula nako yene basilelelizwe Majuda kwa kozi mwa linako za Muoli Estere. Linzwi la purimi lizwisizwe fa linzwi lelisi la Siheberu, mi litalusa “loto.” Mukiti wa Purimi, kamba Mukiti wa Loto, usimuluha fa kezo ya Hamani ya kuposa loto kuli kuzibwe lizazi lanaaka peta mulelo wahae wa kuyundisa Majuda.—Est 3:7; 9:26.

• Puteho.

  Ki sikwata sa batu babakopani hamoho kupeta mulelo kamba musebezi omuñwi. Mwa Mañolo A Siheberu, linzwi leo hañata litalusa sicaba sa Isilaele. Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, litalusa puteho yeñwi ni yeñwi ya Bakreste kono hañata litalusa puteho kaufela ya Bakreste.—1Mn 8:22; Lik 9:31; Mro 16:5.

R

• Rahaba.

  Ki pulelo yeitusisizwe ka swanisezo mwa libuka za Jobo, Lisamu, ni Isaya (haki Rahaba yabulezwi mwa buka ya Joshua). Litaba za mwa buka ya Jobo, lilutusa kuziba kuli Rahaba ki sibatana sa mwa liwate; mwa litaba zeñwi, sibatana se siitusisizwe ka swanisezo kuyemela Egepita.—Job 9:13; Sm 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

S

• Sabata.

  Ki linzwi lelizwa fa linzwi la Siheberu lelitalusa “kupumula; kutuhela.” Ki lizazi labu 7 mwa sunda ya Majuda (kuzwa lizazi halilikela la Butanu kuisa lizazi halilikela la Mukibelo). Mazazi amañwi a mikiti yeneezwanga mwahalaa silimo, kukopanyeleza cwalo ni mwa silimo sabu 7 ni sabu 50, ni zona nelibizwa lisabata. Fa lizazi la Sabata, nekusa ezwangi misebezi yemiñwi kwandaa misebezi yeneezwa ki baprisita mwa sibaka sesikenile. Mwa lilimo za Sabata, naha neisa limiwangi mi Maheberu nebasa hapelezi Maheberu ka bona ku balifa likoloti. Mwa Mulao wa Mushe, litaelo zeneefilwe ka za Sabata nesi zetaata hahulu kulimamela, kono hasamulaho baeteleli ba bulapeli bakala kuekeza kwa milao yeo, kuli mane mwa linako za Jesu nese kuli taata hahulu kwa batu kuimamela.—Exo 20:8; Liv 25:4; Luk 13:14-16; Mak 2:16.

• Samaria.

  Neli muleneñi omutuna wa mubuso wa Isilaele wa kwa mutulo wa masika alishumi ka lilimo ze 200, mi hape neli lona libizo la sibaka sa mubuso wo kaufela. Muleneñi wo neuyahezwi fa lilundu lelibizwa Samaria. Mwa linako za Jesu, Samaria neli libizo la sikiliti sene sili mwahalaa Galilea kwa mutulo ni Judea kwa mboela. Jesu hañata naasakutalezangi mwa sibaka seo, kono fokuñwi naafitanga mwateñi ni kuambola ni batu babayahile ku sona. Pitrosi naaitusisize sinotolo sa Mubuso sa swanisezo sabubeli ka nako yebaamuhela moya okenile Masamaria. (1Mn 16:24; Joa 4:7; Lik 8:14)—Mubone Litaba Zeekelizwe B10.

• Samu.

  Ki pina ya kulumbeka Mulimu. Lisamu neliopelwanga ki balapeli, mi nebaopelanga lipina zeo hane balapelanga Jehova Mulimu kwa tempele yahae mwa Jerusalema.—Luk 20:42; Lik 13:33; Jak 5:13.

• Sanhedrini.

  Ki kuta yetuna ya Majuda yenefumaneha mwa Jerusalema. Mwa linako za Jesu, kuta yeo neinani manduna ba 71, ili kukopanyeleza muprisita yapahami ni bane babanga baprisita babapahami kwamulaho, batu ba mwa mabasi a baprisita babapahami, baana-bahulu, litoho za masika ni mabasi, ni bañoli.—Mrk 15:1; Lik 5:34; 23:1, 6.

• Satani.

  Ki linzwi la Siheberu lelitalusa “Muhanyezi.” Haneliitusiswa ka kunonga mwa lipuo za kwa makalelo, nelitalusa Satani Diabulosi, yena Sila sa Mulimu sesituna.—Job 1:6; Mat 4:10; Sin 12:9.

• Sebelezo ya kukwahela libi.

  Mwa Mañolo A Siheberu, pulelo ye neiama kwa matabelo anaafiwanga ka mulelo wa kuli batu bakone kuatumela Mulimu ni kumulapela. Mwa Mulao wa Mushe, nekufiwanga matabelo, sihulu fa Lizazi la Sebelezo ya Kukwahela Libi la mwa silimo ni silimo, ilikuli batu bakone kukutisezwa ku Mulimu kusina taba ni libi za batu ni za sicaba kaufela. Matabelo ao naayemela sitabelo sanaaka fa Jesu, sesikwahelela libi za batu kaufela ka nako iliñwi feela ni sesisike safiwa hape, ilikuli batu bakone kukutela ku Jehova.—Liv 5:10; 23:28; Mak 1:20; Mah 9:12.

• Sebelezo yekenile.

  Ki bukombwa, kamba musebezi okenile, waeza mutu hanze alapela Mulimu.—Mro 12:1; Sin 7:15.

• Selah.

  Ki linzwi leliitusisizwe mwa litaba za lipina kamba mwa litaba zefumaneha mwa libuka za Lisamu ni Habakuki. Likona kutalusa kukutumana ka nako yekuopelwa kamba yekulizwa pina, kamba kukutumana mwa miinelo yemibeli yeo kaufela, ka mulelo wa kunahanisa kamba kukoñomeka mulumo kamba taba ye mwa pina yeopelwa. Mwa toloko ya Sigerike ya Septuagint kuitusisizwe linzwi lelitalusa “kukutumana ka nakonyana mwahalaa pina.”—Sm 3:4; Hab 3:3.

• Sesare.

  Ki libizo la Siroma lene litilo ba libizo la babusi ba Roma. Mwa Bibele, Augusto, Tibere, ni Klaude bapundilwe fa mabizo, mi nihaike kuli Nero hasika pundiwa fa libizo, niyena naabizwa Sesare. Libizo la “Sesare” liitusisizwe ni mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste kuama kwa babusi ba naha kamba Muuso.—Mrk 12:17; Lik 25:12.

• Seya.

  Ki tikanyezo ya lico. Ka kuya ka tikanyezo ya bati ya lika za mezi, seya ilikana ni malita a 7.33. (2Mn 7:1)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Shebati.

  Le ki lona libizo la kweli yabu 11 fa kalenda yekenile ya Majuda ni libizo la kweli yabuketalizoho fa kalenda ya batu kaufela, lene liitusisizwe hamulaho wa buhapiwa bwa kwa Babilona. Kweli yeo neikalela fahalaa January kuisa fahalaa kweli ya February. (Zak 1:7)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Shekele.

  Ki tikanyezo yene baitusisa Maheberu kwa kuweitisa lika ni kubalisa masheleñi. Bukiti bwayona nebueza ligilamu ze 11.4. Mwendi pulelo ya “shekele ya sibaka sesikenile” neiitusiswanga kukoñomeka kuli neli bona luli bukiti bwa sika kamba kuli nebuswanela kulikanelela ni bukiti bwa tikanyezo ya kwa tabernakele. Mwendi nekunani shekele ya silena (ili yeneshutana ni shekele yene baitusisanga batu kaufela) kamba bukiti bwa tikanyezo yenebulukiwanga kwa ndu ya mulena.—Exo 30:13.

• Sheminiti.

  Ki linzwi leliitusisizwe mwa litaba za lipina lelitalusa “munatelo ulimuñwi kwa minatelo ye 8 ya pina,” ili kutalusa mulumo wa pina otibile. Hane liitusiswa kutalusa zelizwa za lipina, mwendi linzwi leo nelitalusa zelizwa za mulumo otibile. Hane liitusiswa mwa lipina, kubonahala kuli nelitalusa pina yeneopelwa ka manzwi atibile azamaelela ni pina yeo.—1Mk 15:21; Sm 6:Fah; 12:Fah.

• Sheoli.

  Ki linzwi lelitolokilwe fa linzwi la Siheberu lelinani taluso yeswana ni linzwi la “Hadesi” lelizwa mwa puo ya Sigerike. Litolokilwe kuli “Libita” (ka taku yapili yetuna), ili kubonisa kuli litalusa sibaka sa swanisezo sa babashwile isiñi libita lililiñwi feela.—Gen 37:35; Sm 16:10; Lik 2:31 (litaluso ze kwatasi).

• Siarami.

  Ki mufuta wa puo yesutelela kwa Siheberu, yeitusisa sipeleta sesiswana. Kwa makalelo, puo ye, neibulelwa ki Maarami kono hasamulaho neiitusiswanga mwa litaba za lipisinisi ni linzila za kuambolisana ka zona mwa mibuso ya Asiria ni Babilona. Hape neli yona puo yeneitusiswa mwa litaba za Mubuso wa Peresia. (Ezr 4:7) Likalulo zeñwi za libuka za Ezira, Jeremia, ni Daniele neliñozwi ka Siarami.—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Dan 2:4b–7:28.

• Sibaka sesikenile.

  Ki sibaka sesilukisizwe sa kulapelela, ili sibaka sesikenile. Kono hañata siyemela tabernakele kamba tempele ya mwa Jerusalema. Pulelo yeo hape iitusisizwe kutalusa sibaka kwapila Mulimu mwa mahalimu.—Exo 25:8, 9; 2Mn 10:25; 1Mk 28:10; Sin 11:19.

• Sibaka Sesikenile.

  Ki muzuzu wapili ni omutuna wa mwa tabernakele kamba mwa tempele, mi neushutana ni muzuzu wa mwahali hahulu, sona Sibaka Sesikenile Hahulu. Mwa tabernakele, mwa Sibaka Sesikenile nekufumaneha matomelo a lilambi a gauda, aletare ya insense ya gauda, tafule ya linkwa za poniso, ni lisebeliso za gauda; mwa tempele, nekufumaneha aletare ya gauda, matomelo alishumi a lilambi ni litafule zelishumi za linkwa za poniso. (Exo 26:33; Mah 9:2)​—Mubone Litaba Zeekelizwe B5 ni B8.

• Sibaka Sesikenile Hahulu.

  Ki muzuzu wa mwahali hahulu wa mwa tabernakele ni wa mwa tempele, mone kubulukiwanga aleka ya tumelelano. Kwandaa Mushe, mutu feela yanaalumelezwa kukena mwa Sibaka Sesikenile Hahulu neli muprisita yapahami, mi naakenanga feela mwateñi hañwi ka silimo fa Lizazi la Sebelezo ya Kukwahela Libi.—Exo 26:33; Liv 16:2, 17; 1Mn 6:16; Mah 9:3.

• Sibaka sesilumbile.

  Ki sibaka fone kulapelelwanga sihulu nesibanga fahalimwaa lizulu, fahalimwaa lilundu, kamba mulunda oezizwe ki batu. Nihaike kuli fokuñwi libaka zelumbile neliitusiswa kwa kulapela Jehova, hape neliitusiswanga mwa bulapeli bwa milimu ya buhata.—Num 33:52; 1Mn 3:2; Jer 19:5.

• Siendi.

  Neli musali wabubeli mi hañata naabanga yomuñwi wa batanga babasizana.—Exo 21:8; 2Sa 5:13; 1Mn 11:3.

• Sigerike.

  Ki puo yebulelwa ki batu babapila mwa naha ya Greece; hape italusa mutu yapepezwi mwa Greece kamba mutu yazwa mwa lubasi lolusimuluha mwateñi. Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, linzwi leo linani litaluso zeñata, likona kutalusa batu kaufela bane basi Majuda kamba batu bane bazibile puo ya Magerike ni kulatelela sizo sabona.—Joe 3:6; Joa 12:20.

• Sikanto.

  Ki sika sene siitusiswa kwa kukanta (fa lizupa kamba fa bulota) sene sibonisa muñaa sika, buniti bwa taba yeñozwi, kamba tumelelano. Likanto za kwamulaho neliezwanga fa nto yetiile (inge cwalo fa licwe, fa manaka a tou, kamba fa kota) mi nelinani litaku zecakuzwi kamba likabisa zeswanisizwe kwatasi. Sikanto siitusisizwe ka swanisezo kubonisa kuli nto yekantilwe ki ya niti, kamba ki ya mutu yomuñwi, kamba kuli ipatilwe mi ki kunutu.—Exo 28:11; Neh 9:38; Sin 5:1; 9:4.

• Sikombwa sa puteho.

  Ki pulelo yezwa fa linzwi la Sigerike (di·aʹko·nos), lelitolokilwe hañata sina “sikombwa” kamba “mutanga.” Pulelo ya “sikombwa sa puteho” italusa mutu yasebeza sina mutusi wa sitopa sa baana-bahulu mwa puteho. Ulukela kukwanisa zetokwahala za mwa Bibele kuli afiwe buikalabelo bo.—1Ti 3:8-10, 12.

• Sikuto.

  Ki kubemba kamba kubulelela mutu kamba sika litaba zemaswe. Kukuta kwashutana ni kunyefula kamba kuba ni buhali bobutulile tikanyo. Hañata kukuta kutalusa kubulela kamba kunuhelela nto yemaswe, mi haiba sikuto sizwa ku Mulimu kamba ku mutu yanani maata a kuzamaisa, siba ni taluso ya bupolofita.—Gen 12:3; Num 22:12; Mag 3:10.

• Sikwahezo sa swalelo ya libi.

  Neli sikwahezo sa kwa aleka ya tumelelano, mi muprisita yapahami naasasanga mali a linubu za sibi fapilaa sona fa Lizazi la Sebelezo ya Kukwahela Libi. Pulelo ya Siheberu isimuluha fa linzwi lelitalusa “kukwahela (sibi)” kamba “kutakula (sibi).” Sikwahezo seo nesiezizwe fa gauda yetiile, kerubimi iliñwi neili kwa lineku leliñwi la sikwahezo, ni yeñwi kwa lineku leliñwi. Fokuñwi sibizizwe feela kuli “sikwahezo.” (Exo 25:17-22; 1Mk 28:11; Mah 9:5)—Mubone Litaba Zeekelizwe B5.

• Sikwata.

  Ki batu babalatelela tuto kamba mueteleli ni kulatelela litumelo zabona. Linzwi le, liitusisizwe kutalusa litopa zepeli zenetumile hahulu mwa bulapeli bwa Majuda, bona Bafalisi ni Basaduki. Batu bane basi Bakreste ni bona nebabiza Bakreste kuli ki ba “sikwata” kamba ki ba “sikwata sa Manazareta,” mwendi ka kubaanga kuli nebazwile mwa bulapeli bwa Majuda. Hasamulaho, kwaba ni likwata mwa puteho ya Sikreste; kwa Sinulo, kubulezwi za “sikwata sa Nikolai.”—Lik 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Sin 2:6; 2Pi 2:1.

• Silubelo sa veine.

  Linzwi le, hañata litalusa mikoti yemibeli yecakuzwi mwa licwe la laimu, omuñwi neuli fahalimu mi omuñwi neuli kwatasi, mi nekunani mukokolobwa one uzwa mwa mukoti omuñwi kuya ku omuñwi. Miselo ya veine hane itubiwa mwa mukoti okwahalimu, mulo neushetumukela mwa mukoti okwatasi. Linzwi le liitusisizwe ka swanisezo kutalusa katulo ya Mulimu.—Isa 5:2; Sin 19:15.

• Simela sesibaba.

  Ki mufuta wa limela zenani mitai yetiile, ili zebaba hahulu ni zenunka maswe. Mwa Bibele simela sesibaba siitusisizwe ka swanisezo kutalusa lika zemaswe zezwa mwa muzamao wa buhule, kuhapiwa ki lika zemaswe, kutokwa katulo yelukile, ni bukwenuheli. Kwa Sinulo 8:11, pulelo ya “simela sesibaba” italusa nto yebaba kamba yebulaya, mi hape italusa sino sesibaba.—Deu 29:18; Lip 5:4; Jer 9:15; Amo 5:7.

• Sinagoge.

  Ki linzwi lelitalusa “kukopanya hamoho kamba mukopano,” kono mwa mañolo amañata, linzwi le, litalusa muyaho kamba sibaka mone bakopanelanga Majuda ka nako yene kubaliwa Mañolo, yene kufiwa litaelo, kamba yene kukutazwa ni kulapela. Mwa linako za Jesu, mwa tolopo yetunanyana mwa Isilaele nekubanga ni sinagoge, mwa mileneñi yemituna nekubanga ni masinagoge afitelela iliñwi.—Luk 4:16; Lik 13:14, 15.

• Sinuhi.

  Ki mutu yaikutwa kuli wakona kubulela cimo zekaezahala kwapili. Baprisita ba mabibo, balauli, babanuha ka linaleli, ni babañwi babulezwi mwa Bibele kuli ki linuhi.—Liv 19:31; Deu 18:11; Lik 16:16.

• Sione; Lilundu la Sione.

  Ki libizo la muleneñi wa silelezo wa Majebusi obizwa Jebusi one ufumaneha kwa mboela-upa wa lilundu la Jerusalema. Davida hasaahapile muleneñi wo, ayaha mwateñi lapa lahae la silena, mi muleneñi wo wabizwa “Muleneñi wa Davida.” (2Sa 5:7, 9) Jehova naangile Lilundu la Sione kuba lelikenile Davida hatutiseza fateñi Aleka. Hasamulaho, libizo leo latalusa ni sibaka sa tempele fa Lilundu la Moria, mi fokuñwi nelitalusa muleneñi kaufela wa Jerusalema. Hañata liitusisizwe ka swanisezo mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste.—Sm 2:6; 1Pi 2:6; Sin 14:1.

• Sipula sa katulo.

  Hañata neibanga sibaka sesilumbile, ili fo mutu naatokwa kuzamaya fa mapahamelo kuli aye fateñi, mi ki fona fone kuina manduna kuli babulele kwa sicaba ni kuzibisa likatulo zabona. Lipulelo za “sipula sa katulo sa Mulimu” ni “sipula sa katulo sa Kreste” liswaniseza tukiso yaezize Jehova ya kuatula batu.—Mro 14:10; 2Mr 5:10; Joa 19:13.

• Siria; Masiria.​—

  Mubone ARAMI; MAARAMI.

• Sirte.

  Ki likuli zepeli zetuna zesika tunga zefumaneha fa munanga wa naha ya Tunisia ni naha ya Libya, kwa North Africa. Bafuluhi ba kwaikale nebasaba hahulu likuli zeo bakeñisa lishabati lene lizwelapili kusheña kabakala mandinda. (Lik 27:17)—Mubone Litaba Zeekelizwe B13.

• Sishemo sesituna.

  Ki pulelo yetolokilwe fa linzwi la Sigerike lelitalusa nto yetabelwa ni yende. Linzwi le, hañata liitusisizwe kutalusa mufuta wa mpo kamba kufa nto yeñwi ka sishemo. Pulelo yeo haiitusisizwe kutalusa sishemo sesituna sa Mulimu, litalusa mpo yefiwa feela ki Mulimu, asalibeleli kulifiwa sesiñwi. Ka mukwa ocwalo, ki pulelo yebonisa bufani bwa Mulimu bobutuna ni lilato ni sishemo zabonisa batu. Linzwi la Sigerike hape litolokilwe ka manzwi a cwale ka “kushemuba” kamba “mpo ya sishemo.” Mutu haatokwi kulifa sesiñwi kamba kueza sesiñwi kuli aboniswe sishemo seo, siboniswa feela kabakala kuli yasibonisa watabela kueza cwalo.—2Mr 6:1; Mae 1:7.

• Sisupo.

  Ki sika, kezo, muinelo, kamba nto yeñwi yebonahala ka kukomokisa ili ya butokwa yebonisa ka za nto yeñwi yeezahala, ibe ka nako ye kamba kwapili.—Gen 9:12, 13; 2Mn 20:9; Mat 24:3; Sin 1:1.

• Sisupo sesikenile sa buineelo.

  Ki kabala kakabenya ka gauda yekenile fone kucakuzwi manzwi a Siheberu atalusa kuli: “Kukena ki kwa Jehova.” Kabala kao nekabeiwanga fapilaa kuwani ya muprisita yapahami. (Exo 39:30)—Mubone Litaba Zeekelizwe B5.

• Sitabelo.

  Ki nubu yafa mutu ku Mulimu kuli abonise buitumelo, kuitumelela bufosi, ni kuli akone kuba ni silikani sesinde hape ni yena. Kukala ka Abele, batu nebafanga matabelo ashutana-shutana, kukopanyeleza ni lifolofolo, mi nebaezanga cwalo ka kuitatela, kufitela nako yeubonisa Mulao wa Mushe kuli batu nebatokwa kueza cwalo. Jesu hasaafile bupilo bwahae sina sitabelo sesipetehile, nekusa tokwahali kuli batu bafange matabelo a lifolofolo, nihaike kuli Bakreste basazwelapili kufa Mulimu matabelo a kwa moya.—Gen 4:4; Mah 13:15, 16; 1Jo 4:10.

• Sitabelo sa kuikabela.

  Ki sitabelo sene sifiwanga ku Jehova ili kukupa kuli batu babe mwa kozo ni yena. Mutu yanaafa sitabelo ni ba ndu yahae, muprisita yanaaeza sebelezo, ni baprisita bane basebeza ka nako yeo kaufelaa bona nebaca kwa sitabelo seo. Nekuswana inge kuli Jehova naaamuhela musi onunka hande wa mafula anaaciswa. Mulimu naafiwa ni mali, anaayemela bupilo. Nekuswana inge kuli baprisita ni batu bane bafa sitabelo nebaca hamoho ni Jehova, ili kubonisa kozo yeneli mwahalaa bona.—Liv 7:29, 32; Deu 27:7.

• Sivani.

  Le ki lona libizo la kweli yabulaalu fa kalenda yekenile ya Majuda ni libizo la kweli yabu 9 fa kalenda ya batu kaufela, lene liitusisizwe hamulaho wa buhapiwa bwa kwa Babilona. Kweli yeo neikalela fahalaa May kuisa fahalaa kweli ya June. (Est 8:9)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Swalele.

  Ki sika saluwile mutu sanaafa ku yakolotezi kuli ibe bupaki bwa kuli ukalifa nto yakolotile. Mwa Mulao wa Mushe, nekunani litaelo ka za swalele zenesileleza babotana ni batu bane basina yabayemela mwa naha.—Exo 22:26; Eze 18:7.

• Swalelo ya libi.

  —Mubone SEBELEZO YA KUKWAHELA LIBI.

T

• Taba yende.

  Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, taba yende ye, ki taba yende ya Mubuso wa Mulimu ni ya kupiliswa kobafumana batu ka kubonisa tumelo ku Jesu Kreste.—Luk 4:18, 43; Lik 5:42; Sin 14:6.

• Tabernakele.

  Ki tende mwakulapelela yene ikona kututiswa, yene baitusisize Maisilaele hase batutile kuzwa kwa Egepita. Mwateñi, nekunani aleka ya tumelelano ya Jehova, yene iyemela kubateñi kwa Mulimu, mi neiitusiswa sina sibaka sa kuezeza matabelo ni sa kulapelela. Tabernakele hape neibizwanga “tende ya makopanelo.” Neiezizwe fa mabala anaaapesizwe ka masila a line fone kulukilwe maswaniso a likerubimi. Tabernakele neialuzwi mwa mizuzu yemibeli, muzuzu wapili neubizwa Sibaka Sesikenile, mi muzuzu wabubeli neubizwa Sibaka Sesikenile Hahulu. (Jos 18:1; Exo 25:9)—Mubone Litaba Zeekelizwe B5.

• Talenta.

  Ki tikanyezo yetuna hahulu yene baitusisa Maheberu kwa kuweita lika ni kubalisa masheleñi. Neiweita makilogilamu a 34.2. Talenta ya Magerike yona neli yenyinyani, mi neiweita makilogilamu abato ba a 20.4. (1Mk 22:14; Mat 18:24)—Mubone Litaba Zeekelizwe B14.

• Tamuzi.

  (1) Ki libizo la mulimu yene balilile basali ba Maheberu ba bakwenuheli mwa Jerusalema. Babañwi babulela kuli sapili Tamuzi neli mulena, kono hamulaho wa lifu lahae, batu bakala kumulapela sina mulimu. Mwa litaba za Masumeria, Tamuzi naabizwa Dumuzi mi ki yena muunaa mulimu wamusali wa lupepo yabizwa Inanna (Ishtar wa kwa Babilonia). (Eze 8:14) (2) Ki libizo la kweli yabune fa kalenda yekenile ya Majuda ni libizo la kweli yabulishumi fa kalenda ya batu kaufela, lene liitusisizwe hamulaho wa buhapiwa bwa kwa Babilona. Kweli yeo neikalela fahalaa June kuisa fahalaa kweli ya July.—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Tartarasi.

  Ki linzwi leliitusisizwe mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, lelitalusa muinelo oswana sina tolongo mone anepezwi mangeloi anaasika utwa Mulimu mwa linako za Nuwe. Kwa 2 Pitrosi 2:4, kuitusiswa kwa pulelo ya ‘kunepela mwa Tartarasi’ hakubonisi kuli “mangeloi anaaezize sibi” naanepezwi mwa Tartarasi yebulezwi mwa litaba za batu babasa lumeli ku Mulimu (fo kikuli, mwa tolongo ya mwa mubu ni sibaka sa lififi kokuina milimu yesi ya butokwa). Kono linzwi leo litalusa kuli Mulimu naatibezi mangeloi ao kuli asike akutela kwa libaka zaona za kwa lihalimu ni mwa litulo zaona, mi naanepezwi mwa muinelo wa lififi lelituna kuli apalelwe kuutwisisa milelo ya Mulimu. Lififi hape libonisa muinelo wakaipumana ku ona mangeloi ao kwapili, ili muinelo otaluswa mwa Mañolo kuli ki sinyeho ya kuya kuile, mi ni mubusi wa ona, yena Satani Diabulosi ukasinyiwa kuya kuile. Ka mukwa ocwalo, linzwi la Tartarasi libonisa muinelo wa kwatasi wanaabeilwe ku ona mangeloi ao anaakwenuhezi Mulimu. Linzwi le, lashutana ni linzwi la “mukoti” lelibulezwi kwa Sinulo 20:1-3.

• Tebeti.

  Ki libizo la kweli yabulishumi fa kalenda yekenile ya Majuda ni libizo la kweli yabune fa kalenda ya batu kaufela, lene liitusisizwe hamulaho wa buhapiwa bwa kwa Babilona. Kweli yeo neikalela fahalaa December kuisa fahalaa kweli ya January.” Hañata, ibulelwa feela kuli “kweli yabulishumi.” (Est 2:16)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Tempele.

  Ki muyaho wa mwa Jerusalema kone balapelelanga Maisilaele, one uyolile tabernakele yene itutiswanga. Tempele yapili neiyahilwe ki Salumoni mi neisinyizwe ki Mababilona. Yabubeli neiyahilwe ki Zerubabele Maisilaele hase bakutile kuzwa mwa buhapiwa mwa Babilona mi hasamulaho yayahiwa sinca ki Heroda Yomutuna. Mwa Mañolo, hañata tempele neibizwa feela kuli ki “ndu ya Jehova.” (Ezr 1:3; 6:14, 15; 1Mk 29:1; 2Mk 2:4; Mat 24:1)—Mubone Litaba Zeekelizwe B8 ni B11.

• Tende ya makopanelo.

  Ki pulelo yeitusisizwe kutalusa tende ya Mushe ni tabernakele yekenile yenetomilwe lwapili mwa lihalaupa.—Exo 33:7; 39:32.

• Terafimi.

  Neli milimu ya lubasi kamba milimu ya maswaniso, mi fokuñwi batu nebalaulanga ka kuitusisa milimu yeo. (Eze 21:21) Yemiñwi ya milimu yeo neli yemituna mi neiswana sina mutu, mi yemiñwi yona neli yeminyinyani. (Gen 31:34; 1Sa 19:13, 16) Litaba zepumbuzwi kwa Mesopotamia libonisa kuli mutu yanaanani maswaniso a terafimi naakona kufiwa saanda sa lubasi. (Mwendi ki lona libaka Rahele hanaangile literafimi za ndatahe.) Hakubonahali kuli batu nebaitusisanga literafimi mwa Isilaele, nihaike kuli batu nebaitusisanga literafimi kwa kulapela mwa linako za baatuli ni za malena, mi literafimi neli zeñwi za lika zenesinyizwe ki Mulena Josiasi yasepahala.—Bat 17:5; 2Mn 23:24; Hos 3:4.

• Tishiri.

  —Mubone Etanimi ni Litaba Zeekelizwe B15.

• Tiululo.

  Ki tifo yelifiwa ili kuliulula mutu mwa buhapiwa, kuli asike afiwa koto, asike anyandiswa, aswalelwe sibi, kamba kuli asike aeza musebezi omuñwi. Tifo yeo neisa bangi masheleñi ka nako kaufela. (Isa 43:3) Tiululo neitokwahala mwa miinelo yeshutana-shutana. Ka mutala, mwa Isilaele bana babashimani kaufela babaeli kamba lifolofolo zabaana kaufela za maizibulo neli za Jehova, mi kuli lisike zaitusiswa feela mwa sebelezo ya Jehova, nekutokwa tiululo kamba tifo ya kuliliulula. (Num 3:45, 46; 18:15, 16) Haiba poho yebuhali yeneisa lisiwi ibulaya mutu, muñaa yona naatokwa kulifa tiululo kuli asike afiwa koto ya kubulaya mutu. (Exo 21:29, 30) Tiululo ya mutu yabulaile yomuñwi ka bomu neisa amuhelwi. (Num 35:31) Kono Bibele ibulela za tiululo yanaalifile Kreste ka sitabelo sahae sa lifu, ilikuli alukulule batu babautwa kwa sibi ni lifu.—Sm 49:7, 8; Mat 20:28; Mae 1:7.

• Toho ya musumo.

  Ki kalulo yekabisizwe yeneli fahalimwaa musumo. Litoho za misumo zetuna nelibeilwe fahalimwaa misumo yemibeli yenebizwa Jakini ni Boazi, yeneli fapilaa tempele ya Salumoni. (1Mn 7:16)—Mubone Litaba Zeekelizwe B8.

• Tolombita.

  Ki nto yenelizwa ka kufuta moya yeezizwe fa sipi, yeneitusiswa kwa kuzibahaza taba yeñwi kamba kwa kuopela. Ka kuya ka Numere 10:2, Jehova naafile litaelo za mwakuezeza litolombita za silivera zepeli zeneka itusiswa kufa zibiso ya kubiza sicaba, ya kuli sicaba sifunduke, kamba ya kuzibahaza ndwa. Mwendi litolombita zeo nelinamile, nelisa swani ni “manaka” anaasikami ili anaaezizwe fa manaka a lifolofolo. Mwahalaa zelizwa za lipina za kwa tempele, nekunani litolombita zesika bulelwa mone libupehezi. Mulumo wa litolombita hañata uyemelanga kuzibahazwa kwa likatulo za Jehova kamba lika zeñwi za butokwa zaeza Jehova.—2Mk 29:26; Ezr 3:10; 1Mr 15:52; Sin 8:7–11:15.

• Tukuluho.

  Neli silimo ni silimo sabu 50, kuzwa nako yebakena Maisilaele mwa Naha ya Sepiso. Mwa silimo sa Tukuluho, naha neisiiwanga feela kusacalwi sesiñwi, mi kifona fone balukululelwanga batanga ba Maheberu. Mubu oneuluwilwe sina saanda ili oneulekisizwe neukutiswanga. Ka mubulelelo omuñwi, Tukuluho yeo neibanga mukiti oezwa mwa silimo kaufela, ili silimo sa kulukululwa sene sikutiseza sicaba mwa muinelo onesili ku ona sapili ka nako yasiketa Mulimu.—Liv 25:10.

• Tumelelano.

  Ki tumelelano yeneezwa ki Mulimu ni batu kamba mwahalaa batu bababeli ya kueza kamba kusaeza nto yeñwi. Fokuñwi ki mutu alimuñwi feela yanaatokwa kueza taba yelumelelwani mwa tumelelano (ili tumelelano ya mutu alimuñwi, yona sepiso). Ka linako zeñwi, bubeli bwa batu babaezize tumelelano nebatokwa kueza taba yelumelelwani (ili tumelelano ya batu bababeli). Kwandaa litumelelano zeneezizwe ki Mulimu ni batu, mwa Bibele hape kubulezwi za litumelelano zeneezizwe mwahalaa batu, masika, linaha, kamba likwata za batu. Zeñwi za litumelelano zecincize hahulu bupilo bwa batu babañata ki tumelelano yanaaezeize Mulimu ni Abrahama, yanaaezize ni Davida, yanaaezize ni sicaba sa Isilaele (yona tumelelano ya Mulao), ni yanaaezize ni Isilaele wa Mulimu (yona tumelelano yenca).—Gen 9:11; 15:18; 21:27; Exo 24:7; 2Mk 21:7.

• Tumelo ya mioya.

  Ki tumelo ya kuli mioya ya batu babashwile yapilanga mubili hase ushwile ni kuli yakona kubulela ni babapila mi yaezanga cwalo, sihulu ka mutu (mutu wa mioya) yazamaiswa ki yona. Linzwi la Sigerike lelitolokilwe kuli “tumelo ya mioya” litalusa “kuitusisa milyani yekola.” Pulelo ye neitilo itusiswa kutalusa tumelo ya mioya bakeñisa kuli mwa linako za kwaikale, milyani yekola neiitusiswa batu hane bakupa tuso ya madimona ilikuli bakone kueza buloi.—Mag 5:20; Sin 21:8.

U

• Urimi ni Tumimi.

  Ki lika zeneitusiswanga ki muprisita yapahami sina mone baitusisezanga loto kuli kuzibwe mulelo wa Mulimu sicaba hane sitokwa kualabiwa ki Jehova. Urimi ni Tumimi nelibeiwanga mwa poniso ya fa sifuba ya muprisita yapahami ka nako yanaakenanga mwa tabernakele. Kubonahala kuli Mababilona hase basinyize Jerusalema, lika zeo nelituhezi kuitusiswa.—Exo 28:30; Neh 7:65.

Y

• Yakenile; Kukena.

  Ki kalemeno ka Jehova; ki kuba yakenile luli mwa lika kaufela. (Exo 28:36; 1Sa 2:2; Lip 9:10; Isa 6:3) Linzwi la Siheberu lelitolokilwe kuli yakenile kamba kukena haliama kwa batu (Exo 19:6; 2Mn 4:9), lifolofolo (Num 18:17), lika (Exo 28:38; 30:25; Liv 27:14), libaka (Exo 3:5; Isa 27:13), linako (Exo 16:23; Liv 25:12), ni misebezi (Exo 36:4), litalusa kukauhana, kusaswalisana ni nto yeñwi, kamba kukenisezwa Mulimu yakenile; kuba mwa muinelo wa kuitusiswa mwa sebelezo ya Jehova. Mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, manzwi atolokilwe kuli “yakenile” ni “bukeni” ni ona atalusa kuitusiswa feela mwa sebelezo ya Mulimu. Manzwi ao hape aitusisizwe kutalusa mutu yakenile mwa muzamao wahae.—Mrk 6:20; 2Mr 7:1; 1Pi 1:15, 16.

• Yalukuluhile; Yalukuluzwi.

  Mwa mubuso wa Roma, “yalukuluhile” neli mutu yanaapepilwe ni litukelo kaufela za kuba muyahi wa naha. Kono “yalukuluzwi” neli mutu yalukuluzwi mwa butanga. Mutu yalukuluhile naakona kufiwa litukelo za kuba muyahi wa Roma, kono naasakoni kuba ni situlo mwa mubuso. Mutu yalukuluzwi, naalukuluzwi feela kwa butanga kono naasakoni kufiwa litukelo kaufela za kuba muyahi wa naha.—1Mr 7:22.

• Yalwanisa Kreste.

  Pulelo ye izwa fa pulelo ya Sigerike yenani litaluso zepeli. Italusa nto kamba mutu yalwanisa Kreste. Hape ikona kutalusa Kreste wa buhata, yaipeya mwa sibaka sa Kreste. Batu kaufela, likopano, kamba likwata zebulela ka buhata kuli liyemela Kreste kamba kubulela kuli ki bo Mesia kamba zelwanisa Kreste ni balutiwa bahae, likona kubizwa kuli ki babalwanisa Kreste.—1Jo 2:22.

• Yamaswe.

  Ki libizo la Satani Diabulosi, yalwanisa Mulimu ni likuka zahae zelukile.—Mat 6:13; 1Jo 5:19.

• Yanuha ka linaneli.

  Ki mutu yaituta molizamaelanga lizazi, kweli, ni linaleli kuli anuhe lika zekaezahala kwapili.—Dan 2:27; Mat 2:1.

Z

• Zabulishumi.

  Ki kalulo iliñwi ku zelishumi, kamba 10 pesenti yenefiwa kamba kulifiwa7 sina ñamba, sihulu mwa litaba za bulapeli. Mi kufa lika ze cwalo nekubizwa kufa “zabulishumi.” (Mlk 3:10; Deu 26:12; Mat 23:23) Mwa Mulao wa Mushe, zabulishumi kwa lika zenekutulwa mwa naha ni zabulishumi kwa lifolofolo zeekezehile kwa mutapi wa likomu ni wa lingu nelifiwanga Malivi silimo ni silimo kuli batusiwe. Malivi nebafanga baprisita babasimuluha ku Aruni sabulishumi ku zabulishumi zene bafiwanga, ilikuli babatuse. Hape kunani zabulishumi zeñwi zenefiwanga. Bakreste habasika laelwa kufa zabulishumi.

• Zehapilwe.

  Ki lika kamba libyana za mwa ndu, limunanu, kamba lika zeñwi za butokwa zeamuhilwe mpi yetuzwi.—Jos 7:21; 22:8; Mah 7:4.

• Zeusi.

  Ki mulimu yomutuna wa Magerike bane balapela milimu yemiñata. Mwa Listra, Barnabasi naabizizwe ka mafosisa kuli ki Zeusi. Litaba za kwaikale zecakuzwi zenefumanwi bukaufi ni Listra libulela za “baprisita ba Zeusi” ni “Zeusi mulimu wa lizazi.” Sisepe mwanaakeni Paulusi kuzwa fa sooli sa Melita nesinani sisupo fone kuñozwi kuli “Bana ba Zeusi,” fo kikuli, bana ba mambile bo Kastore ni Polukisi.—Lik 14:12; 28:11.

• Zivi.

  Ki mona mone ibizezwanga sapili kweli yabubeli fa kalenda yekenile ya Majuda mi ki libizo la kweli yabu 8 fa kalenda ya batu kaufela. Kweli yeo neikalela fahalaa April kuisa fahalaa kweli ya May. Ibizwa Iyyar mwa litaba za Majuda za Talmud ni mwa litaba zeñwi zene bile teñi hamulaho wa buhapiwa bwa kwa Babilona.(1Mn 6:37)—Mubone Litaba Zeekelizwe B15.

• Zuho.

  Ki kuzuha kwa bafu. Linzwi la Sigerike (a·naʹsta·sis) fokuzwa linzwi leo litalusa “kunanuha; kuyema.” Mwa Bibele kuñozwi litaba ze 9 za batu bane bazusizwe kwa bafu, ili zekopanyeleza cwalo ni taba ya kuzusiwa kwa Jesu ki Jehova Mulimu. Nihaike batu babañwi baba cwale ka Elia, Elisha, Jesu, Pitrosi, ni Palulusi, nebazusize batu kwa bafu, nebaezize limakazo zeo ka maata a Mulimu. “Zuho ya babalukile ni babasika luka” yekaezahala fa lifasi ikatahisa kuli mulelo wa Mulimu upetahale. (Lik 24:15) Bibele hape ibulela za zuho ya kwa lihalimu, yona yebizwa “zuho ya makalelo” kamba “zuho yapili,” ili ya banyani ba Jesu babatozizwe ka moya.—Maf 3:11; Sin 20:5, 6; Joa 5:28, 29; 11:25.