Нуклеарна војна — кој претставува закана?

„Сосема се реални шансите да дојде до потполно истребување на човечката раса во нуклеарна катастрофа. Таква можност постои денес . . . и покрај тоа што Студената војна заврши пред повеќе од една деценија“ (Роберт С. Мекнамара, поранешен секретар за одбрана на САД, и Џејмс Џ. Блајт, професор по меѓународни односи на Институтот Вотсон за меѓународни студии).

ВО 1991, кога Студената војна заврши, големата стрелка на прочуениот часовник на судниот ден беше вратена на 17 минути пред „полноќ“. Часовникот на судниот ден е прикажан на насловната страница на списанието Bulletin of the Atomic Scientists и претставува симбол за тоа колку светот е близу до евентуална нуклеарна војна (полноќ). Таа година, големата стрелка се наоѓаше најдалеку од полноќ во однос на кога и да е порано од воведувањето на часовникот во 1947. Меѓутоа, оттогаш големата стрелка повторно почна да се движи напред. На пример, во февруари 2002 таа беше поместена на седум минути до полноќ — и ова беше трето поместување нанапред по завршувањето на Студената војна.

Зошто издавачите на спомнатото научно списание сметале дека е потребно стрелката на часовникот повторно да се помести нанапред? Зошто мислат дека сѐ уште постои закана од нуклеарна војна? И, кој претставува закана за мирот?

Што се крие зад „намалувањето“

„Сѐ уште се чуваат повеќе од 31.000 нуклеарни боеви глави“, се објаснува во Bulletin of the Atomic Scientists. Понатаму се вели: „Деведесет и пет проценти од тоа оружје се наоѓа во Соединетите Држави и во Русија, а повеќе од 16.000 боеви глави се спремни за оперативни дејствија“. Можеби некои ќе ја забележат привидната противречност во бројот на нуклеарни боеви глави што постојат во моментов. Зарем овие нуклеарни суперсили веќе не изјавиле дека ги намалиле боевите глави и дека сега секоја од нив има само по 6.000?

Еве што се крие зад „намалувањето“. Еден извештај на Карнегиевата фондација за меѓународен мир објаснува: „До цифрата од 6.000 боеви глави се доаѓа со помош на специфични правила на пребројување пропишани со договорот START [Преговори за намалување на стратегиското оружје]. Двете нации ќе задржат уште илјадници парчиња тактичко и резервно оружје“ (курзивот е од нас). Според Bulletin of the Atomic Scientists, „многу, ако не и повеќето од боевите глави на САД што се отстранети од списокот на активно нуклеарно оружје ќе бидат складирани (заедно со околу 5.000 боеви глави што веќе се чуваат во резерва) наместо да бидат демонтирани“.

Значи, освен илјадниците парчиња стратегиско нуклеарно оружје спремни за употреба што сѐ уште се чуваат во резерва — кои директно можат да се лансираат од еден на друг континент — постојат и илјадници други нуклеарни боеви глави, како и друго тактичко нуклеарно оружје наменето за напад на поблиски цели. Без сомнение, двете нуклеарни суперсили сѐ уште поседуваат огромно нуклеарно вооружување во своите арсенали, и тоа е доволно неколку пати да го уништат целото светско население! Со чување на толку голем број опасни боеви глави се зголемува опасноста од уште една закана — лансирање на нуклеарни проектили по грешка.

Нуклеарна војна по грешка

Според зборовите на Роберт С. Мекнамара и Џејмс Џ. Блајт, цитирани во почетокот, „за управување со нуклеарните сили на САД се користи стратегијата ‚лансирање на знак на тревога‘ “. Што значи ова? „Нашите боеви глави се подготвени за лансирање додека руските боеви глави сѐ уште се во лет“, објаснуваат тие, и потоа додаваат: „Според прописите, од времето на првата тревога за руски напад до лансирањето на нашите проектили не смеат да поминат повеќе од 15 минути“. Според еден бивш американски офицер задолжен за лансирање на стратегиски нуклеарни проектили, „речиси сите копнени проектили се подготвени за лансирање во рок од две минути“.

Ваквата состојба на готовност во секој момент носи опасност од лансирање проектили по грешка поради лажна тревога. „Во повеќе од еден случај“, објаснува една статија во U.S.News & World Report, „по грешка биле издадени вистински наредби за лансирање додека Американците извршувале воени вежби со нуклеарно оружје“. Слични лажни тревоги имало и во Русија. Кога во 1995 била крената лажна тревога поради некоја норвешка ракета за истражување, рускиот претседател започнал процес на активирање на шифрите за лансирање на нуклеарните проектили.

Ваквата стратегија на готовност за лансирање во секој момент ги става под огромен притисок оние што се одговорни да донесуваат одлуки. За среќа, во минатото, командантите сфаќале дека предупредувањата биле лажни и, барем досега, била спречена нуклеарна војна. Во врска со еден инцидент во 1979, еден истражувач објаснил: „Она што го спречи лансирањето на американските проектили беа нашите сателити за рано тревожење, кои покажаа дека во воздухот нема советски проектили“. Меѓутоа, со текот на времето овие сателитски системи за рано тревожење се расипуваат. Истражувачите и аналитичарите се загрижени дека „повеќето од руските сателити за рано тревожење престанале да функционираат или излегле од својата орбита“. Според тоа, како што изјавил пред неколку години еден пензиониран вицеадмирал на САД, „денес, исто како и во кое и да е време во минатото, постојат подеднакво големи шанси да се изврши превентивен напад или да се лансираат проектили поради недоразбирање, поради неквалификуван кадар или по грешка“.

Нови членки на нуклеарниот клуб

Иако поголемиот дел од нуклеарниот арсенал им припаѓа на двете нуклеарни суперсили, има и други нуклеарни сили, како што се Велика Британија, Кина и Франција. Оваа официјално призната група на нуклеарни сили, наречена и нуклеарен клуб, неодамна ги прими Индија и Пакистан како нови членки. Освен овие земји, често се слуша дека уште неколку други земји, вклучувајќи го и Израел, сакаат да имаат — или можеби веќе поседуваат — нуклеарно оружје.

Политичкиот конфликт во кој би била вмешана која и да е земја од нуклеарниот клуб, вклучувајќи ги и новите членки, би можел да предизвика нуклеарна војна. „Во кризата помеѓу Индија и Пакистан . . . овие две држави дојдоа најблиску до нуклеарна војна по Кубанската криза“, се објаснува во Bulletin of the Atomic Scientists. Со оглед на напнатата ситуација што настана во почетокот на 2002 година, кај многу луѓе се јави реален страв од нуклеарен напад.

Освен тоа, развојот на други видови оружје за масовно уништување создаде нови можности за употреба на нуклеарната бомба. Дискутирајќи за еден таен извештај на Пентагон, The New York Times наведе дека „можната употреба на нуклеарно оружје за да се уништат непријателските складишта за биолошко, хемиско и друго оружје за масовно уништување“ можеби станала дел од американската нуклеарна политика.

Терористичките напади извршени во Соединетите Држави на 11 септември 2001 му ставија до знаење на светот дека постои уште една нуклеарна закана. Сега мнозина веруваат дека терористичките организации се обидуваат да направат — или можеби веќе поседуваат — нуклеарно оружје. Како е можно тоа?

Терористите и „валканите бомби“

Дали е можно да се направи нуклеарна бомба со помош на материјал што се продава на црниот пазар? Според списанието Time, одговорот е — да. Ова списание известило за еден тим што бил формиран за да се спречи нуклеарниот тероризам. Досега, овој тим „составил повеќе од десетина“ рачно изработени бомби користејќи „технологија што може да се најде на полиците на просечна продавница за електроника, како и нуклеарно гориво што се продава на црниот пазар“.

Со нуклеарното разоружување и со расклопувањето на нуклеарното оружје се зголемила можноста за кражби на нуклеарни материјали. „Отстранувањето на илјадници парчиња руско нуклеарно оружје од добро чуваните проектили, бомбардери и подморници и нивното трупање во понесигурните складишта ќе ги направи привлечна мета за амбициозните терористи“, стои во списанието Time. Ако некоја мала група луѓе ги набави деловите од расклопеното нуклеарно оружје и потоа повторно ги склопи, таа група за кратко време би можела да влезе во нуклеарниот клуб!

Списанието Peace тврди дека не ни мора да се склопи бомба за некој да му се приклучи на нуклеарниот клуб. Сѐ што е потребно е да се набави доволно количество фисионен ураниум или плутониум. Во тоа списание стои: „Терористите што поседуваат ураниум од кој може да се направи современо оружје ќе имаат добра шанса да предизвикаат експлозија едноставно ако ја спуштат едната врз другата половина“. Колкаво количество збогатен нуклеарен материјал е потребно? Според ова списание, „три килограми би биле доволни“. Тоа е речиси исто количество нуклеарен материјал погоден за правење оружје колку што беше конфискувано од шверцерите уапсени во Република Чешка во 1994!

Нуклеарниот отпад може да стане уште еден облик на нуклеарно вооружување. „Она што навистина ги загрижува стручњаците е смртоносната комбинација на радиоактивен отпад и класични експлозиви“, стои во The American Spectator. Ваквото оружје — направи за распрскување на радиоактивен материјал — се познати како „валкани бомби“. Колку се опасни тие? Во „валканите бомби“ се користат „јаки класични експлозиви за да се разнесат високо радиоактивни материјали со цел да се предизвика труење на целите наместо нивно уништување со експлозија или топлина“, објаснува IHT Asahi Shimbun. Понатаму стои: „Последиците врз луѓето можат да се движат од радијациска болест па сѐ до агониска, бавна смрт“. Иако некои велат дека со користењето на лесно достапен нуклеарен отпад нема да се предизвика некоја голема штета, мнозина ги загрижува тоа што на црниот пазар може да се најде збогатен нуклеарен материјал. Според една неодамнешна светска анкета, повеќе од 60 проценти од сите испитаници сметаат дека во следните десет години може да дојде до појава на нуклеарен тероризам.

Нема никакво сомневање дека нуклеарната закана во светот сѐ уште е реална. Британскиот Guardian Weekly од 16—22 јануари 2003 го дава следниов коментар: „Денес, можноста САД да се послужат со нуклеарно оружје е поголема отколку во кој и да е период од најтешките денови на Студената војна . . . САД постојано го зголемуваат бројот и видот на провокации што ќе ги сметаат за оправдана причина да започнат нуклеарна војна“. Според тоа, на место е прашањето: Може ли да се избегне нуклеарна војна? Постои ли надеж дека ќе дочекаме да живееме во еден свет во кој нема да постои нуклеарна закана? За овие прашања ќе дискутираме во следната статија.

[Рамка на страница 6]

Втора нуклеарна ера?

Пишувајќи во The New York Times Magazine, колумнистот Бил Келер (сега главен уредник на The New York Times) го изнел своето мислење дека нациите влегле во втора нуклеарна ера. Првата траела до јануари 1994, кога Украина се согласи да го предаде оружјето што го наследи од поранешниот Советски Сојуз. Зошто тој зборува за втора нуклеарна ера?

Келер пишува: „Втората нуклеарна ера ја најави еден татнеж под пустината Раџастан во 1998, кога новоизбраната националистичка хиндуистичка влада на Индија детонираше пет пробни бомби. По две недели истото го стори и Пакистан“. Зошто овие проби беа поинакви од пробите во претходната нуклеарна ера? „Ова нуклеарно оружје беше наменето за одреден регион.“

Според тоа, може ли светот да се чувствува малку посигурно со оглед на тоа што во нуклеарниот клуб има две нови активни членки? Келер продолжува: „Секоја нова земја што поседува нуклеарно оружје ја зголемува можноста за војна во која би била вклучена некоја нуклеарна држава“ („The Thinkable“, The New York Times Magazine од 4 мај 2003, страница 50).

Ситуацијата уште повеќе ја усложнува веста дека Северна Кореја можеби има „доволно плутониум од кој може во секој момент да се направат шест нови нуклеарни бомби . . . Секој ден се зголемува ризикот дека Северна Кореја ќе успее да создаде ново нуклеарно оружје, а можеби дури и да го испроба за да провери колку е успешно“ (The New York Times, 18 јули 2003).

[Слика на страница 7]

Старите сателити за рано тревожење се расипуваат

[Извор на слика]

Фотографија на НАСА

[Слика на страница 7]

Еден владин службеник покажува модел на нуклеарна бомба во вид на куфер

[Извор на слика]

AP Photo/Dennis Cook

[Извор на слика на страница 5]

Земја: фотографија на НАСА