Дали раната црква учела дека Бог е Тројство?
2. дел — Дали апостолските отци ја научувале науката за Тројство?
Во Стражарска кула од 1 ноември 1991, во 1. дел од оваа серија се дискутираше за тоа дали Исус и неговите ученици ја научувале доктрината за Тројството — идејата дека Таткото, Синот и светиот дух се три еднакви личности, но еден Бог. Јасниот доказ од Библијата, од историчарите, па дури и од теолозите е дека не се еднакви. А како е со црковните водачи кои дошле набргу после тоа — дали тие научувале за Тројство?
„АПОСТОЛСКИ ОТЦИ“ е име кое се употребува за црковните луѓе кои пишувале за христијанството кон крајот на првиот и почетокот на вториот век од нашата ера. Некои од нив биле Клемент од Рим, Игнациј, Поликарп, Хермас и Папиј.
За нив се кажувало дека биле современици на некои од апостолите. Според тоа, би требало да бидат запознати со апостолските учења. Во врска со она што тие луѓе го напишале, The New Encyclopædia Britannica вели:
„Земено во целина, делата на Апостолските Отци се историски повредни од која и да било друга христијанска литература вон Новиот Завет.“1
Ако апостолите научувале доктрина за Тројство, тогаш и овие апостолски отци би требало да ја научуваат. Таа би требала да биде истакната во нивното учење, бидејќи ништо не било поважно отколку на луѓето да им се кажува кој е Бог. Значи, дали тие ја научувале науката за Тројство?
Првобитна изјава за верата
Една од најраните небиблиски изјави за христијанската вера се наоѓа во една книга со 16 кратки поглавја позната како Дидахе или Учење на дванаесеттемина апостоли. Некои историчари сметаат дека датира пред или околу 100. година н.е. Нејзиниот автор не е познат.2
Дидахе расправа за работите кои луѓето би требало да ги знаат со цел да станат христијани. Во седмото поглавје, го пропишува крштевањето „во името на Отецот и Синот и Светиот Дух“, односно истите зборови кои Исус ги употребил во Матеј 28:19.3 Меѓутоа, ништо не се вели за тоа дека тројцата се еднакви по вечност, моќ, положба и мудрост. Во 10. поглавје, Дидахе ја вклучува следната вероисповед во вид на молитва:
„Ти благодариме, Свети Оче, за твоето свето Име кое си ни го дал да престојува во нашите срца; и за спознанието и верата и бесмртноста кои си ни ги објавил преку Исус твојот Слуга. Нека ти е слава засекогаш! Ти, Семоќен Господар, си создал сѐ заради своето Име (...) и великодушно си ни дал духовна храна и пијалок, и живот вечен преку Исус твојот Слуга“.4
Овде нема никакво Тројство. Во книгата The Influence of Greek Ideas on Christianity (Влијанието на грчките идеи врз христијанството), Едвин Хеч го цитира претходниот пасус, а потоа вели:
„Во првобитното подрачје на христијанството изгледа дека немало некој голем напредок на тие едноставни концепти. Науката која се истакнувала била таа дека Бог постои, дека Тој е еден, дека е семоќен и вечен, дека го создал светот, дека Неговата милост е над сите Негови дела. Немало склоности кон метафизичка расправа“.5
Клемент од Рим
Клемент од Рим, за кој се смета дека бил „бискуп“ во тој град, е друг ран извор на дела за христијанството. Се смета дека умрел околу 100 н.е. Во материјалот за кој се смета дека го напишал тој, не е спомнато ништо за Тројство, било да е тоа директно или индиректно. Во Првото Клементово послание до Коринтјаните, тој изјавува:
„Нека милоста и мирот од Семоќниот Бог преку Исус Христос ви биде зголемена“.
„Апостолите ни го проповедаа Евангелието од Господ Исус Христос; Исус Христос ни го проповедаше од Бог. Затоа, Христос беше испратен од Бог, а апостолите од Христос.“
„Нека Бог, кој ги гледа сите работи, и кој е Владетел на сите духови и Господ на сите тела — кој го избра нашиот Господ Исус Христос и нас преку Него да му бидеме посебен народ — ѝ подари на секоја душа која го повикува Неговото славно и свето Име, вера, страв, мир, стрпливост, долготрпеливост.“6
Клемент не вели дека Исус или светиот дух се еднакви со Бог. Тој го претставува Семоќниот Бог (не само „Отецот“) како одвоен од Синот. За Бог се зборува како за надмоќен, бидејќи Христос е „испратен“ од Бог, а Бог го „избра“ Христос. Покажувајќи дека Бог и Христос се два посебни и нееднакви идентитета, Клемент рекол:
„Ќе се молиме со сесрдна молитва и молба на Творецот на вселената да се држи во целина точниот број на неговите избрани по целиот свет, преку своето сакано Дете Исус Христос. (...) Ние сфаќаме дека само ти [Бог] си ‚највисок меѓу највисоките‘ (...) Само ти си чувар на духовите и Богот на сите тела“.
„Нека сите народи разберат дека ти си единствениот Бог, дека Исус Христос е твое Дете.“7
Клемент го нарекува Бог (не само „Отец“) „највисокиот“, и за Исус зборува како за Божје „Дете“. Во врска со Исус исто така наведува: „Бидејќи го одразува Божјиот сјај, тој е надмоќен во однос на ангелите бидејќи неговата титула е поистакната од нивната“.8 Исус го одразува Божјиот сјај, но не е еднаков со него, како што и месечината ја одразува сончевата светлина, но не е еднаква со изворот на таа светлост, сонцето.
Кога Божјиот Син би бил еднаков со Бог, кој е небесниот Татко, не би било потребно Клемент да каже дека Исус бил надмоќен во однос на ангелите, затоа што тоа би било очигледно. А неговиот начин на изразување покажува дека признава дека иако Синот е надмоќен во однос на ангелите, тој [Синот] е понизок во однос на Семоќниот Бог.
Гледиштето на Клемент е сосема јасно: Синот е понизок од Таткото и спореден е во однос на него. Клемент никогаш не го сметал Исус за дел од едно божество со Таткото. Тој покажува дека Синот е зависен од Таткото, т.е. од Бог, и јасно вели дека Таткото е ‚само Бог‘, и дека не ја споделува Својата положба со никој друг. И никаде Клемент не го изедначува светиот дух со Бог. Според тоа, во списите на Клемент не постои никакво Тројство.
Игнациј
Игнациј, бускуп од Антиохија, живеел од средината на првиот век н.е. до почетокот на вториот век. Претпоставувајќи дека сите списи кои му се припишани нему се автентични, во ниеден од нив не постои еднаквост на Таткото, Синот и светиот дух.
Дури и кога Игнациј би рекол дека Синот е еднаков по вечноста, силата, положбата и мудроста со Таткото, тоа сепак не би било Тројство, бидејќи никаде не рекол дека светиот дух бил еднаков со Бог на тие начини. Меѓутоа Игнациј не рекол дека Синот е еднаков со Бог Отецот на таков начин или на каков и да е други начин. Наместо тоа, покажал дека Синот му е подложен на Оној кој е надмоќен, Бог Семоќен.
Игнациј го нарекува Семоќниот Бог „единствениот вистински Бог, несоздаден и недостижен, Господ на сѐ, Отец и Творец на единородниот Син“, покажувајќи ја разликата помеѓу Бог и Неговиот Син.9 Тој зборува за „Бог Таткото, и Господ Исус Христос“.10 И изјавува: „Постои еден Бог, Семоќниот, кој Се покажал преку Исус Христос Својот Син“.11
Игнациј покажува дека Синот не бил вечен како личност, туку дека бил создаден, зашто според него Синот вели: „Господ [Семоќниот Бог] Ме создаде, [мене,] почетокот на Неговите патишта“.12 Слично на тоа, Игнациј рекол: „Постои еден Бог на вселената, Таткото на Христа, ‚од кого е сѐ‘; и еден Господ Исус Христос, нашиот Господ, ‚преку кого е сѐ‘.“13 Исто така тој пишува:
„Светиот Дух не зборува Свои сопствени работи, туку оние на Христос, (...) како што и Господ ни ги објави работите што Тој ги прими од Таткото. Зашто, вели Тој [Синот], ‚зборот што го слушате не е Мој, туку на Отецот, кој Ме испрати“.14
„Постои еден Бог кој се покажа преку Исус Христос својот Син, кој е негова Реч која произлезе од тишина и во секој поглед му угоди нему [на Бог] којшто го испрати. (...) Исус Христос му беше подложен на Отецот.“15
Вистина, Игнациј го нарекува Синот „Бог Речта“. Но употребувањето на зборот „Бог“ за Синот не мора да значи еднаквост со Семоќниот Бог. Библијата исто така го нарекува Синот „Бог“ во Исаија 9:6. Во Иван 1:18, (Ст) Синот е наречен „Единороденец — Бог“. Ополномоштен со моќ и власт од Јехова Бог, Таткото, Синот би можел со право да биде наречен „моќен“, што во основа значи „бог“ (Матеј 28:18; 1. Коринћанима 8:6, Ст; Евреите 1:2).
Меѓутоа, дали 15-те писма кои му се припишуваат на Игнациј се прифаќаат како автентични? Во The Ante-Nicene Fathers (Предникејските отци), том I, издавачите Александар Робертс и Џејмс Доналдсон изјавуваат:
„Сега е општо мислењето на критичарите дека првите осум од овие наводни писма на Игнациј се лажни. Во себе ги носат несомнените докази дека се производ на една подоцнежна епоха (...) и сега со заедничко одобрување се отфрлаат како фалсификати“.
„Од седумте Посланија кои се потврдени од Еузебиј (...) поседуваме две грчки верзии, пократка и подолга. (...) Иако пократкиот облик (...) општо бил повеќе прифатен од подолгиот, сѐ уште постоеше мислење кое доста преовладуваше меѓу научниците, односно дека дури и тоа не може да се смета за апсолутно слободно од вметнувања или за несомнено автентично.“16
Ако ја прифатиме покусата верзија на неговите списи како оригинална, тоа не елиминира некои фрази (во подолгата верзија) кои го покажуваат Христос како подложен на Бог, но она што е вишок во покусата верзија сѐ уште не покажува никакво Тројство. И без оглед на тоа кои од неговите списи се автентични, тие во најдобар случај покажуваат дека Игнациј верувал во дуалитет на Бог и неговиот Син. Тоа секако не било дуалитет на еднаквости, бидејќи Синот секогаш е претставен како помал од Бог и нему подложен. Затоа, без разлика како некој гледа на списите на Игнациј, во нив не може да најде наука за Тројство.
Поликарп
Поликарп од Смирна се родил во последната третина од првиот век и умрел во средината на вториот. Се вели дека се знаел со апостол Јован и изјавил дека го напишал Послание на Поликарп до Филипјаните.
Дали имало нешто во Поликарповото дело што би укажувало на Тројство? Не, за тоа ништо не се споменува. Всушност, она што тој го кажува е доследно на она што Исус и неговите ученици го научувале. На пример, во своето Послание, Поликарп наведува:
„Нека Богот и Отецот на нашиот Господ Исус Христос, и Самиот Исус Христос, кој е Синот Божји, (...) ве изградат во верата и вистината“.17
Забележи дека, исто како и Клемент, Поликарп не зборува за однос на троеден „Татко“ и „Син“ како еднакви во едно божество. Наместо тоа, зборува за „Богот и Отецот“ на Исус, а не само за ‚Отецот на Исус‘. Значи, тој го одвојува Бог од Исус, како што библиските писатели секогаш тоа го прават. Во 2. Коринтјаните 1:3, (ДК), Павле вели: „Благословен да е Богот и таткото на нашиот Господ Исус Христос“. Тој не вели само: ‚Благословен да е Таткото на Исус‘, туку „Благословен да е Богот и таткото“ на Исус.
Поликарп исто така вели: „Мир од Семоќниот Бог, и од Господ Исус Христос, нашиот Спасител“.18 И овде Исус се разликува од Семоќниот Бог, не е една личност на еднакво троедно Божество.
Хермас и Папиј
Друг апостолски отец е Хермас, кој пишувал во првиот дел од вториот век. Дали во своето дело Овчар или Пастир, кажува нешто што би можело некого да наведе да верува дека тој го сфаќал Бог како Тројство? Забележи некои примери од она што тој го рекол:
„Ниту кога човекот сака духот да зборува, не зборува Светиот Дух, туку зборува само кога Бог сака да зборува. (...) Бог го посади лозјето, односно, Тој ги создаде луѓето, и му ги даде на Својот Син; и Синот ги постави Своите ангели над нив да ги чуваат“.19
„Божјиот Син е постар од сите свои творби.“20
Овде Хермас вели дека кога Бог (не само Таткото) сака духот да зборува, тој зборува, покажувајќи ја Божјата надмоќност спрема духот. И вели дека Бог му го дал лозјето на својот Син, покажувајќи ја Божјата надмоќност спрема Синот. Тој исто наведува дека Божјиот Син е постар од неговите творби ‚ [на Синот], односно од оние кои што Божјиот Син ги создал како Божја Главна Работничка, „бидејќи преку Него е создадено сѐ што е на небесата и што е на земјата“ (Колосјаните 1:15, 16). Факт е дека Синот не е вечен. Тој бил создаден како духовно суштество од висок ранг, пред другите духовни суштества, како што се ангелите кои биле создадени преку него.
Џ. Н. Д. Кели во своето дело Early Christian Doctrines (Рани христијански науки) пишува за гледиштето на Хермас во врска со Божјиот Син:
„Во повеќе пасуси читаме за ангел кој е надмоќен спрема шесте ангели кои го сочинуваат Божјиот внатрешен собор, и кој исправно е опишан како ‚најпочитуван‘, ‚свет‘ и ‚славен‘. На овој ангел му е дадено името Михаел, и тешко е да се избегне заклучокот дека Хермас во него го гледал Божјиот Син и го изедначил со архангелот Михаел“.
„Постои и доказ (...) за обиди Христос да се толкува како еден вид возвишен ангел (...) Се разбира, не постои никаков знак за наука за Тројство во строга смисла.“21
За Папиј исто така се вели дека го познавал апостол Јован. Најверојатно тој пишувал на почетокот од вториот век, но денес постојат само фрагменти од неговите списи. Во нив тој ништо не вели за наука за Тројство.
Доследно учење
Во врска со Божјата врховна власт и неговиот однос со Исус, учењето на апостолските отци е сосема доследно на учењето на Исус, учениците и апостолите, како што е забележано во Библијата. Сите тие зборуваат за Бог, не како за Тројство, туку како за посебно, вечно, семоќно, сезнајно Битие. Тие зборуваат за Божјиот Син како за посебно, помало, подложно духовно суштество кое Бог го создал за да Му служи во извршувањето на Неговата волја. Светиот дух никаде не е вклучен како еднаков на Бог.
Според тоа, во тие списи на апостолските отци од доцниот прв и раниот втор век нема поткрепа за Тројството на т.н. христијанство. Тие зборувале за Бог, Исус и светиот дух онака како што Библијата зборува. Види на пример во Дела на св. апостоли 7:55, 56:
„Стефан, исполнет со Дух Свети, кога погледна кон небото, ја виде славата Божја и Исуса како стои од десната страна на Бога, и рече: ‚Еве, ги гледам небесата отворени и Синот Човечки како стои од десната страна на Бога‘“.
Стефан имал визија за Бог на небото со Исус како стои до Него. Синот стоел до Оној кој е означен не само со „Татко“, туку и со „Бог“, кој по идентитет е потполно одвоен од Исус. И немало трета личност во она што Стефан го видел. Светиот дух не бил виден на небото заедно со Исус и неговиот Татко.
Тоа е слично со Откровение 1:1, кое наведува: „Ова е откровението дадено од Бог на Исус Христос“ (The Jerusalem Bible). Повторно, воскреснатиот Христос на небото е покажан како потполно одвоен од Бог и не е споменат светиот дух. Кога Исус би бил втората личност од некакво Тројство, кој ги знае сите работи, како би можело да му биде „дадено“ откровение?
Ваквите библиски стихови јасно покажуваат дека Тројство не постои. Ниеден стих во целата Библија не вели за Бог дека е Тројство. Списите на апостолските отци го одразувале тоа. Секако дека тие не го научувале Тројството на т.н. христијанство.
Следната важна група на списи во врска со христијанството дошле подоцна во вториот век. Тоа биле дела на црковни луѓе наречени апологисти. Дали тие научувале Тројство? Во некое од идните изданија, 3. дел од оваа серија ќе зборува за нивните учења.
Литература:
1. The New Encyclopædia Britannica, 15. издание од 1985, Micropædia, том 1, стр. 488.
2. A Dictionary of Christian Theology, издадено од Алан Ричардсон, 1969, стр. 95; The New Encyclopædia Britannica, 15. издание, 1985, Micropædia, том 4, стр. 79.
3. The Apostolic Fathers, том 3, од Роберт А. Крафт, 1965, стр. 163.
4. Истото, стр. 166, 167.
5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, од Едвин Хеч, 1957, стр. 252.
6. The Ante-Nicene Fathers, Александар Робертс и Џејмс Доналдсон, издавачи, американски репринт на единбуршкото издание, 1885, том I, стр. 5, 16, 21.
7. The Library of Christian Classics, том 1, Early Christian Fathers, преведено и издадено од Сирил К. Ричардсон, 1953, стр. 70, 71.
8. Истото, стр. 60.
9. The Ante-Nicene Fathers, том I, стр. 52.
10. Истото, стр. 58.
11. Истото, стр. 62.
12. Истото, стр. 108.
13. Истото, стр. 116.
14. Истото, стр. 53.
15. The Apostolic Fathers, том 4, од Роберт М. Грент, 1966, стр. 63.
16. The Ante-Nicene Fathers, том I, стр. 46, 47; Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, од Џон Меклинток и Џејмс Стронг, репринт од Baker Book House Co., 1981, том IV, стр. 490-493; The Catholic Encyclopedia, 1910, том VII, стр. 644-647.
17. The Ante-Nicene Fathers, том I, стр. 35.
18. Истото, стр. 33.
19. Истото, том II, стр. 27, 35.
20. The Apostolic Fathers (Loeb’s Classics of Similitude) со англиски превод од Кирсоп Лејк, 1976, стр. 249.
21. Early Christian Doctrines, од Џ. Н. Д. Кели, второ издание, 1960, стр. 94, 95.