Met het metrieke stelsel op de betere weg
DE LEGENDE wil dat in de tiende eeuw de Engelse koning Edgar de lengte van een yard gelijkstelde aan de afstand tussen de punt van zijn koninklijke neus en het topje van de middelvinger van zijn uitgestrekte hand. U kunt zich voorstellen hoe de yard-lat van koning tot koning gevarieerd moet hebben!
In de loop van de tijd werden in Engeland nog andere pogingen ondernomen om enige lijn in de warwinkel van maten en gewichten te brengen. In de veertiende eeuw bepaalde koning Edward II dat de afstand van een inch gelijk was aan de samengevoegde lengte van drie achter elkaar gelegde, ronde, droge gerstekorrels, die uit het midden van de aar waren genomen.
Jarenlang heersten er grote misverstanden wanneer er met zulke weinig precieze en veranderlijke maatstaven handel gedreven moest worden. De maten varieerden van land tot land, van stad tot stad en soms zelfs van koopman tot koopman! En hoewel het Engelse systeem thans veel preciezer is dan vroeger, laat het toch nog veel te wensen over.
Een ingewikkeld systeem
De Verenigde Staten zijn thans dan ook nog het enige grote land waar het Engelse stelsel als belangrijkste maatsysteem in gebruik is, een stelsel dat het meet- en weegproces op diverse manieren erg bemoeilijkt:
1. Ten eerste zijn er meer dan vijfentwintig verschillende eenheidsnamen voor de diverse maten en gewichten in gebruik — miles, pounds, acres, gallons, bushels, enzovoort.
2. Veel van de eenheidsnamen hebben meer dan één betekenis. Zo zijn er bijvoorbeeld drie verschillende soorten ponden, (het gewone, „Avoirdupois” genaamd, het „Troy”- of juwelierspond, en het „Apothekers”-pond), vier soorten ounces (weer Avoirdupois, Troy en Apothekers, en ook nog de vloeistof-ounce), en twee soorten tonnen („lang” en „kort”). En het quart, ongeveer overeenkomend met de liter, dat als vloeistofmaat bijna 15 percent minder meet dan als droge maat.
3. Er bestaat geen logische verwantschap tussen de eenheden van welke grootheid maar ook. Yards worden verdeeld in derde delen (feet), de feet of voeten in twaalven (inches), de ponden in zestiende delen (ounces), de ounces in achtste, zestiende of twintigste delen (afhankelijk van de gebruikte maat), gallons in kwarten (quarts), de quarts in halven (pinten), enzovoort.
4. Bovendien bestaat er weinig of geen verband tussen de maten voor lengte, gewicht of volume.
Het leren van een dergelijk systeem vereist van leerlingen op school enorm veel geheugenwerk, omdat bijna elke maat- en gewichtseenheid zonder enig verband „uit de lucht komt vallen”. De meeste mensen die het Amerikaanse maatsysteem gebruiken, kennen dan ook slechts de helft van alle voorkomende maten en gewichten. Er bestaat echter een beter systeem, dat al in een groot deel van de wereld is ingevoerd en door de meeste gebruikers moeiteloos wordt toegepast.
De metrische weg
In 1790 besloot de Franse Nationale Vergadering, kort na de befaamde politieke revolutie in het land, dat de Fransen ook hun verwarrende systeem van maten en gewichten aan een revolutionaire herziening dienden te onderwerpen. Zij kozen een nieuwe basiseenheid voor de lengte, gebaseerd op iets stabielers dan de grootte van mensen of planten — de aarde zelf. Deze werd vastgesteld op het 1/10.000.000 deel van de afstand tussen de evenaar en de noordpool en werd de meter genoemd. De eenheid van oppervlakte, van gewicht en volume waren er rechtstreeks van af te leiden. En andere eenheidswaarden konden worden verkregen door vermenigvuldiging of deling van de basiseenheid, eenvoudig door aan de naam daarvan een voorvoegsel te laten voorafgaan.
En toen dit stelsel in 1799 ten slotte voor Frankrijk een feit werd, kreeg het het motto mee: „Voor alle mensen in alle tijden.” Maar hoewel inderdaad het grootste deel van de wereld in de daaropvolgende twee eeuwen dit stelsel heeft overgenomen — Nederland en België al in 1820 — zijn bepaalde grote Engels-sprekende landen daar erg traag in geweest. Het vrijwillige Engelse overschakelingsprogramma ligt nu al ver achter op de geplande voltooiing van 1975, en het Canadees tien-jarenprogramma ondervindt sinds 1970 veel vertraging.
In de Verenigde Staten is met de invoering van het metrieke stelsel nog nauwelijks begonnen. Pas in december 1975 werd bij openbare wet de „coördinatie en planning in verband met een toenemend gebruik van het metrieke stelsel” tot het officiële streven van de regering verklaard en werd er een Metriek Bureau in het leven geroepen om op een ordelijke en vrijwillige overgang toe te zien.
Wat maakt het metrieke stelsel zo superieur? Waarom gaat zelfs een industriële reus als de V.S. tot zo’n kostbare verandering over? Mocht dit u nog niet duidelijk zijn, dan zal de hierbij afgedrukte lijst u wel tonen hoeveel eenvoudiger het metrieke stelsel is.
In plaats van meer dan vijfentwintig verschillende eenheidsnamen, kent het metrieke stelsel slechts drie basiseenheden, uitgebreid met voorvoegsels om kleinere of grotere eenheden aan te duiden. Die voorvoegsels zijn bovendien bij alle drie de basiseenheden hetzelfde. De Griekse voorvoegsels deca-, hecto- en kilo- verhogen de basiseenheid met respectievelijk het tien-, honderd- en duizendvoudige, en de Latijnse voorvoegsels deci-, centi- en milli- verlagen ze tot het tiende, honderdste of duizendvoudige deel. De onderstaande tabel geeft hiervan een overzicht.
In de wetenschap en techniek zijn nog acht andere voorvoegsels bekend om nog grotere of kleinere eenheden te kunnen aangeven (mega-, giga- en tera-, waarmee vanaf de „kilo” in stappen van 1000-vouden naar boven wordt gegaan en micro-, nano-, pico-, femto-, atto-, waarmee men vanaf de „milli” met duizendste delen naar beneden gaat), maar in de praktijk van het dagelijks leven hoeft men ze niet paraat te hebben, vaak niet eens de voorvoegsels hecto- en deca-.
Nadat men eenmaal de lengte van de meter en de decimale methode om hem te verlengen of te verkleinen had vastgesteld, werden daar de eenheden van gewicht en volume van afgeleid. Een kubus met zijden van 1 centimeter werd de milliliter, ofte wel het 1/1000 deel van de standaardeenheid van volume, de liter. De gram werd het gewicht van diezelfde milliliter gevuld met water!
Gebruik van het stelsel
Dit metrieke stelsel is niet alleen gemakkelijker te leren, maar is in het gebruik ook veel eenvoudiger dan het Amerikaanse systeem. Bij overgang naar een grotere of kleinere eenheid, hoeft men er slechts op bedacht te zijn de komma te verschuiven. Om van kilometers meters te maken, is het slechts nodig de komma drie plaatsen naar rechts te verschuiven, waardoor het getal automatisch met 1000 wordt vermenigvuldigd: 3,74 kilometer = 3740 meter — een bewerking die de meeste mensen zo grondig op school hebben geleerd, dat ze haar bijna automatisch, zonder er bij na te denken, uitvoeren.
Probeer daarentegen eens achter het aantal yards in 3,74 mijl te komen. Dan moet men eerst weten dat één mijl uit 1760 yards bestaat, waarna men dat getal met 3,74 moet vermenigvuldigen om aan 6582,4 yards te komen — geen gering karwei, wanneer men geen calculator bij de hand heeft. Volgens een publikatie van het Amerikaanse ministerie van Handel is dan ook „een bepaalde autoriteit er krachtig van overtuigd dat alleen al de Amerikaanse vliegtuigindustrie 65 miljoen dollar per jaar aan ingenieurstijd zou besparen wanneer men geheel op het metrieke stelsel zou overstappen”.
Veel Amerikanen gebruiken trouwens al onbewust het metrieke stelsel. Ze hebben 35-millimeterfilms in hun camera, nemen doses van 100 milligram vitamine, en gebruiken kortegolf-radio’s waarop de te ontvangen banden reeds in meters staan aangegeven. Op de laatste Olympische Spelen werden alle prestaties in metrieke eenheden weergegeven. En op bepaalde Amerikaanse verkeersborden staat de toegestane snelheid nu dubbel aangegeven: in miles en kilometers; ditzelfde treft men nu ook aan op de snelheidsmeters van nieuwe auto’s.
Wat voor effect zal het op de bevolking hebben wanneer het metrieke stelsel volledig is ingevoerd? Uit experimenten en de ervaring van anderen blijkt dat men eerst nog geneigd zal zijn omrekeningen te maken naar het oude systeem — om de meter te zien als een uitgegroeide yard, een liter als een ruim bedeelde quart, en een gram als het gewicht van een paperclip. Maar na niet al te lange tijd zal men „metrisch” gaan denken, zoals Amerikaanse reizigers die naar Europa zijn geweest, zullen kunnen bevestigen. En bovendien zullen Amerikaanse produkten met een metrieke aanduiding op de wereldmarkt meer aftrek gaan vinden.
Natuurlijk zal een kop koffie een kop koffie blijven en een inch-rule (duimstok) nog altijd een inch-rule genoemd blijven worden, terwijl ook een uitdrukking als „The last mile is the longest” (letterlijk: „De laatste mijl is de langste”, ofte wel: „De laatste loodjes wegen het zwaarst”) niet vervangen zal worden door „The last 1,6 kilometer is the longest”. Maar andere dingen zullen veranderen. De 32 inch buikomvang van een man zal ’toenemen’ tot 81 centimeter, en een vrouw van 140 pound zal op de metrieke schaal nog maar 63,5 kilogram wegen.
Net zoals de efa, de el en de gomer zullen dus waarschijnlijk ook de inch, de mile en de ounce naar de vergeelde bladzijden van de geschiedenisboeken verhuizen en nog slechts voor historici interessante waarde behouden.
[Kader op blz. 10]
(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)
Voorvoegsel betekenis Voorbeelden
kilo 1000 maal kilometer = 1000 meter
Hecto 100 maal hectometer = 100 meter
Deca 10 maal decameter = 10 meter
Deci 1/10 van decimeter = 0,1 meter
Centi 1/100 van centimeter = 0,01 meter
Milli 1/1000 van millimeter = 0,001 meter
[Kader op blz. 10]
(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)
Amerikaanse stelsel Metriek stelsel
Lengte
League Voorvoegsel
Mile plus:
Furlong
Chain
Rod
Fathom meter
Yard
Foot
Inch
Mil
Gewicht
Ton
Hundredweight
Pound
Ounce gram
Dram
Grain
Pennyweight
Scruple
Inhoud
Bushel
Peck
Gallon
Quart
Pint liter
Gill
Fluid Ounce
Fluidram
Minim
[Diagram op blz. 9]
(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)
POUND
(453,6 g)
KILOGRAM
(1000 g)
Basiseenheden in het metrieke stelsel vergeleken met Amerikaanse maten en gewichten
YARD (91,44 cm)
METER (100 cm)
QUART
(946,3 cm3)
LITER
(1000 cm3)
[Illustratie op blz. 8]
(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)
METER
LITER
GRAM
[Illustratie op blz. 9]
(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)
MILE
FOOT
POUND
PINT
GALLON
OUNCE
YARD
QUART
BUSHEL
INCH
PECK
[Illustratie op blz. 11]
81
63,5