Mutu 9

Maulosi Amene Anakwaniritsidwa

Anthu sangathe kuneneratu zamtsogolo motsimikizira kwenikweni. Kaŵirikaŵiri zoyesayesa zawo pakuneneratu zalephera momvetsa chisoni. Chotero bukhu la maulosi amene anakwaniritsidwa liyenera kukopa maganizo athu. Baibulo ndilo bukhu loterolo.

 1. (Phatikizamoni mawu oyamba.) Kodi nchiyani chimene chikutsimikiziridwa ndi chenicheni chakuti Baibulo limalemba maulosi amene amakwaniritsidwa?

MAULOSI ambiri a Baibulo akwaniritsidwa mwatsatanetsatane kwambiri kwakuti osuliza amanena kuti iwo analembedwa pambuyo pa kukwaniritsidwa kwawo. Koma kunena koteroko sikowona. Mulungu, pokhala wamphamvu yonse, ali wokhoza kotheratu kulosera. (Yesaya 41:21-26; 42:8, 9; 46:8-10) Maulosi a Baibulo amene anakwaniritsidwa ali umboni wa kuuziridwa ndi Mulungu, osati wa kulemba kwapambuyo pake. Tsopano tidzayang’ana pa ena a maulosi amene anakwaniritsidwa—kupereka umboni wowonjezereka wakuti Baibulo liri mawu a Mulungu, osati a munthu.

Andende m’Babulo

2, 3. Kodi nchiyani chimene chinachititsa Mfumu Hezekiya kusonyeza chuma chonse cha m’nyumba mwake ndi ufumu wake kwa nthumwi zochekera ku Babulo?

² Hezekiya anali mfumu m’Yerusalemu kwa pafupifupi zaka 30. Mu 740 B.C.E. iye anawona kuwonongedwa kwa Israyeli wakumpoto, woyandikirana nayeyo, mowonongedwa ndi Asuri. Mu 732 B.C.E., iye anawona mphamvu yopulumutsa ya Mulungu, pamene kuyesayesa kwa Asuri kugonjetsa Yerusalemu kunalephera, nzotulukapo za tsoka kwa woukirayo.—Yesaya 37:33-38.

³ Tsopano, Hezekiya akulandira nthumwi zochokera kwa Merodakibaladani, mfumu ya ku Babulo. Kunja chabe, nthumwizo zadza ndi mafuno abwino kwa Hezekiya pa kuchira kwake matenda aakulu. Komabe, mwinamwake, Merodakibaladani akuwona Hezekiya monga wothekera kugwirizana naye motsutsana ndi ulamuliro wa dziko wa Asuri. Hezekiya sakuchita chirichonse kulingaliro loterolo pamene iye akuwonetsa alendo Achibabulowo chuma chonse cha nyumba yake ndi ufumu wake. Mwinamwake iyenso, akufuna ogwirizana nawo motsutsana ndi kubwereranso kothekera kwa Asuri.—Yesaya 39:1, 2.

 4. Kodi nchotulukapo cha tsoka chotani cha cholakwa cha Hezekiya chimene Yesaya anachilosera?

⁴ Yesaya ndiye mneneri wapadera wapanthaŵi imeneyo, ndipo iye mofulumira akuzindikira kuchita mopanda nzeru kwa Hezekiya. Iye akudziŵa kuti chitetezo chotsimikizirika cha Hezekiya ndiye Yehova, osati Ababulo, ndipo akumuuza kuti kachitidwe kake ka kusonyeza Ababulo chuma chake kadzatsogolera kutsoka. “Masiku afika,” akutero Yesaya, “kuti zonse za m’nyumba mwako, ndi zimene atate wako anazikundika kufikira lerolino, zidzatengedwa kumka ku Babulo.” Yehova analengeza kuti: “Sipadzatsala kanthu.”—Yesaya 39:5, 6.

5, 6. (a) Kodi nchiyani chimene Yeremiya ananena kutsimikizira ulosi wa Yesaya? (b) Kodi ndim’njira yotani imene ulosi wa Yesaya ndi Yeremiya unakwaniritsidwira?

⁵ Kalero m’zaka za zana lachisanu ndi chitatu B.C.E., kungakhale kutawonekera kukhala kosatheka kuti ulosi umenewo ukwaniritsidwe. Komabe, zaka zana limodzi pambuyo pake, mkhalidwewo unasintha. Babulo analoŵa mmalo mwa Asuri monga ulamuliro wa dziko wolamulira, pamene Yuda anakhala woluluzika kopambana, pankhani ya chipembedzo, kwakuti Mulungu anachotsa dalitso lake. Tsopano, mneneri wina, Yeremiya, anauziridwa kubwereza chenjezo la Yesaya. Yeremiya analengeza kuti: “Ndidzatengera [Babulo] padziko lino, okhala ake onse . . . Ndipo dziko lonse lidzakhala labwinja, ndi chizizwitso, ndipo mitundu iyi idzatumikira mfumu ya ku Babulo zaka makumi asanu ndi aŵiri.”—Yeremiya 25:9, 11.

⁶ Pafupifupi zaka zinayi Yeremiya atapereka ulosi umenewu, Ababulo anapanga Yuda kukhala mbali ya ufumu wawo. Zaka zitatu pambuyo pake, iwo anatengera muukapolo Ayuda ena, limodzi ndi chuma china cha pakachisi pa Yerusalemu, kumka nacho ku Babulo. Zaka zisanu ndi zitatu pambuyo pake, Yuda anapandukira ndipo kachiŵirinso anaukiridwa ndi mfumu ya Babulo, Nebukadnezara. Panthaŵi ino, mzindawo ndi kachisi wake zinawonongedwa. Chuma chake chonse, ndi Ayuda iwo eniwo, anatengedwa ndi kumka nawo kutali ku Babulo, monga momwedi Yesaya ndi Yeremiya anali atateneneratu.—2 Mbiri 36:6, 7, 12, 13, 17-21.

 7. Kodi ndimotani mmene zofukula za m’mabwinja zimachitira umboni kukukwaniritsidwa kwa ulosi wa Yesaya ndi Yeremiya ponena za Yerusalemu?

⁷ The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land imanena kuti pamene chiukiriro cha Ababulo chinatha, “kuwonongedwa kwa mzindawo [Yerusalemu] kunali kotheratu.”¹ Wofukula za m’mabwinja W. F. Albright akuti: “Kufufuza kwa zofukulidwa m’mabwinja ndi zapamwamba mu Yuda kwatsimikizira kuti sikokha kuti matauni a Yuda anawonongedweratu ndi Akaladayo m’ziukiriro zawo ziŵirizo, koma sanakhalidwenso kwa mibadwomibadwo—kaŵirikaŵiri osakhalidwanso m’mbiri.”² Motero, zofukulidwa m’mabwinja zikutsimikizira kukwaniritsidwa kovutitsa maganizo kwa ulosi umenewu.

Choikidwiratu cha Turo

8, 9. Kodi ndiulosi wotani umene Ezekieli ananena motsutsana ndi Turo?

⁸ Ezekieli anali wolemba wina wamakedzana amene analemba maulosi ouziridwa mwaumulungu. Iye analosera kuyambira kumapeto kwa zaka za zana lachisanu ndi chiŵiri B.C.E. mpaka kukafika m’zaka za zana lachisanu ndi chimodzi—ndiko kuti, mkati mwa zaka zotsogolera kuchiwonongeko cha Yerusalemu ndiyeno mkati mwa zaka makumi angapo oyambirira za undende wa Ayuda mu Babulo. Ngakhale otsutsa amakono amavomereza kuti bukhulo linalembedwa pafupifupi panthaŵi imeneyi.

⁹ Ezekieli analemba ulosi wogwira mtima wonena za chiwonongeko cha mnansi wapafupi wakumpoto wa Israyeli, Turo, amene anachoka pamkhalidwe waumbwenzi ndi anthu a Mulungu kumka kuudani. (1 Mafumu 5:1-9; Salmo 83:2-8) Iye analemba kuti: “Atero [mfumu] Ambuye Yehova, ndikutsutsa iwe, Turo, ndidzakukweretsera amitundu, monga nyanja iutsa mafunde ake. Ndipo adzagamula malinga a Turo, ndi kugwetsa nsanja zake; inde ndidzausesa fumbi lake, ndi kuuyesa pathanthwe poyera. . . . Nadzaponya miyala yako, ndi mitengo yako, ndi fumbi lako, mmadzi.”—Ezekieli 26:3, 4, 12.

10-12. Kodi ndiliti pamene ulosi wa Ezekieli potsirizira pake unakwaniritsidwa, ndipo motani?

¹⁰ Kodi zimenezi zinachitikadi? Eya, zaka zoŵerengeka Ezekieli atapereka ulosiwo, mfumu ya Babulo Nebukadnezara, anazinga Turo. (Ezekieli 29:17, 18) Komabe, sikunali kuzinga kosavuta. Mbali ina ya Turo inali chamkati pang’ono mwa dzikolo (mbali yotchedwa Turo Wakale). Koma mbali ina ya mzindawo inali pachisumbu chokhala pafupifupi pamtunda wa mamitala 800 mphepete mwa nyanja. Nebukadnezara anazinga chisumbucho kwa zaka 13 chisanagonjere potsirizira pake kwa iye.

¹¹ Komabe, munali mu 332 B.C.E. pamene ulosi wa Ezekieli unakwaniritsidwa m’chirichonse cha tsatanetsatane wake. Panthaŵi imeneyo, Alesandro Wamkulu, wogonjetsa wochokera ku Makedonia, anali kuukira Asiya. Turo, atakhazikika mtima pansi pamalo ake achisumbuwo, analimbana naye. Alesandro sanafune kusiya wothekera kukhala mdani kumbuyo kwake, koma sanafune kuwononga zaka zambiri atazinga Turo, monga momwe anachitira Nebukadnezara.

¹² Kodi iye anathetsa bwanji vuto lankhondo limeneli? Iye anamanga ulalo wapamtunda, kapena chiunda, kudutsa kumka kuchisumbucho, kotero kuti asilikali ake ankhondo akadatha kuguba kudutsa ndi kukaukira mzinda wa pachisumbuwo. Komabe, wonani chimene anagwiritsira ntchito kumangira mtumbirawo. The Encyclopedia Americana ikusimba kuti: “Ndi zogumuka za zigawo za mzinda wa m’dzikowo, umene iye anali ataugwetsa, iye anamanga mtumbira wakulu mu 332 kukagwirizanitsa chisumbucho ndi dzikolo.” Pambuyo pa kuzingidwa kwa nthaŵi yaifupi chabe, mzinda wachisumbuwo unawonongedwa. Komabe, ulosi wa Ezekieli unakwaniritsidwa m’mbali zake zonse. Ngakhale ‘miyala ndi mitengo ndi dothi’ za Turo Wakale ‘zinaikidwa mkati mwa madzi.’

13. Kodi ndimotani mmene wapaulendo wa m’zaka za zana la 19 anafotokozera malo a Turo wamakedzana?

¹³ Wapaulendo wa m’zaka za zana la 19 ananenapo mawu onena za zimene zinatsala za mzinda wamakedzana wa Turo m’nthaŵi yake, akumati: “Mwa Turo woyambirira amene anali wodziŵika kwa Solomo ndi aneneri a Isarayeli, palibe zotsalira zowoneka kusiyapo m’manda ake ozokotedwa pamiyala mphepete mwa phiri, ndi makoma a maziko . . . Ngakhale chisumbucho, chimene Alesandro Wamkulu, m’kuzinga kwake mzindawo, anachisandutsa ndomo mwa kudzaza madzi pakati pake ndi dziko lakumtundalo, ulibe zotsalira zodziŵika bwino za nyengo yachikale kwambiri koposa ya m’nthaŵi Zankhondo Zamtanda. Tauni yamakono, imene yonse yathunthu iri yatsopano, iri kutheka lakumpoto la chimene kalero chinali chisumbucho, pamene pamwamba ponse potsalirapo pali pokutidwa ndi mabwinja osazindikirika.”³

Kutembenukiridwa kwa Babulo

14, 15. Kodi ndimaulosi otani amene Yesaya ndi Yeremiya analemba motsutsa Babulo?

¹⁴ Kalero m’zaka za zana lachisanu ndi chitatu B.C.E., Yesaya, mneneri amene anachenjeza Ayuda za kugonjetsedwa kwawo kumene kunalinkudza kochitidwa ndi Ababulo, ananeneratunso kanthu kena kodabwitsa: kufafanizidwa kotheratu kwa Babulo iye mwiniyo. Iye ananeneratu zimenezi m’kafotokozedwe katsatanetsatane kuti: “Tawonani, ndidzawautsira Amedi . . . Ndipo Babulo, ulemerero wa maufumu, mudzi wokongolawo Akasidi anaunyadira, adzakhala monga momwe Mulungu anapasula Sodomu ndi Gomora. Anthu sadzakhalamo konse, sadzakhalamo mbadwo ndi mbadwo.”—Yesaya 13:17-20.

¹⁵ Mneneri Yeremiya nayenso ananeneratu za kugwa kwa Babulo, kumene kukachitika zaka zambiri pambuyo pake. Ndipo iye anaphatikizamo tsatanetsatane wokondweretsa: “Chirala chiri pamadzi ake ndipo adzaphwa; . . . Olimba a ku Babulo akana kumenyana, akhala m’malinga awo; mphamvu yawo yalephera.”—Yeremiya 50:38; 51:30.

16. Kodi Babulo anagonjetsedwa liti, ndipo ndi yani?

¹⁶ Mu 539 B.C.E., nthaŵi ya ulamuliro wa Babulo monga ulamuliro womalamulira wa padziko lonse inatha pamene wolamulira wakhama Wachiperisi Koresi, motsagana ndi gulu lankhondo la Amedi, anaguba motsutsana ndi mzindawo. Komabe, chimene Koresi anapeza, chinali champhamvu. Babulo anakwetezedwa ndi malinga aakulu kwambiri ndipo anawonekera kukhala wosaloŵeka. Mtsinje waukulu Firate, nawonso, unayenda kudutsa mzindawo ndipo unathandizira kwambiri chitetezo chake.

17, 18. (a) Kodi ndim’njira yotani kuti panakhala “kuwonongedwa kwa madzi [a Babulo]”? (b) Kodi nchifukwa ninji ‘amuna amphamvu a Babulo analeka kumenya nkhondo’?

¹⁷ Wolemba mbiri Wachigriki Herodotus akufotokoza mmene Koresi anathetsera vutolo: “Iye anakhazika mbali ina ya gulu lake lankhondo pamalo amene mtsinjewo umaloŵera mumzindawo, ndiyeno gulu lina kumbuyo kumene umatulukira, atalamula kuguba kukaloŵa m’tauniyo moyenda pansi pouma pa mtsinjewo, mwansanga pamene madziwo anakhala ochepa mokwanira . . . Iye anapambutsa Firate mwa ngalande yonkera mphepete [nyanja yopanga yokumbidwa ndi wolamulira wapapitapo wa Babulo], chimene panthaŵiyo chinali thaŵale, palimene mtsinjewo unazama kufika pamlingo wakuti mpangidwe wa pansi pamtsinjewo sipanakhale pakuya. Panopo Aperisi amene anasiyidwa kaamba ka chifuno chimenecho pa Babulo mphepete mwa mtsinjewo, analoŵa mumtsinjewo, umene tsopano unaphwa kotero kuti ukafike pakatikati pa ntchafu za munthu, ndipo motero anakafika m’tauniyo.”⁴

¹⁸ Mwanjira imeneyi mzindawo unagwa, monga momwe Yeremiya ndi Yesaya anali atachenjezera. Koma wonani kukwaniritsidwa kwatsatanetsatane kwa ulosi. Panali ‘chiwonongeko chotheratu pamadzi ake, ndipo anaumitsidwa.’ Kunali kuphwetsedwa kwa madzi a Firate kumene kunatheketsa Koresi kukafika kumzindawo. Kodi ‘amuna amphamvu a Babulo analeka kumenya nkhondo,’ monga momwe Yeremiya anali atachenjezera? Baibulo—kudzanso olemba mbiri Achigriki Herodotus ndi Xenophon—akusimba kuti Ababulo anali kwenikweni kuchita phwando pamene chiukiro cha Aperesi chinachitika.⁵ Mbiri ya Nabonidasi, cholembedwa chozokota chaukumu, chimanena kuti magulu ankhondo a Koresi analoŵa m’Babulo “popanda nkhondo,” mwachiwonekere kutanthauza kuti popanda nkhondo yaikulu ya kulimbana.⁶ Mwachiwonekere, ngwazi Zachibabulo sizinachite zochuluka kumtetezera.

19. Kodi ulosi wakuti Babulo “sakakhalidwanso ndi anthu” unakwaniritsidwa? Fotokozani.

¹⁹ Bwanji nanga ponena za kuneneratu kuti Babulo ‘sakakhalidwanso ndi anthu’ kachiŵiri? Kumeneko sikunakwaniritsidwe panthaŵi yomweyo mu 539 B.C.E. Koma mosaphonyetsa ulosiwo unakwaniritsidwa. Pambuyo pa kugwa kwake, Babulo anakhala malo apakati a zipanduko zingapo, kufikira mu 478 B.C.E. pamene iye anawonongedwa ndi Aritasasta. Chakumapeto kwa zaka zana lachinayi, Alesandro Wamkulu analinganiza kumbwezeretsanso, koma iye anafa ntchitoyo isanapite patali kwambiri. Kuyambira panthaŵi imeneyo kumkabe mtsogolo, mzindawo unali kumangonyonyosoka. Munali mudakali ŵanthu okhalamo m’zaka za zana Loyamba la Nyengo Yathu ino, koma lerolino chokha chimene chatsala ponena za mzinda wamakedzana wa Babulo ndiwo mulu wamabwinja mu Iraq. Ngakhale ngati mabwinja ake angabwezeretsedwe pang’ono, Babulo akangokhala malo okayang’anako odzacheza, osati mzinda wokhalamo, wokongola. Malo ake opasukawo amachitira umboni kukukwaniritsidwa kotsirizira kwa maulosi ouziridwa otsutsana naye.

Kuguba kwa Maulamuliro a Dziko

20, 21. Kodi ndiulosi wotani umene Danieli anawona wa kuguba kwa maulamuliro a dziko, ndipo kodi ndimotani mmene umenewu unakwaniritsidwira?

²⁰ M’zaka za zana lachisanu ndi chimodzi B.C.E., mkati mwa kukhala undende kwa Ayuda m’Babulo, mneneri wina, Danieli, anauziridwa kulemba masomphenya ena apadera omaneneratu dongosolo lamtsogolo la zochitika za dziko. Mu amodzi, Danieli akufotokoza nyama zingapo zophiphiritsira zimene zimachotsana pamalo antchito china ndi chinzake pankhope yadziko. Mngelo akufotokoza kuti zinyama zimenezi zinaphiphiritsira kuguba kwa maulamuliro a dziko kuyambira panthaŵi imeneyi kumkabe mtsogolo. Pokamba za zirombo ziŵiri zotsirizira, iye akuti: “Nkhosa yamphongo waiwona ya nyanga ziŵiri ndizo mafumu a Mediya ndi Perisiya. Ndi tonde wamanyenje ndiye mfumu ya Helene, ndi nyanga yaikulu iri pakati pa maso ake ndiyo mfumu yoyamba. Ndi kuti zinaphuka zinayi mmalo mwake mwa iyo itathyoka, adzauka maufumu anayi ochokera mumtunduwu wa anthu, koma osakhala nayo mphamvu ya uja.”—Danieli 8:20-22.

²¹ Kuwoneratu kolosera kumeneku kunakwaniritsidwa ndendende. Ufumu wa Babulo unagubuduzidwa ndi Amedi ndi Aperisi, umene, zaka 200 pambuyo pake, unagonjera kuulamuliro wa dziko wa Grisi. Ufumu wa Grisi unatsogozedwa ndi Alesandro Wamkulu, “nyanga yaikulu.” Komabe, atafa Alesandro, akazembe ake anamenyanira ulamuliro, ndipo potsirizira pake ufumu wokhala ndi malo aakuluwo unagaŵika kukhala maufumu aang’onoang’ono anayi, “maufumu anayi.”

22. Muulosi wofanana nawo wa kuguba kwa maulamuliro a dziko, kodi ndiulamuliro wadziko wowonjezereka wotani umene unaloseredwa?

²² Mu Danieli mutu 7, masomphenya ochita ngati ofananirapo anayang’ananso mowonjezereka mtsogolo. Ulamuliro wa dziko lonse wa Babulo unaphiphiritsiridwa ndi mkango, Aperisi ndi chimbalangondo, ndipo Agriki ndi nyalugwe wokhala ndi mapiko anayi pamsana pake ndi mitu inayi. Kenako, Danieli akuwona chirombo china, “chowopsa ndi chochititsa mantha, ndi champhamvu . . . , ndipo chinali ndi nyanga khumi.” (Danieli 7:2-7) Chirombo chachinayi chimenechi chinaphiphiritsira Ufumu wamphamvu Wachiroma, umene unayamba kubuka pafupifupi zaka mazana atatu pambuyo pa kulembedwa kwa ulosi wa Danieli umenewu.

23. Kodi ndim’njira yotani mmene chirombo chachinayi cha ulosi wa Danieli chinaliri “chosiyana ndi maufumu ena onse”?

²³ Mngeloyo analosera ponena za Roma kuti: “Chirombo chachinayi ndicho ufumu wachinayi padziko lapansi, umene udzasiyana nawo maufumu onse, nudzalusira dziko lonse lapansi, nudzalipondereza ndi kuliphwanya.” (Danieli 7:23) H. G. Wells m’bukhu lake, A Pocket History of the World, akunena kuti: “Ulamuliro wa Roma watsopano umenewo umene unabuka kulamulira dziko lakumadzulo m’zaka za zana lachiŵiri ndi loyamba B.C. unali m’mbali zingapo chinthu chosiyana ndi alionse a maufumu aakulu amene analamulirapo m’dziko lonse lathunthu lotsungula.”⁷ Uwo unayamba monga lipabuliki ndipo unapitirizabe monga ulamuliro wokhala ndi mfumu. Mosafanana ndi maufumu apapitapo, suunali ndi wogonjetsa mmodzi aliyense koma unakula mosalekeza m’kupita kwa zaka mazana ochuluka. Uwo unakhalapo kwanthaŵi yaitali kwambiri ndipo unalamulira chigawo chachikulu kopambana koposa ufumu uliwonse wapapitapo.

24, 25. (a) Kodi ndimotani mmene nyanga khumi za chirombo zinapangira kuwonekera kwake? (b) Kodi ndikulimbana kotani pakati pa nyanga za chirombocho kumene Danieli anawoneratu?

²⁴ Komabe, bwanji ponena za nyanga khumi za chirombo chachikulucho? Mngeloyo anati: “Kunena za nyanga khumi, muufumu uwu adzauka mafumu khumi, ndi pambuyo pawo idzauka ina; iyo idzasiyana ndi oyamba aja, nidzachepetsa mafumu atatu.” (Danieli 7:24) Kodi zimenezi zinadzayenda motani?

²⁵ Eya, pamene Ulamuliro Wachiroma unayamba kunyonyosoka m’zaka za zana lachisanu C.E., suunaloŵedwe mmalo panthaŵi yomweyo ndi ulamuliro wina wadziko. Mmalo mwake, uwo unagaŵanika kukhala maufumu angapo, “maufumu khumi.” Potsirizira pake, Ufumu wa Briteni unagonjetsa maufumu atatu opikisanawo wa Spanya, Falansa, ndi Netherlands kuti ukhale ulamuliro wadziko waukulu. Motero ‘nyanga’ yodza chatsopanoyo ikuchititsa manyazi “mafumu atatu.”

Maulosi a Danieli—Pambuyo pa Chenicheni?

26. Kodi osuliza amanena kuti Danieli analembedwa liti, ndipo chifukwa ninji?

²⁶ Baibulo limasonyeza kuti bukhu la Danieli linalembedwa mkati mwa zaka za zana lachisanu ndi chimodzi B.C.E. Komabe, kukwaniritsidwa kwa maulosi ake kuli kwandendende kwambiri kotero kuti osuliza amanena kuti liyenera kukhala litalembedwa pafupifupi mu 165 B.C.E. pamene angapo a maulosiwo anali atakwaniritsidwa kale.⁸ Mosasamala kanthu za chenicheni chakuti chifukwa chokha chenicheni chonenera zimenezi ndicho chakuti maulosi a Danieli anakwaniritsidwa, deti la pambuyo pake la bukhu la Danieli limeneli likusonyezedwa kukhala chenicheni chotsimikizirika m’mabukhu ambiri a maumboni.

27, 28. Kodi ndiati amene ali ena a maumboni otsimikizira kuti Danieli sanalembedwe mu 165 B.C.E.?

²⁷ Komabe, motsutsana ndi nthanthi imeneyo, tiyenera kupenda zenizeni zotsatirapozi. Choyamba, bukhulo linagwidwa mawu m’mabukhu Achiyuda otulutsidwa mkati mwa zaka za zana lachiŵiri B.C.E., monga ngati bukhu loyamba la Amakabeo. Ndiponso, linaphatikizidwa m’bukhu la Septuagint Yachigriki, limene kutembenuzidwa kwake kunayamba m’zaka za zana lachitatu B.C.E.⁹ Chachitatu, zidutswa za makope a Danieli zinali pakati pa zopezedwa kaŵirikaŵiri m’Mipukutu ya Nyanja Yakufa—ndipo zidutswa zimenezi zikukhulupiriridwa kukhala ziri za madeti apafupifupi 100 B.C.E.¹⁰ Mowonekera bwino, pamene Danieli atanenedwa kukhala atalembedwa, linali litadziŵidwa kale mofala ndi kulemekezedwa: umboni wamphamvu wakuti iro linatulutsidwa kalekale koposa pamene otsutsawo akunena kuti iro linatulutsidwa.

²⁸ Ndiponso, Danieli ali ndi mfundo zatsatanetsatane za m’mbiri zimene zikanakhala zosadziŵidwa kwa wolemba wa m’zaka za zana lachiŵiri. Chapadera ndicho chochitika cha Belisazara, wolamulira wa Babulo amene anaphedwa pamene Babulo anagwa mu 539 B.C.E. Magwero aakulu osakhala a Baibulo a chidziŵitso cha kugwa kwa Babulo ndiwo Herodotus (zaka za zana lachisanu), Xenophon (zaka za zana lachisanu ndi zana lachinayi), ndi Berossus (zaka za zana lachitatu). Palibe aliyense wa ameneŵa anadziŵa za Belisazara.¹¹ Nkokaikitsa chotani nanga mmene kuliri kuti wolemba wa m’zaka za zana lachiŵiri akanakhala ndi chidziŵitso chimene chinali chosapezeka kwa olemba oyambirira ameneŵa! Chidziŵitso cha mu Danieli mutu  5 chonena za Belisazara ndicho chigomeko champhamvu chakuti Danieli analemba bukhu lakelo olemba enawo asanalembe awo.a

29. Kodi nchifukwa ninji kuli kosatheka kuti bukhu la Danieli linalembedwa pambuyo pa kukwaniritsidwa kwa maulosi amene ali mmenemo?

²⁹ Potsirizira pake, pali maulosi angapo mu Danieli amene anakwaniritsidwa kale kwambiri 165 B.C.E. isanakwane. Umodzi wa ameneŵa unali ulosi wonena za Ufumu Wachiroma, wotchulidwa poyambirirapo. Wina ndiwo ulosi wapadera woneneratu kudza kwa Yesu, Mesiya.

Kudza kwa Wodzozedwayo

30, 31. (a) Kodi ndiulosi wotani wa Danieli umene unaneneratu kuwonekera kwa Mesiya? (b) Kodi ndimotani mmene tingaŵerengerere, kuchokera paulosi wa Danieli, chaka chimene Mesiya anali woyenera kuwonekera?

³⁰ Ulosi umenewu walembedwa mu Danieli, mutu 9, ndipo umati: “Masabata makumi asanu ndi aŵiri [a zaka, kapena zaka mazana anayi ndi makumi asanu ndi anayi] alamulidwa anthu a mtundu wako ndi pamzinda wako woyera.”b (Danieli 9:24, The Amplified Bible) Kodi nchiyani chimene chikayenera kuchitika mkati mwa zaka 490 zimenezi? Timaŵerenga kuti: “Kuyambira kutuluka lamulolo la kukonzanso, ndi kumanga Yerusalemu [kudza kwa] kufikira wodzozedwayo, ndiye kalonga, kudzakhala masabata asanu ndi aŵiri [a zaka]; ndi masabata makumi asanu ndi limodzi mphambu aŵiri [a zaka].” (Danieli 9:25) Chotero uwu uli ulosi wonena za nthaŵi ya kudza kwa “wodzozedwayo,” Mesiya. Kodi unakwaniritsidwa motani?

³¹ Lamulo la kubwezeretsa ndi kumanga Yerusalemu ‘linatuluka’ mu “chaka cha makumi aŵiri cha Artasasta mfumu” wa Peresiya, ndiko kuti, mu 455 B.C.E. (Nehemiya 2:1-9) Pakutha kwa zaka 49 (masabata 7 a zaka), wochuluka wa ulemerero wa Yerusalemu unali utabwezeretsedwa. Ndiyeno pamenepo kuŵerenga zaka zokwanira 483 (masabata 7 kuphatikiza ndi 62 a zaka) kuyambira mu 455 B.C.E., tikufika pa 29 C.E. Kunena zowona, chimenechi, chinali “chaka cha khumi ndi chisanu cha ulamuliro wa Tiberiyo Kaisara,” chaka chimene Yesu anabatizidwa ndi Yohane Mbatizi. (Luka 3:1) Panthaŵi imeneyo, Yesu anadziŵika poyera kukhala mwana wa Mulungu ndipo anayamba utumiki wake wa kulalikira mbiri yabwino kumtundu Wachiyuda. (Mateyu 3:13-17; 4:23) Iye anakhala, “wodzozedwayo,” kapena Mesiya.

32. Malinga ndi kunena kwa ulosi wa Danieli, kodi utumiki wapadziko lapansi wa Yesu ukakhala wautali motani, ndipo kodi nchiyani chimene chikachitika pamapeto pake?

³² Ulosiwo ukuwonjezera kuti: “Ndipo pakutha kwa masabata makumi asanu ndi limodzi mphambu aŵiri [a zaka] wodzozedwayo adzadulidwa.” Uwo ukunenanso kuti: “Ndipo adzaloŵa m’pangano lamphamvu ndi lokhazikika ndi ambiri kwa sabata limodzi [zaka zisanu ndi ziŵiri]; ndipo pakatikati pa mlunguwo iye adzachititsa nsembe ndi zopereka kulekeka.” (Danieli 9:26, 27, AB) Mogwirizana ndi zimenezi, Yesu anamka mwapadera kwa “ambiri,” Ayuda akuthupi. Pachochitika china, iye analalikiranso kwa Asamariya, amene anakhulupirira ena a Malemba koma amene anapanga kagulu kawo kachipembedzo kosiyana ndi Chiyuda chodziŵika. Ndiyeno, “pakatikati pa mlunguwo,” pambuyo pa zaka zitatu ndi theka za kulalikira, iye anapereka moyo wake monga nsembe ndipo motero ‘anadulidwa.’ Kumeneku kunasonyeza mapeto a Chilamulo cha Mose limodzi ndi nsembe zake ndi zopereka za mphatso. (Agalatiya 3:13, 24, 25) Chotero, mwa imfa yake, Yesu anachititsa “nsembe ndi zopereka kulekeka.”

33. Kodi Yehova akachita ndi Ayuda okha akuthupi kwautali wotani, ndipo kodi ndichochitika chotani chimene chinasonyeza mapeto a nyengo imeneyi?

³³ Komabe, kwa zaka zina zitatu ndi theka mpingo Wachikristu wobadwa chatsopanowo unachitira umboni kwa Ayuda okha ndipo, pambuyo pake, kwa Asamariya achibale awowo. Komabe, mu 36 C.E., pamapeto a masabata 70 a zakawo, mtumwi Petro anatsogozedwa kulalikira kwa Wamitundu, Korneliyo. (Machitidwe 10:1-48) Tsopano, ‘pangano ndi ambiri’ silinalinso lolekezera kwa Ayuda. Chipulumutso chinalalikidwanso kwa Amitundu osadulidwa.

34. Mogwirizana ndi ulosi wa Danieli, kodi nchiyani chimene chinachitikira Israyeli wakuthupi chifukwa chakuti iwo anakana Mesiya?

³⁴ Chifukwa chakuti mtundu Wachiyuda unakana Yesu ndi kulinganiza chiwembu chakuti iye aphedwe, Yehova sanawatetezere pamene Aroma anadzawononga Yerusalemu mu 70 C.E. Motero, mawu owonjezereka a Danieli anakwaniritsidwa: “Ndipo anthu a kalonga winayo amene adzadza adzawononga mzindawo ndi malo ake opatulika. Mapeto ake adzadza ndi liyambwe, ndipo ngakhale mpaka kumapeto padzakhala nkhondo.” (Danieli 9:26b, AB) “Kalonga” wachiŵiri ameneyu anali Tito, kazembe wankhondo Wachiroma amene anawonga Yerusalemu mu 70 C.E.

Ulosi Umene Unauziridwa

35. Kodi ndimaulosi ena owonjezereka otani onena za Yesu amene anakwaniritsidwa?

³⁵ Mwanjira imeneyi, ulosi wa Danieli wa masabata 70 unakwaniritsidwa ndendende m’mkhalidwe wapadera. Ndithudi, ochuluka a maulosiwo olembedwa m’Malemba Achihebri anakwaniritsidwa mkati mwa zaka zana loyamba, ndipo angapo a ameneŵa anali onena za Yesu. Malo obadwira Yesu, changu chake kaamba ka nyumba ya Mulungu, ntchito yake yolalikira, kuperekedwa kwake ndi ndalama zasiliva 30, mkhalidwe wa imfa yake, chenicheni chakuti maere anachitidwa kaamba ka zovala zake—mfundo zatsatanetsatane zonsezi zinaloseredwa m’Malemba Achihebri. Kukwaniritsidwa kwawo kunatsimikizira popanda chikaikiro kuti Yesu anali Mesiya, ndipo kunasonyezanso kuti maulosiwo anali ouziridwa.—Mika 5:2; Luka 2:1-7; Zekariya 11:12; 12:10; Mateyu 26:15; 27:35; Salmo 22:18; 34:20; Yohane 19:33-37.

36, 37. Kodi tikuphunziranji kuchokera ku chenicheni chakuti maulosi a Baibulo akwaniritsidwa, ndipo kodi ndichidaliro chotani chimene chidziŵitso chimenechi chimatipatsa?

³⁶ Kunena zowona, maulosi onse a Baibulo amene anayera kukwaniritsidwa akwaniritsidwa. Zinthu zachitika ndendende monga momwe Baibulo linanenera kuti zikachitikira. Zimenezi ziri umboni wamphamvu wakuti Baibulo liri Mawu a Mulungu. Payenera kukhala panali nzeru yoposa yaumunthu kutseri kwa mawu olosera amenewo kuti iwo akhale olondola kwambiri motero.

³⁷ Koma muli maulosi ena m’Baibulo amene sanakwaniritsidwe m’masiku amenewo. Chifukwa ninji? Chifukwa chakuti iwo anayenera kukwaniritsidwa m’nthaŵi yathu, ndipo ngakhale mtsogolo mwathu. Kudalirika kwa maulosi amakedzana amenewo kumatipangitsa ife kukhala ndi chidaliro chakuti maulosi ena ameneŵa adzakwaniritsidwa mosalephera. Monga momwe tidzawonera m’mutu wotsatirapo, izi ziridi choncho.

[Mawu a M’munsi]

[Mawu otsindika patsamba 133]

Maulosi onse amene anayenera kukwaniritsidwa akwaniritsidwa. Zinthu zinachitika ndendende monga momwe Baibulo linanenera kuti zikatero

[Chithunzi patsamba 118]

Ofukula za m’mabwinja atumba kuti kuwonongedwa kwa Yerusalemu kochitidwa ndi Nebukadnezara kunali kotheratu

[Chithunzi patsamba 121]

Chithunzithunzi cha Turo wamakono. Palibiretu zotsalira zowonekera za Turo amene aneneri a Israyeli anamdziŵa

[Chithunzi patsamba 123]

Odzacheza amene amakafika pamalowo a Babulo wamakedzana ali mboni za kukwaniritsidwa kwa maulosi otsutsa mzindawo

[Zithunzi patsamba 126]

Maulosi a Danieli a kuguba kwa maulamuliro a dziko anakwaniritsidwa mwandendende kwambiri kotero kuti osuliza amakono amaganiza kuti iwo analembedwa pambuyo pa kukwaniritsidwa kwawo

BABULO

PERISIYA

GRISI

ROMA

BRITENI

[Chithunzi patsamba 130]

Danieli analosera nthaŵi yeniyeni pamene Mesiya akawonekera m’Israyeli