POKARM
Hebrajskie i greckie słowa tłumaczone na „pokarm” lub „żywność” dosłownie znaczą „jedzenie”, „pożywienie”, „chleb” i „mięso”.
Po stworzeniu Adama i Ewy Bóg im powiedział: „Oto dałem wam wszelką roślinność wydającą nasienie, która jest na powierzchni całej ziemi, i wszelkie drzewo, na którym jest owoc drzewa wydający nasienie. Niech wam to służy za pokarm”. Dla zwierząt przeznaczył „na pokarm wszelką zieloną roślinność”. A do Adama rzekł jeszcze: „Z każdego drzewa ogrodu możesz jeść do syta”. Zabronił mu tylko jeść z drzewa poznania dobra i zła (Rdz 1:29, 30; 2:16, 17).
Z Biblii nie wynika, że przed potopem ludzie spożywali mięso. Istniał co prawda podział na zwierzęta czyste i nieczyste, ale najwyraźniej dotyczył on ich przydatności do celów ofiarnych (Rdz 7:2).
Gdy Jehowa polecił Noemu zabrać do arki zwierzęta, powiedział mu: „Weź ze sobą wszelki pokarm, który jest do jedzenia; nagromadź go sobie i będzie służył za pokarm dla ciebie i dla nich” (Rdz 6:21). Zapewne chodziło tu o pokarm roślinny dla ludzi i zwierząt w arce. Po potopie Jehowa pozwolił ludziom spożywać mięso. Oznajmił: „Wszelkie poruszające się zwierzę, które żyje, może służyć wam za pokarm. Tak jak zieloną roślinność daję wam to wszystko. Tylko mięsa z jego duszą — jego krwią — nie wolno wam jeść” (Rdz 9:3, 4).
Zboże. Podstawę wyżywienia w krajach biblijnych stanowiły produkty zbożowe, na co wskazuje okoliczność, że zarówno hebrajski, jak i grecki odpowiednik zwrotu „jeść posiłek” dosłownie znaczy „jeść chleb” (Rdz 43:31, 32). Najpopularniejszymi zbożami były jęczmień i pszenica, a oprócz nich w Biblii wymieniono proso i orkisz, gatunek pszenicy (Sdz 7:13; Iz 28:25; Eze 4:9; Jn 6:9, 13). Z mąki robiono nie tylko chleb, ale też pewien rodzaj zupy. Ziarno przed spożyciem często prażono — albo w kłosach nad ogniem, albo na patelni (Rut 2:14; 2Sm 17:28). Chleb na ogół wypiekano z ziarna grubo mielonego. Czasami jednak do wyrobu chleba i placków używano „wybornej mąki” (Rdz 18:6; Wj 29:2). Jeden ze sposobów pieczenia polegał na układaniu ciasta na rozgrzanych kamieniach lub skałach, na których wcześniej rozpalono ogień. Do ciasta zazwyczaj dodawano zakwasu, choć popularne były również przaśniki (Kpł 7:13; 1Kl 19:6). Stosowano też piece, w których wnętrzu rozkładano ciasto na kamieniu. Placki niekiedy smażono na patelni lub w głębokim rondlu. Używano w tym celu oliwy, zapewne z oliwek (Kpł 2:4, 5, 7; 1Kn 9:31; zob. PIECZENIE, PIEKARZ).
Warzywa. Jadłospis Izraelitów obejmował m.in. bób i soczewicę, które gotowano lub duszono. Właśnie za potrawę z soczewicy Ezaw sprzedał Jakubowi swe prawo pierworodztwa (Rdz 25:34). Do tego rodzaju dań dodawano czasami mięsa lub oliwy. Z bobu, być może zmieszanego ze zbożem i soczewicą, przypuszczalnie wytwarzano mąkę (Eze 4:9). Dla orzeźwienia jedzono ogórki, smaczniejsze niż te znane obecnie na Zachodzie. Gdy brakowało dobrej wody, ogórki pomagały uzupełnić jej zapas w organizmie. Spożywano je na surowo, z solą lub bez, a nieraz faszerowano i gotowano. Izraelici tęsknili za ogórkami, arbuzami, porami, cebulami i czosnkiem, które jadali w Egipcie (Lb 11:4, 5). Warzywa te uprawiano także w Palestynie.
Hiob wspomniał o „prawoślazie”, którego sok uznał za pozbawiony smaku (Hi 6:6). A o ludziach ubogich powiedział, że jadają słone ziele i korzenie janowców (Hi 30:4).
Miszna (Pesachim 2:6) informuje, że podczas Paschy jako gorzkich ziół używano endywii i cykorii (Wj 12:8).
Owoce i orzechy. Ważnym artykułem spożywczym była w Palestynie oliwa. Drzewo oliwne zaczyna przynosić znaczące plony dopiero po dziesięciu lub więcej latach, ale jest długowieczne i bardzo płodne. Oliwki przyrządzano tak jak obecnie, umieszczając je w słonej zalewie. Wytłaczano z nich również oliwę, której używano do przygotowywania różnych dań, m.in. placków. Biblia wspomina o „potrawach obficie nasączonych oliwą” (Iz 25:6).
Innym powszechnym artykułem spożywczym były figi (Pwt 8:8). Wczesne figi zjadano prosto z drzewa (Iz 28:4). Późniejsze suszono na słońcu i prasowano w formach, wytwarzając w ten sposób placki figowe (1Sm 25:18; 1Kn 12:40). Ze względu na właściwości lecznicze fig stosowano je także do okładów (Iz 38:21). Oprócz owoców figowca pospolitego jadano też owoce sykomory (figi morwowej) (1Kn 27:28; Am 7:14). Inne owoce wspomniane w Biblii to daktyle, granaty i jabłka (PnP 5:11; Jl 1:12; Ag 2:19; zob. JABŁKO).
W Palestynie jadano też orzechy, z których Biblia wymienia migdały i pistacje (Rdz 43:11; Jer 1:11).
Do najpopularniejszych artykułów żywnościowych w Palestynie należały winogrona. Izraelscy zwiadowcy wysłani do ziemi Kanaan przynieśli ze sobą wielką kiść winogron, którą dwóch mężczyzn dźwigało na drążku (Lb 13:23). Winogrona jadano świeże albo suszone (Lb 6:3) i prasowane w placki (1Sm 25:18; 1Kn 12:40). Młode liście zapewne spożywano jako zieleninę, a starymi karmiono owce i kozy.
Paszę dla zwierząt stanowiły strąki szarańczynu, choć w trudnych czasach jadali je także ludzie. Pragnął się nimi nasycić głodny syn marnotrawny z przypowieści Jezusa (Łk 15:16; zob. SZARAŃCZYN).
Przyprawy i miód. Do poprawienia smaku potraw używano mięty, kopru, kminu, ruty i liści gorczycy (Mt 13:31; 23:23; Łk 11:42). Najczęściej stosowaną przyprawą była sól, mająca ponadto właściwości konserwujące. Dlatego „przymierze soli” oznaczało przymierze godne zaufania, którego nie wolno było złamać (Lb 18:19; 2Kn 13:5). Miszna wspomina jeszcze o pieprzu (Szabbat 6:5). Do posiłków podawano również kapary (Kzn 12:5).
Miód uważano za przysmak, który pokrzepia i sprawia, że oczy nabierają blasku (1Sm 14:27-29; Ps 19:10; Prz 16:24). Manna smakowała jak placki z miodem (Wj 16:31). Jan Chrzciciel żywił się miodem i szarańczą (Mt 3:4).
Mięso. Po potopie Bóg powiedział Noemu, że oprócz roślin może jeść „wszelkie poruszające się zwierzę, które żyje” (Rdz 9:3, 4). Później jednak Prawo Mojżeszowe pozwalało Izraelitom spożywać tylko zwierzęta uznawane za czyste. Wymieniono je w 11 rozdz. Kapłańskiej i 14 rozdz. Powtórzonego Prawa. Zwykli ludzie nie jedli dużo mięsa. Od czasu do czasu zabijano kozę lub baranka na ofiarę współuczestnictwa albo żeby poczęstować gości (Kpł 3:6, 7, 12; 2Sm 12:4; Łk 15:29, 30). W zamożniejszych domach zabijano bydło (Rdz 18:7; Prz 15:17; Łk 15:23). Jedzono też gotowaną lub pieczoną dziczyznę, np. jelenie, gazele, sarny, koziorożce, antylopy, dzikie byki i kozice (Rdz 25:28; Pwt 12:15; 14:4, 5). Spożywanie krwi i tłuszczu było surowo zabronione (Kpł 7:25-27).
Jadano także mięso ptaków. Na pustkowiu Izraelici w cudowny sposób zostali zaopatrzeni w przepiórki (Lb 11:31-33). Do czystych ptaków należały gołębie, turkawki, kuropatwy i wróble (1Sm 26:20; Mt 10:29). Poza tym spożywano jajka (Iz 10:14; Łk 11:11, 12).
Do jadalnych owadów zaliczano szarańcze, które wraz z miodem stanowiły pokarm Jana Chrzciciela (Mt 3:4). Niektórzy Arabowie jadają je do dziś. Po usunięciu głowy, nóg i skrzydeł zanurzają owada w mące i smażą na maśle lub oleju.
W Morzu Śródziemnym i Morzu Galilejskim łowiono ryby. Rybołówstwem trudniło się kilku apostołów Jezusa Chrystusa, a on sam przynajmniej raz, już po zmartwychwstaniu, przyrządził dla swych uczniów posiłek z ryb upieczonych na ognisku z węgla drzewnego (Jn 21:9). Suszone ryby doskonale nadawały się na prowiant dla podróżnych. Prawdopodobnie takie właśnie ryby wykorzystał Jezus, gdy dwukrotnie nakarmił tłumy ludzi (Mt 15:34; Mk 6:38). Jedną z bram Jerozolimy nazywano Bramą Rybną — zapewne dlatego, że znajdowała się blisko targu rybnego (Neh 3:3). Za czasów Nehemiasza handlem rybami w Jerozolimie zajmowali się Tyryjczycy (Neh 13:16).
Produkty mleczne i napoje. Istotny składnik pożywienia stanowiło mleko i przetwory z mleka krowiego, koziego i owczego (1Sm 17:18). Mleko na ogół trzymano w bukłakach (Sdz 4:19). Szybko kwaśniało. Hebrajskie słowo chemʼáh, tłumaczone na „masło”, może też znaczyć „zsiadłe mleko”. Powszechnie znany był również ser. Na zach. od najstarszej części Jerozolimy biegła nawet dolina zwana Doliną Serowarów (Tyropeon) (Sdz 5:25; 2Sm 17:29; Hi 10:10; zob. SER).
Wino wyrabiano z winogron, które uprawiano głównie w tym celu. Niekiedy dodawano do niego przyprawy lub je z czymś mieszano (Prz 9:2, 5; PnP 8:2; Iz 5:22). Winobranie przypadało na jesień. Kilka miesięcy później obchodzono Paschę, a ponieważ w ciepłym klimacie sok z winogron szybko fermentował, więc podczas tego święta rodziny zwyczajowo wypijały parę kielichów wina. A zatem gdy Jezus obchodził Paschę w 33 r. n.e., pił prawdziwe czerwone wino, które potem podał swym uczniom, ustanawiając Wieczerzę Pańską (Mk 14:23-25). Jezus w cudowny sposób dostarczył wina podczas pewnej uczty weselnej (Jn 2:9, 10). Wino stosowano także w celach leczniczych (1Tm 5:23). Używano również octu, który uzyskiwano z wina gronowego — czystego lub zmieszanego z przyprawami albo sokami z owoców (Lb 6:3; Rut 2:14). Znano też piwo pszenne, a z soku granatów przyrządzano orzeźwiający napój (PnP 8:2; Iz 1:22; Oz 4:18).
Manna. Na pustkowiu podstawowym pokarmem Izraelitów była manna. W Liczb 11:7, 8 powiedziano, że była podobna do nasion kolendry i wyglądała jak żywica bdelium. Mielono ją w żarnach lub ucierano w moździerzu i gotowano albo wyrabiano z niej placki, które smakowały jak słodkie placki z oliwą. Nazwano ją „chlebem mocarzy” (Ps 78:24, 25; zob. MANNA).
Wspólne posiłki. W czasach biblijnych wspólne spożywanie posiłku świadczyło o dobrych stosunkach (Rdz 31:54; 2Sm 9:7, 10, 11, 13; zob. POSIŁEK). Odmowa spożycia z kimś posiłku była oznaką gniewu lub niechęci (1Sm 20:34; Dz 11:2, 3; Gal 2:11, 12). Żywność często wręczano w darze, żeby zapewnić sobie przychylność obdarowanego, gdyż przyjęcie daru zobowiązywało go do zachowywania pokojowych stosunków (Rdz 33:8-16; 1Sm 9:6-8; 25:18, 19; 1Kl 14:1-3).
Pogląd chrześcijan. Chrześcijanie nie podlegają przepisom Prawa dotyczącym zwierząt czystych i nieczystych. Wymaga się od nich natomiast, by powstrzymywali się od krwi i od tego, co uduszone, czyli niewykrwawione (Dz 15:19, 20, 28, 29). Ale poza tym zakazem nie powinni robić kwestii z jedzenia lub niejedzenia określonych pokarmów ani narzucać innym wskazań własnego sumienia w tym względzie. Chrześcijan ostrzeżono jednak, by nie spożywali „pokarmu jako czegoś ofiarowanego bożkom” i nie gorszyli innych, upierając się przy korzystaniu w tej dziedzinie ze swej chrześcijańskiej wolności (1Ko 8; 10:23-33). Chrześcijanie nie powinni przedkładać spraw związanych z jedzeniem ponad sprawy Królestwa (Rz 14:17; Heb 13:9).
Pokarm duchowy. Jezus z przyjemnością wykonywał wolę swego Ojca i przyrównał to do spożywania pokarmu (Jn 4:32, 34). Zapowiedział, że ustanowi „niewolnika wiernego i roztropnego”, który będzie dawał uczniom pokarm duchowy we właściwym czasie (Mt 24:44-47; zob. NIEWOLNIK WIERNY I ROZTROPNY). Mojżesz powiedział kiedyś Izraelitom: „Nie samym chlebem żyje człowiek, lecz człowiek żyje każdą wypowiedzią z ust Jehowy” (Pwt 8:3), a Jezus zachęcał swych uczniów, by zabiegali nie o pokarm fizyczny, ale o taki, który „trwa ku życiu wiecznemu” (Jn 6:26, 27; por. Hab 3:17, 18). Radził też nie zamartwiać się o jedzenie i picie, „dusza bowiem jest warta więcej niż pokarm” (Mt 6:25; Łk 12:22, 23).
Apostoł Paweł nazwał podstawowe nauki chrześcijańskie „mlekiem”, a głębsze prawdy „pokarmem stałym” (Heb 5:12-14; 6:1, 2; 1Ko 3:1-3). Również Piotr w kontekście wzrostu duchowego wspomniał o „nie sfałszowanym mleku mającym związek ze słowem” (1Pt 2:2). Jezus nazwał siebie „chlebem życia”, przewyższającym mannę zsyłaną na pustkowiu, i powiedział, że kto do niego przychodzi, nigdy nie zgłodnieje (Jn 6:32-35). Przyrównał swe ciało i krew do pokarmu i napoju dającego życie wieczne („spożywanie” ich polega na okazywaniu wiary w ofiarę okupu), co zgorszyło tych spośród uczniów, którzy nie byli usposobieni duchowo (Jn 6:54-60).
Jehowa obiecuje, że nastanie czas, gdy nigdzie na ziemi jego wiernym sługom nie zagrozi głód — będą korzystać z obfitości pokarmu zarówno duchowego, jak i fizycznego (Ps 72:16; 85:12; Iz 25:6; zob. GŁÓD; GOTOWANIE, NACZYNIA KUCHENNE oraz hasła dotyczące poszczególnych artykułów żywnościowych).