DHJAMI

Në shqip përdoren fjalë të ndryshme për të përkthyer disa fjalë hebraike që përshkruajnë jo vetëm dhjamin si lëndë, por edhe diçka plot mish e të mbushur. Këta terma mund të përdoren edhe në kuptimin figurativ për të përshkruar diçka që është e pasur a pjellore (si në shprehjen «tokë e majme») ose për të përcjellë idenë e pandjeshmërisë a mpirjes së mendjes e të zemrës.

Fjala hélev zakonisht përdoret për «dhjamin» si lëndë, qoftë të kafshëve (Le 3:3), qoftë të njerëzve (Gjy 3:22). Për ‘dhjamin’ që mbështillte veshkat ose ijët e blatimeve të djegura përdoret edhe një fjalë tjetër, pédher. (Le 1:8, 12; 8:20) Fjala hélev del për herë të parë te Zanafilla 4:4 kur Abeli i flijoi Jehovait ‘pjesët e dhjamura’ të pjellave të para të kopesë. Më pas, shumica e rasteve kur përdoret hélev, lidhet me flijimet. Fjala hélev përdoret edhe në kuptim metaforik për pjesën më të mirë ose më të pasur të diçkaje. Për shembull, te Zanafilla 45:18, faraoni i tha Jozefit se familja e tij mund të hante «të-majmit’ e dheut» (Kris). Po kështu, te Numrat 18:12 thuhet: «Gjithë vajin më të mirë [hélev], gjithë verën e re dhe drithin më të mirë [hélev], . . . unë t’i kam dhënë ty.»—Shih Ps 81:16; 147:14.

Ligji për dhjamin. Në kapitullin e tretë të Levitikut, Jehovai u dha izraelitëve udhëzime për përdorimin e dhjamit në flijimet në bashkësi. Kur të flijonin bagëti të trashë ose të imët, duhej ta vinin të digjej në altar dhjamin që gjendej tek ijët, që mbështillte zorrët dhe veshkat, si edhe rizën që mbështillte mëlçinë. Në rastin e deleve, duhej paraqitur i gjithë bishti i dhjamur. (Delet e Sirisë, Palestinës, Arabisë dhe Egjiptit kanë bisht të dhjamur që shpesh peshon 5 kg ose më shumë.) Ligji thoshte në mënyrë specifike: «Tërë dhjami i takon Jehovait. . . . Mos hani kurrsesi asnjë lloj dhjami ose gjaku!»—Le 3:3-17.

Dhjami digjej shpejt dhe konsumohej gati i tëri mbi altar. Dhjami që paraqitej mbi altar nuk duhej lënë deri të nesërmen në mëngjes, pasi mund të prishej e të qelbej, diçka shumë e padenjë për çfarëdo blatimi të shenjtë.—Da 23:18.

Jo i detyrueshëm për të krishterët. Pas Përmbytjes, kur Noesë dhe familjes së tij iu dha leje të hanin mish, nuk iu tha gjë për dhjamin. (Zn 9:3, 4) Por u ndalua ngrënia e gjakut. Kjo ndodhi mbi 850 vjet para besëlidhjes së Ligjit me Izraelin, ku ndalohej si ngrënia e gjakut, ashtu edhe e dhjamit. Në shekullin e parë të e.s., trupi udhëheqës i kongregacionit të krishterë ripohoi se ndalimi i gjakut mbetej ende në fuqi për të krishterët. (Ve 15:20, 28, 29) Mirëpo, si në rastin e Noesë dhe familjes së tij, nuk u tha gjë nëse të krishterët duhej ta hanin ose jo dhjamin. Pra, ligji për të mos ngrënë dhjamin iu dha vetëm kombit të Izraelit.

Pse u dha ky ligj? Në besëlidhjen e Ligjit, gjaku dhe dhjami konsideroheshin si gjëra që i takonin vetëm Jehovait. Gjaku përmban jetën, të cilën mund ta japë vetëm Jehovai, kështu që i takon atij. (Le 17:11, 14) Dhjami konsiderohej pjesa më me vlerë e mishit të kafshës. Duke paraqitur dhjamin e kafshës personi pranonte se pjesa më e mirë i takonte Jehovait dhe tregonte se dëshironte t’i jepte Perëndisë më të mirën. Meqë simbolizonte më të mirën që izraelitët i kushtonin Jehovait, thuhet se dhjami digjej mbi altar si «ushqim» dhe si ‘aromë e pëlqyeshme’ për të. (Le 3:11, 16) Prandaj, ngrënia e dhjamit ishte përvetësim i paligjshëm i asaj që i ishte shenjtëruar Jehovait, shkelje e të drejtave të tij, dhe dënohej me vdekje. Gjithsesi, ndryshe nga gjaku, dhjami mund të përdorej për qëllime të tjera, të paktën kur kafshët ngordhnin vetë ose i shqyente ndonjë egërsirë.—Le 7:23-25.

Çfarë përfshinte ligji? Nisur nga ky shkrim i fundit, shumë komentues janë përpjekur të argumentojnë se te Levitiku 3:17 ndalohej vetëm dhjami i kafshëve të pranueshme për flijim, si demat, delet dhe dhitë. Në këtë pikë, mësimet rabinike judaike nuk bien dakord me njëri-tjetrin. Megjithatë, urdhri për të mos ngrënë dhjamin te Levitiku 3:17 lidhej me urdhrin për të mos ngrënë gjakun, që përfshinte qartësisht gjakun e të gjitha kafshëve. (Krahaso Le 17:13; Lp 12:15, 16.) Prandaj, duket më logjike që edhe ligji për dhjamin të përfshinte dhjamin e të gjitha kafshëve, edhe të atyre që izraelitët i vritnin për nevojat e përditshme.

Ligji i përtërirë 32:14, që thotë se Jehovai u jepte si ushqim izraelitëve «dhjamin e deshve», nuk bie ndesh me urdhrin për të mos ngrënë asnjë lloj dhjami. Kjo shprehje është e figurshme dhe ka të bëjë me pjesën më të mirë të kopesë ose me «ushqimin e pasur të kullotave», siç e përkthen The Jerusalem Bible. Këtë gjuhë poetike e tregojnë pjesë të tjera të të njëjtit varg, që flasin për «majën e grurit që është si dhjami i veshkave» dhe për «gjakun e rrushit». Edhe te Nehemia 8:10, ku populli u urdhërua ‘të shkonte e të hante gjëra të yndyrshme’, nuk duhet të nxjerrim përfundimin se hëngrën dhjamë të mirëfilltë. ‘Gjërat e yndyrshme’ kanë të bëjnë me mish të zgjedhur e të bollshëm, jo të dobët e të thatë, por të lëngësht, ku përfshihen edhe gatime të shijshme të përgatitura me vajra bimore. Kështu, në përkthimin Simon Filipaj lexojmë «hani mish të majmë», kurse në përkthimin Diodati i Ri lexojmë «hani ushqime shumë të shijshme».

Ligji i Moisiut nuk ndalonte që delet dhe gjedhët t’i ushqenin ose t’i majmnin për t’i ngrënë. Në Shkrime lexojmë për «viçin e majmë» që u ther për birin plëngprishës. (Lu 15:23) Ndër ushqimet e Solomonit kishte edhe gjedhë të majmë e «qyqe të majme». (1Mb 4:23) Termi hebraik ʽegel-marbék, i përkthyer ‘viç i majmë’, del te 1 Samuelit 28:24; méah dhe meríʼ u referohen ‘kafshëve të majme’. (Is 5:17; Ezk 39:18) Megjithatë, kjo nuk do të thotë se kafshët ‘majmeshin’ për të nxjerrë shtresa dhjami, por që të vinin mish dhe të shëndosheshin, për të mos qenë kockë e lëkurë.—Krahaso Zn 41:18, 19.

Terma të tjerë hebraikë. Disa terma hebraikë që përdoren për të përshkruar diçka në gjendje «të majme» kanë si rrënjë foljen shamén. Ndonëse ka kuptimin ‘të majmesh’ (Lp 32:15; Jr 5:28), kjo fjalë përcjell edhe idenë e të qenët «truplidhur». Folja shamén del tek Isaia 6:10, ku përkthimi Simon Filipaj thotë «bëje të trashë zemrën» e këtij populli, domethënë të pandjeshme e të mpirë, sikur zemra e tyre të ishte mbështjellë me dhjamë. Te Gjykatësit 3:29 disa moabitë përshkruhen si «burra truplidhur [shamén, fjalë për fjalë «të majmë»] e trima». Nga kjo folje rrjedh fjala shémen, që zakonisht përkthehet «vaj».

Folja dashén, që gjithashtu fjalë për fjalë do të thotë «të majmesh», mund të japë idenë e ‘lulëzimit’. Në rast të tillë, dashén (dhe fjala déshen që rrjedh prej saj) do të nënkuptonte begati, pjellori ose bollëk. Jehovai u tha izraelitëve se do t’i çonte në një vend ‘ku rridhte qumësht e mjaltë, e ata do të hanin, do të ngopeshin dhe do të majmeshin [vedhashén]’. (Lp 31:20) Bibla thotë se ata që janë bujarë, që ngulmojnë e që mbështeten te Jehovai, ‘do të majmen’, domethënë do të begatohen shumë. (Pr 11:25; 13:4; 28:25) Te Proverbat 15:30 thuhet se lajmi i mirë «i majm kockat» ose i mbush me palcë, pra me fjalë të tjera, i gjithë trupi gjallërohet. Këtë ide të bollëkut e përcjell edhe emri déshen, si te Psalmi 36:8, ku bijve të njerëzve u thuhet ‘të pinë sa të ngopen nga bollëku [middéshen; «të majmët», Kris]’ i shtëpisë së Perëndisë.—Krahaso Jr 31:14.

Shumë përkthyes e përkthejnë emrin déshen edhe «hi» kur bëhet fjalë për mbetjet nga altari i flijimeve në tabernakull. (Le 1:16; 4:12; 6:10, 11, Dio, DSF) Mirëpo, studiuesve të tjerë, fjala «hi» nuk ua përcjell plotësisht kuptimin e fjalës origjinale. Ata parapëlqejnë terma të tillë si ‘hiri i lyrosur’ (BR), duke arsyetuar se termi tregon që dhjami i shkrirë i flijimeve lagte hirin poshtë.

Fjala baríʼ ka kuptimin të jesh i ushqyer mirë dhe i shëndetshëm. Ajo përkthehet «e majme» (Ezk 34:3, 20) dhe «i shëndetshëm» (Ha 1:16), ndonëse mund të përkthehet edhe «i trashë» ose «i dhjamur» për të përshkruar njerëz, gjedhë e grurë.—Zn 41:7; Gjy 3:17.