GAWA
Mga Study Note—Kabanata 17
nangatuwiran: Hindi lang basta sinabi ni Pablo sa kanila ang mabuting balita. Ipinaliwanag niya ito at nagbigay siya ng mga patunay mula sa Kasulatan, o Hebreong Kasulatan. Hindi lang niya basta binasa ang Kasulatan; nangatuwiran siya mula rito at ibinagay niya sa mga tagapakinig ang kaniyang argumento. Ang pandiwang Griego na di·a·leʹgo·mai ay nangangahulugang “pakikipag-usap; pakikipagtalakayan.” Ibig sabihin, parehong nagsasalita ang dalawang panig. Ang salitang Griegong ito ay ginamit din sa Gaw 17:17; 18:4, 19; 19:8, 9; 20:7, 9.
pinatunayan gamit ang mga reperensiya: Ang salitang Griego ay literal na nangangahulugang “ilagay sa tabi.” Posibleng ipinapahiwatig nito na maingat na pinaghambing ni Pablo ang mga hula tungkol sa Mesiyas sa Hebreong Kasulatan at ang mga pangyayari sa buhay ni Jesus para ipakitang natupad kay Jesus ang mga hulang iyon.
tagapamahala ng lunsod: Lit., “politarch,” na nangangahulugang “tagapamahala ng mga mamamayan.” Hindi ginagamit ang terminong Griego na ito (po·li·tarʹkhes) sa mga klasikal na literaturang Griego. Pero may natagpuan sa Tesalonica at sa iba pang lugar sa lalawigan ng Macedonia na mga inskripsiyong may ganitong titulo, at ang ilan sa mga ito ay mula pa noong unang siglo B.C.E. Ipinapakita ng mga ito na totoo ang ulat ng Gawa at na maaasahan si Lucas bilang isang istoryador.
ni Cesar: O “ng Emperador.” Ang emperador ng Roma nang panahong ito ay si Claudio, na namahala noong 41 hanggang 54 C.E.—Gaw 11:28; 18:2; tingnan ang study note sa Mat 22:17 at Glosari, “Cesar.”
maingat na sinusuri: O “pinag-aaralang mabuti.” Ang terminong Griego na a·na·kriʹno ay nangangahulugang “salain; paghiwa-hiwalayin; himay-himayin.” Ginagamit ito kung minsan para tumukoy sa mga hudisyal na paglilitis. (Luc 23:14; Gaw 4:9; 28:18; 1Co 4:3) Kaya sa kontekstong ito, nagpapahiwatig ito ng masusing pagsasaliksik, gaya ng sa mga legal na proseso. Ibig sabihin, hindi mababaw ang pagsusuring ginawa ng mga Judio sa Berea; nagsuri silang mabuti para matiyak na totoo ang mga itinuturo nina Pablo at Silas mula sa Kasulatan tungkol kay Jesus bilang ang Mesiyas na matagal nang ipinangako.
pamilihan: Ang pamilihan (sa Griego, a·go·raʹ) ng Atenas, na matatagpuan sa hilagang-kanluran ng Akropolis, ay may lawak na mga limang ektarya. Hindi lang ito isang lugar para mamilí at magbenta. Sentro din ito ng ekonomiya, politika, at kultura ng lunsod. Gustong-gusto ng mga taga-Atenas na magtipon-tipon dito para pag-usapan ang intelektuwal na mga paksa.
mga pilosopong Epicureo: Mga tagasunod ng pilosopong Griego na si Epicurus (341-270 B.C.E.). Itinuturo nila na ang pinakamahalaga sa lahat ay ang masiyahan sa buhay. Naniniwala ang mga Epicureo na may mga diyos, pero iniisip nila na walang pakialam ang mga ito sa mga tao at hindi rin nagbibigay ng gantimpala o parusa ang mga ito. Kaya para sa kanila, walang saysay ang pananalangin o paghahandog. Makikita sa kaisipan at pagkilos ng mga Epicureo na wala silang sinusunod na mga pamantayang moral. Pero itinuturo din nilang huwag magpakasasa sa anumang bagay para maiwasan ang masasamang epekto nito. At naniniwala sila na kailangan lang nilang kumuha ng kaalaman para hindi sila maimpluwensiyahan ng mga pamahiin o matakot dahil sa mga itinuturo ng relihiyon. Hindi naniniwala sa pagkabuhay-muli ang mga Epicureo at Estoico.—Tingnan ang study note sa mga pilosopong . . . Estoico sa talatang ito.
mga pilosopong . . . Estoico: Grupo ng mga pilosopong Griego na naniniwalang ang kaligayahan ay nakadepende sa pamumuhay ayon sa lohika at kalikasan. Ang tunay na matalino, ayon sa kanila, ay hindi nagpapaapekto sa kirot o saya. Naniniwala ang mga Estoico na ang lahat ng bagay ay bahagi ng isang bathala na hindi isang persona at na ang diumano’y kaluluwa ng tao ay galing doon. Iniisip ng ilang Estoico na ang kaluluwang ito ay mapupuksa rin kasama ng uniberso. Naniniwala naman ang ibang Estoico na ang kaluluwang ito ay muling kukunin ng bathala. Hindi naniniwala sa pagkabuhay-muli ang mga Estoico at Epicureo.—Tingnan ang study note sa mga pilosopong Epicureo sa talatang ito.
daldalerong: Lit., “mamumulot ng binhing.” Ang salitang Griego na ginamit dito, sper·mo·loʹgos, ay tumutukoy sa isang ibong tumutuka ng binhi. Pero ginagamit din ito para laitin ang isang tao na nangunguha ng mga tira-tira sa pamamagitan ng pamamalimos o pagnanakaw, gayundin ang isang mababang klase ng tao na nagsasalita ng mga bagay na napulot lang niya sa kung saan. Kaya parang sinasabi ng edukadong mga lalaking iyon na ignorante si Pablo at nagsasalita ng mga bagay na hindi naman niya talaga naiintindihan.
Areopago: O “Burol ni Ares.” Si Ares ang Griegong diyos ng digmaan. Ang Areopago ay nasa hilagang-kanluran ng Akropolis, at dito karaniwang nagtitipon ang pangunahing konseho ng Atenas. Ang terminong “Areopago” ay puwedeng tumukoy sa mismong burol o sa konseho. (Gaw 17:34) Kaya ipinapalagay ng ilang iskolar na dinala si Pablo sa burol na ito o malapit dito para pagtatanungin. Naniniwala naman ang ibang iskolar na dinala siya sa pulong ng konseho sa ibang lugar, posibleng sa pamilihan. Dahil ang katumbas ni Ares na Romanong diyos ay si Mars, ang lugar na ito ay tinawag sa ilang salin na “Burol ni Mars.”
naroon: O “dumadayo roon.” Ang salitang Griego na ginamit dito, e·pi·de·meʹo, ay nangangahulugang “manatili sa isang lugar bilang estranghero o bisita.”
Sa Isang Di-kilalang Diyos: Ang mga salitang Griego na A·gnoʹstoi the·oiʹ ay mababasa sa inskripsiyon sa isang altar sa Atenas. Takót sa mga bathala ang mga taga-Atenas kaya gumawa sila ng maraming templo at altar para sa mga ito. Gumawa pa nga sila ng mga altar para sa Kasikatan, Kapakumbabaan, Lakas, Panghihikayat, at Awa, na itinuturing din nilang mga bathala. Posibleng sa takot na may diyos na hindi sila maparangalan at magalit ito sa kanila, nagtayo sila ng isang altar para sa “Isang Di-kilalang Diyos.” Sa pamamagitan ng altar na ito, inaamin nila na may isang Diyos na hindi pa nila kilala. Ginamit ni Pablo ang altar na ito para makapangaral at maipakilala sa mga tagapakinig ang Diyos—ang tunay na Diyos—na hindi pa nila kilala hanggang sa pagkakataong iyon.
mundo: Ang salitang Griego na koʹsmos ay madalas na iniuugnay sa sangkatauhan ng mga sekular na Griegong literatura at gayundin ng Bibliya. (Tingnan ang study note sa Ju 1:10.) Pero sa mga sekular na akdang Griego, ang terminong ito ay tumutukoy rin sa uniberso at sa lahat ng nilalang. Posibleng ginamit ni Pablo ang terminong ito sa ganitong diwa para magkaroon sila ng mapagkakasunduan ng mga tagapakinig niyang Griego.
mga templong gawa ng tao: O “mga templong gawa ng kamay ng tao.” Ang salitang Griego na khei·ro·poiʹe·tos ay ginamit din sa Gaw 7:48 at Heb 9:11, 24, kung saan isinalin itong “gawa ng mga kamay.” Ang kaluwalhatian ng Griegong diyosa na si Athena o ng iba pang bathala ay nakadepende sa mga templo, dambana, at altar na gawa ng tao, samantalang ang Kataas-taasang Panginoon ng langit at lupa ay hindi man lang magkasya sa mga pisikal na templo. (1Ha 8:27) Ang tunay na Diyos ay mas maluwalhati kaysa sa anumang idolong makikita sa mga templong gawa ng tao. (Isa 40:18-26) Posibleng sinabi ito ni Pablo dahil nakita niya ang maraming templo, dambana, at santuwaryo na inialay sa iba’t ibang bathala.
tayo ay may buhay at kumikilos at umiiral: Sinasabi ng ilan na makikita sa pananalitang ito ang istilong Griego na tinatawag na tricolon, na gumagamit ng tatlong magkakaugnay na salita para ipahayag ang iisang ideya. Ginamit ng mga awtor na sina Plato, Sophocles, at Aristotle ang istilong ito. Iniuugnay naman ito ng ilan sa isang tula ni Epimenides, isang makatang Cretense noong ikaanim na siglo B.C.E.
ilan sa mga makata ninyo: Lumilitaw na ang ekspresyong “dahil tayo rin ay mga anak niya” ay sinipi ni Pablo mula sa tulang Phaenomena ng makatang Estoico na si Aratus, at may kahawig din itong pananalita sa iba pang akdang Griego, gaya ng Hymn to Zeus ng manunulat na Estoico na si Cleanthes. Posibleng isinama ni Pablo sa mga katibayang iniharap niya ang pagsipi sa ilang makatang Griego dahil iyan ang inaasahan noon sa isang edukadong tagapagsalita.
lupa: Dito, ang salitang Griego para sa “lupa” (oi·kou·meʹne) ay tumutukoy sa lupa, o mundo, na tirahan ng mga tao. (Luc 4:5; Ro 10:18; Apo 12:9; 16:14) Pero noong unang siglo, ginamit din ang terminong ito para sa malawak na Imperyo ng Roma, kung saan nakapangalat ang mga Judio.—Gaw 24:5.
garantiya: O “patunay.” Lit., “pananampalataya.” Sa kontekstong ito, ang salitang Griego na piʹstis, na pinakamadalas na isinasaling “pananampalataya,” ay lumilitaw na tumutukoy sa isang patunay para lubusang magtiwala ang isa sa isang pangako.
hukom sa korte ng Areopago: O “Areopagita,” miyembro ng konseho o korte ng Areopago.—Tingnan ang study note sa Gaw 17:19.