Ol i No Lusim Bilip!
STRONG bilong Jehova i stap long ol disaipel bilong Jisas bilong pastaim. (Aposel 11:21) God i helpim ol na ol i bihainim stretpela rot na ol i no surik liklik. Ol man bilong graun i birua long ol na mekim nogut tru long ol. Planti buk i stori long dispela samting.
Tru tumas, planti man i save long strongpela bilip bilong ol disaipel bilong Krais. Ol i holimpas bilip, na long dispela as ol birua i kilim ol i dai, tasol ol i no pret o surik—ol i sanap strong. Tasol bilong wanem ol man i mekim nogut long ol olsem?
Ol i Birua Nating
Olsem Jisas i bin mekim, ol Kristen tru i no bihainim tingting na bilip bilong ol man bilong graun. (1 Jon 4:4-6) Wanpela saveman bilong ol samting i bin kamap bipo (Edmond de Pressensé) i tok, long dispela taim bipo “lotu Kristen i go bikpela hariap na i kamap strong tru, olsem na [gavman bilong Rom] i kirap na birua long ol.”
Jisas i bin kolim wanpela tok bilong Buk Song i tok profet long em, olsem: “Ol man i birua nating long mi.” (Jon 15:25; Song 69:4) Tasol pastaim Jisas i toksave long ol disaipel: “Wokboi i no winim bikman bilong en. Sapos ol i bin mekim nogut long mi, orait ol bai i mekim nogut long yupela tu.” (Jon 15:20) I hatwok long ol i bihainim Jisas, long wanem, long ai bilong ol bikman bilong lotu Juda ol i man bilong lusim bilip Juda. Ol i tok strong long lain bilong Jisas i no ken autim tok bilong Jisas moa, tasol ol Kristen i no surik na lusim bilip liklik, nogat.—Aposel 4:17-20; 5:27-32.
Bihain liklik long Pentikos bilong yia 33, kaunsil bilong ol Juda i sutim tok long Stiven long kot na i tok, em i “mekim tok nogut long Moses na long God.” Maski tok bilong ol i giaman tasol, ol i tromoi ston long em na kilim em i dai. Em nau, “ol i stat long mekim nogut tru long ol manmeri bilong sios i stap long Jerusalem. Olsem na olgeta manmeri bilong sios i ranawe i go nabaut long olgeta hap bilong distrik Judia na Samaria. Tasol ol aposel i stap yet long Jerusalem.” (Aposel 6:11, 13; 8:1) Planti ol i kalabus.
Wanpela buk (Christianity and the Roman Empire) i tok, ol Juda i “birua nogut tru” long lain bilong Jisas. Olsem na sampela taim gavman bilong Rom i mas helpim ol Kristen! Wanpela taim ol Juda i laik bagarapim Pol na ol soldia bilong Rom i kam kisim Pol, nogut ol i kilim em i dai. (Aposel 21:26-36) Tasol i no olsem ol Rom i pren long ol Kristen, nogat.
Rom i Mekim Nogut Long Ol
Stiven i dai pinis na 9-pela yia samting bihain, King Herot Agripa Namba 1 bilong Rom i tok na ol i kilim i dai aposel Jems, long wanem, king i laik grisim ol Juda na bai ol i laikim em. (Aposel 12:1-3) Long dispela taim lotu Kristen i go bikpela na long Rom tu i gat sampela ol i bilip long Krais. (Aposel 2:10) Long yia 64, birua i painim ol Kristen bihain long taim paia i kukim biktaun Rom. Bikman Niro i putim asua bilong en i go long ol Kristen bambai em i ken mekim dai tok win i kamap, em ol i tok Niro yet i bin mekim. Olsem wanem? Em i bin kukim Rom na bai em i ken wokim nupela taun i gutpela moa na putim nem bilong em yet long en olsem Niropolis? O meri bilong em Popea i bin kirapim em long sutim dispela tok long ol long wanem, em i birua long ol? Ol man i no save gut long dispela. Tasol samting dispela i kamapim em i nogut tru.
Wanpela saveman bilong Rom, em Tasitas, i tok: “Ol i bin pasim skin bilong ol animal long ol [Kristen] na ol dok i holim ol na bagarapim ol; ol i nilim ol long kruse; ol i putim paiawut samting long ol, na long nait ol i kirapim paia long ol bilong givim lait” long ples gaden bilong king. Tasitas i no pren bilong ol Kristen, tasol em i tok: “Tru ol i gat asua na i stret ol i mas kisim strafe, tasol inap man i ken sori long ol, long wanem, as bilong bagarap i painim ol, i no olsem ol i bin mekim nogut long ol man, nogat; wanpela man tasol i laik mekim nogut long ol,” em Niro.
Ol i Stap Narapela Kain Tru
Niro i laik helpim em yet na em i tok ol Kristen i bin bagarapim Rom, tasol em i no tambuim lotu Kristen long hap bilong em. Olsem na bilong wanem ol Rom i mekim nogut long ol? Man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo, em Will Durant, em i tok: “Ol liklik lain Kristen i stap nabaut ol i save stap gut na bihainim stretpela pasin, na dispela i sutim bel bilong ol haiden ol i tingting tasol long painim ol amamas bilong skin.” Ol Kristen i stap narapela kain tru long ol Rom em ol i laikim tumas long lukim spot bilong bagarapim man, na blut bilong ol man i kapsait. Olsem na ol Rom i painim rot bilong pinisim ol Kristen na bai bel bilong ol i no gat tok moa long pasin nogut ol yet i save mekim.
Long dispela taim i olsem i no gat wanpela samting inap daunim strongpela gavman bilong Rom. Ol Rom i save lotuim olgeta kain god, na ol i ting dispela i as na ol i gat bikpela strong long winim ol narapela kantri. Olsem na ol i no pilim pasin bilong ol Kristen long lotuim wanpela God tasol na sakim ol narapela god, na ol i no lotuim bikman bilong Rom tu. Olsem na ol Rom i ting lotu Kristen i nogutim gavman bilong Rom na i laik daunim strong bilong en.
Ol i Kisim Nogut Long Autim Tok
Klostu long yia 100 bihain long Krais, aposel Jon i stap kalabus long ailan Patmos, long wanem, em i bin autim tok bilong God na em i autim tok olsem em i bilip long Jisas. (KTH 1:9) Sampela i ting, as bilong dispela, em bikman bilong Rom, Domisian. Tasol maski ol i mekim nogut long lain bilong Jisas, lotu Kristen i kamap long olgeta hap em Rom i bosim. Olsem wanem na lotu Kristen inap kamap strong olsem? Wanpela buk i tok, “lotu Kristen i gat wok long autim tok na dispela i mekim na em i stap strong.” (A History of the Early Church) Olsem Jon i bin mekim, ol Kristen bilong pastaim i no laik surik na lusim bilip liklik; maski ol man i mekim nogut long ol, ol i strong long autim tok bilong God na Jisas.—Aposel 20:20, 21; 2 Timoti 4:2.
Long yia 112, olsem tupela yia bihain long taim King Trajan i makim Plini i kamap namba wan gavman bilong Bitinia (nau em i hap not-wes bilong Turki), ol i mekim nogut moa yet long ol Kristen. Narapela gavman paslain long en i no bin putim strongpela lo tumas long ol, olsem na i no planti man i save go long lotu bilong ol Rom, na ol i no save baim planti kaikai moa bilong ol animal ol i bin lukautim bilong mekim ofa. Ol man bilong wok bisnis ol i tok, em asua bilong lotu Kristen, long wanem, ol i no save givim ol animal olsem ofa, na ol i no lotuim ol piksa samting.
Plini i wok strong long kamapim bek lotu haiden, na em i wok long kilim i dai ol Kristen, long wanem, ol i no laik putim wain na smok i gat gutpela smel olsem ofa long ol piksa bilong king. Bihain ol bikman long gavman bilong Rom i tok, ol Kristen “i save bihainim stretpela pasin,” tasol ol i birua long ol pasin na bilip bilong olpela lotu. Em Profesa Henry Chadwick i stori olsem. Lo i tok, sapos man i stap Kristen em inap kisim bikpela strafe, olsem ol bai kilim em i dai, tasol ol man i bihainim tru Jisas ol i no tingting liklik long surik na lusim bilip. Nogat.
Na Profesa W. M. Ramsay i tok, ‘Sampela long ol famili haiden i kamap Kristen, na dispela tu i mekim na ol i birua long ol Kristen.’ Na wanpela bikman bilong lotu, em J. W. C. Wand, em i tok, ol Kristen ‘i no save bung wantaim ol wanples long mekim ol pasin bilong ples samting, long wanem, ol i ting dispela i makim olsem ol i lotuim ol god haiden. Olsem na gavman i putim hevi long ol.’ Em nau, long dispela as planti ol i bin ting ol Kristen bilong pastaim i nolaik tru long olgeta man na ol i tingim ol i haiden.
Lain i Go Bikpela na Birua Tu
Wanpela man bilong bipo nem bilong em Polikap, em i bin kamap wanpela elda long taun Smerna (nau em Ismir), na ol i tok aposel Jon i bin skulim em. Em i gat gutpela nem long ol man. Em i bin holimpas bilip na long dispela as ol i bin nilim em long pos na kukim em long paia, long yia 155. Wanpela provinsial gavman bilong Rom, em Statius Kwadratus, i bosim bikpela lain i bung long haus stediam bilong lukim dispela samting. Ol dispela haiden i nolaik tru long dispela lapun Polikap i gat 86 krismas, long wanem, em i bin kirapim ol man long lusim pasin bilong lotuim ol god bilong ol. Na sampela Juda tu i birua long em na ol i orait long bungim ol paiawut bilong kukim em, maski ol i mas mekim long wanpela bikpela de Sabat.
Bihain long dispela, ol man i mekim nogut long ol Kristen i stap long olgeta hap em Rom i bosim. Taim Markus Aurelius i kamap namba wan bilong Rom, ol i kilim i dai planti Kristen moa. Sapos ol i bilong Rom, ol i dai long bainat, tasol sapos ol i bilong narapela hap, ol man bai tromoi ol i go long ples bilong pilai spot na ol animal nogut i kilim ol i dai. Wanem rong ol i bin mekim? Ol i stap Kristen na ol i no laik surik o lusim bilip bilong ol.
Wanpela biktaun bilong Frans long nau em Laions, na bipo em i wanpela ples bilong ol Rom, ol i kolim Lugdunum, em olsem hetkota bilong ol man bilong gavman, na long dispela ples tasol namel long Rom na Wara Rain i gat lain ami bilong Rom i stap. Long yia 177 i gat wanpela strongpela lain Kristen i stap long dispela ples, na ol haiden bilong dispela hap ol i kirap birua long ol. I tambu long ol Kristen long go long ol ples em ol man i save bung o wokabaut long en. Ol man i bung na kirapim pait long ol Kristen, na nau ol i kirap mekim nogut long ol, na i no gat wanpela Kristen inap lusim haus na i go ausait. Namba wan gavman bilong Rom i tok, ol i mas painim ol Kristen na kilim ol i dai.
Gutpela Pe Bilong Ol
Taim ol aposel bilong Jisas i dai pinis na ol i no stap moa bilong pasim ol man nogut, nau sampela man em ol i tok ol i Kristen ol i kamapim sampela bilip giaman insait long lotu Kristen. (2 Tesalonaika 2:7) Long yia 370 samting, dispela lotu ol i kolim Kristen em i kamap olsem lotu bilong Rom. Ol bilip giaman i kam insait pinis long en na em i lotu Kristen giaman, na lotu i orait long mekim ol samting i makim olsem em i bilong dispela graun—tasol Jisas wantaim ol disaipel bilong pastaim i no bin mekim olsem. (Jon 17:16) Tasol paslain long dispela taim ol i mekim pinis wok bilong raitim Baibel, olsem na stori bilong ol Kristen i bin holimpas bilip em i stap pinis long en.
Olsem wanem? Ol dispela planti tausen Kristen bilong bipo i bin dai nating? Nogat tru! Ol i no laik lusim bilip liklik, na ‘ol i stap gut long God i go inap long ol i dai, na ol i kisim laip olsem prais.’ (KTH 2:10) Ol man i save mekim nogut yet long ol wokman bilong Jehova, tasol pasin bilong ol Kristen bilong pastaim long sanap strong na holimpas bilip, dispela i strongim ol. Olsem na ol Kristen bilong nau tu ol i no gat tingting long surik na lusim bilip liklik.
[Ol Piksa long pes 8, 9]
Niro
Piksa ol i wokim bilong biktaun Rom
Wanpela alta bilong lotuim Sisar
[Ol Kredit Lain]
Nero: Courtesy of The British Museum
Museo della Civiltà Romana, Roma
[Piksa long pes 10]
Markus Aurelius
[Kredit Lain]
The Bettmann Archive