Filo Bilong Aleksandria—Bungim Tok Bilong Baibel Wantaim Ol Tingting Nating

LONG 332 B.C.E., Bikpela King Aleksander wantaim ami bilong em i kam insait long graun bilong Isip. Em i gat tingting long mats i go long hap is na kisim ol narapela kantri, tasol pastaim em i kamapim wanpela bikpela taun em i kolim Aleksandria. Em i kamap olsem ples bilong ol pasin na tingting bilong ol Grik. Klostu long 20 B.C.E., long dispela taun, narapela man bilong pait i kamap, tasol em i no yusim ol bainat na naip samting bilong pait​—⁠em i pait long ol tingting bilong dispela graun. Ol i kolim em Filo Bilong Aleksandria, o Filo Judeus, long wanem, em i bilong lain Juda.

Bihain long taim Jerusalem i bagarap long 607 B.C.E., ol Juda i go nabaut long ol narapela kantri, na bihain planti Juda i go sindaun long Isip. Planti tausen ol i sindaun long Aleksandria. Tasol i gat sampela kros i kamap namel long ol Juda na Grik. Ol Juda i no laik lotuim ol god bilong ol Grik, na ol Grik i tok bilas long Ol Skripsa Hibru. Filo i bin skul long ol save bilong ol Grik, na em i go bikpela insait long famili Juda, olsem na em i save long kros i stap namel long tupela lain. Em i bilip olsem lotu Juda em i trupela lotu, tasol em i laik painim gutpela rot i no gat pait long en bilong stiaim ol man bilong ol narapela lain i kam long God. Em i laik mekim na bai ol i ken orait long kisim lotu Juda.

Em i Givim Nupela Mining Long Ol Olpela Rait

Olsem planti Juda long Aleksandria, tok ples tru bilong Filo em tok Grik. Olsem na nambawan samting em i mekim stadi long en, em Baibel Grik Septuagint bilong Ol Skripsa Hibru. Taim em i skelim ol tok bilong Baibel Septuagint, em i bilip olsem Baibel i gat sampela tingting bilong ol saveman bilong graun, na Moses i gat “bikpela save olsem ol saveman.”

Sampela handet yia paslain, ol saveman Grik i no laik bilip long ol stori bilong ol tumbuna long ol god man na god meri​—⁠em ol traipela man na ol spirit nogut long stori nating bilong ol Grik bilong bipo. Ol i kirap kamapim ol nupela mining bilong ol dispela stori bilong bipo. Saveman bilong ol rait bilong ol Grik bilong bipo, em James Drummond, i tok long dispela pasin ol i mekim: “Ol dispela saveman i kirap long painim ol mining i stap hait long ol dispela stori nating na painim ol tok hait insait long ol dispela stori nogut i no gat as bilong en, em ol man bilong raitim i laik kamapim long ol dispela tok piksa bilong pasin sem na pamuk samting, na long dispela rot ol i laik kamapim ol tok i tru i givim save long ol man.” Dispela pasin, em pasin bilong kamapim insait bilong tok long rot bilong ol tok bokis samting, na Filo i laik mekim olsem bilong kamapim klia ol tok bilong Baibel.

Yumi ken tingim Stat 3:22 long Baibel Septuagint bilong Bagster, i tok: “Bikpela God i wokim klos bilong Adam na meri bilong em long skin bilong ol animal na em i putim long tupela.” Ol Grik i ting Nambawan Bikpela God em i bikpela man tumas long wokim klos bilong ol man. Olsem na Filo i tok dispela ves i tok piksa olsem: “Klos ol i wokim long skin bilong animal em i tok piksa long skin tru bilong man, olsem bodi bilong yumi, long wanem, taim God i wokim save bilong man pastaim, em i kolim olsem Adam, na bihain long en em i wokim win bilong en na i kolim olsem Laip. Orait las tru em i mas wokim wanpela bodi, na em i mekim tok piksa na kolim olsem klos em i wokim long skin bilong animal.” Em nau, long dispela rot Filo i laik mekim na pasin bilong God long wokim klos bilong Adam na Iv em samting yumi mas skelim skelim long save bilong ol man.

Na yumi ken tingim tu Stat 2:​10-14, i stori long wara bilong gaden Iden na i stori long 4-pela wara i kamap long Iden. Filo i wok long painim insait bilong ol dispela tok i stori long gaden Iden. Pastaim em i stori long graun yet, na nau em i tok: “Ating dispela ol ves tu i gat ol tok bokis long en, long wanem, 4-pela wara i mak bilong 4-pela gutpela pasin.” Em i tok, wara Pison i makim savepasin, wara Gihon i makim pasin bilong tingting gut, wara Taigris i makim pasin bilong i stap strong, na wara Yufretis i makim stretpela pasin. Em nau, dispela tok bokis i kisim ples bilong ol samting tru tru long graun.

Filo i mekim wok long ol tok bokis bilong skelim stori bilong taim God i bin wokim graun na olgeta samting, na stori bilong Kein i kilim i dai Abel, na Bikpela Tait long taim bilong Noa, na taim God i bin paulim tok ples bilong ol man long Babel, na planti stiatok long Lo Bilong Moses. Olsem stori bilong paragraf paslain long dispela i soim yumi, sampela taim Filo i tokaut long samting tru tru em wanpela ves bilong Baibel i kolim, na bihain em i laik kamapim sampela tok piksa i olsem insait bilong en, na em i save mekim tok olsem: “Ating yumi mas tingim ol dispela samting i olsem tok bokis tasol.” Long ol rait bilong Filo, ol tok bokis i stap ples klia tru, tasol mining tru bilong ol dispela ves i hait olgeta.

God Em i Husat?

Filo i strong long tok God i stap tru, na bilong mekim olsem, em i kamapim wanpela strongpela tok piksa. Pastaim em i stori long graun, ol wara, ol planet, na ol sta, na nau em i tok: “Graun na ol samting i stap antap i nambawan tru, winim olgeta narapela samting i bin kamap, i olsem wanpela man i gat bikpela save moa yet em i bin wokim ol dispela samting. Long dispela rot yet yumi bin kisim tingting olsem God em i stap.” Em gutpela tingting tru Filo i kamapim, a?​—⁠Rom 1:⁠20.

Tasol taim Filo i stori long pasin bilong God i Gat Olgeta Strong, em i paul na lusim tok i tru olgeta. Filo i tok God “i no gat sampela pasin tru bilong em,” na “yumi no inap tru long save long God.” Filo i no laik bai ol man i wok strong long kisim save long God, na em i tok “sapos man i laik save moa long God na i wok long painim rot bilong kisim save long ol pasin tru bilong God, dispela em i pasin longlong tru.” Baibel i no as bilong dispela tingting. As bilong en, em tingting bilong wanpela saveman haiden, em Pleto.

Filo i tok yumi no inap tru long save long God, olsem na yumi no inap tru long kolim wanpela nem long em, nogat. Filo i tok: “Olsem na em i pasin bilong gutpela tingting long yumi no ken givim wanpela nem tru long em, em God i gat laip.” Tasol dispela tok bilong Filo i kranki olgeta!

Baibel i kamapim klia tru olsem God i gat nem bilong em yet. Song 83:18 (NW ) i tok: “Yu, nem bilong yu Jehova, yu wanpela tasol yu God Antap Tru na yu bosim olgeta hap bilong graun.” Long Aisaia 42:8 (NW ) God i tok: “Mi Jehova. Em nem bilong mi.” Filo em i wanpela Juda na em i save long ol dispela tok bilong Baibel, olsem na bilong wanem em i tok God i no gat nem? Long wanem, em i no stori long God bilong Baibel​—⁠em i stori long wanpela god bilong ol Grik, em i no gat nem na ol man i no inap save long em.

Spirit Bilong Man

Filo i skulim ol man olsem yumi ol man i gat wanpela spirit, olsem tewel, na yumi gat bodi, na tupela i narapela narapela. Olsem wanem? Dispela spirit samting inap i dai? Em i tok: “Taim yumi stap laip, yumi stap olsem maski i olsem spirit i dai pinis na i stap insait long bodi olsem matmat bilong en. Tasol sapos bodi i dai, orait spirit bai stap laip yet, long wanem, em i no kalabus moa long pasin nogut na dispela bodi i dai pinis.” Filo i bilip olsem taim man i dai, em i no dai tru. Spirit bilong em i save stap oltaim na i no inap i dai.

Tasol Baibel i tok wanem long spirit? Jems 2:26 i tok: “Yumi save, bodi i no gat spirit i stap long en, em i dai pinis.” Olsem na spirit em i wanpela strong i helpim bodi long i stap laip.

Na Baibel i tok, taim man i dai em i save dai tru tru​—⁠no gat wanpela spirit samting i save stap oltaim. Jop 34:​14, 15 i tok: “Sapos God i tingting long em yet, na em i kisim bek spirit na win bilong em long olgeta samting i gat laip, orait olgeta samting bai i dai wantu tasol.” Ol dispela ves bilong Baibel i soim olsem spirit bilong God em i strong bilong i stap laip, i no wanpela samting i stap laip bihain long indai bilong man. Olsem na taim man i dai, em i save dai tru.​—⁠Saveman 9:​5, 10.a

Taim Filo i dai pinis, ol Juda i no tingim moa ol tok bilong em. Tasol ol lotu bilong Kristendom i holimpas ol tok bilong em. Yusibius na ol narapela bikman bilong misin i bilip olsem Filo i bin tanim bel na kamap Kristen. Jerome i bin kolim em olsem wanpela Bikman Bilong Misin. Ol Kristen i tromoi bilip i tru, ol yet i bin lukautim gut ol rait bilong Filo, tasol ol Juda i no bin mekim olsem.

Ol rait bilong Filo i kamapim bikpela senis tru long lotu. Ol tok bilong em i mekim na ol lain i tok ol i Kristen ol i kisim bilip i no stap long Baibel, olsem man i gat wanpela spirit i no save dai. Na tok bilong Filo long Logos (o, Tok), dispela i mekim na bilip bilong God Triwan i kamap, em wanpela bilip i no stap long Baibel na i bilong ol Kristen i bin tromoi bilip i tru.

Nogut Ol i Giamanim Yu

Taim Filo i stadi long Ol Skripsa Hibru, em i was gut tru, “nogut i gat wanpela tok bokis i hait i stap insait long ol tok i klia tru.” Tasol olsem yumi lukim long Lo 4:​2, Moses i tok long Lo Bilong God olsem: “Yupela i no ken skruim wanpela nupela lo long dispela lo bilong God, Bikpela bilong yumi, nau mi givim long yupela. Na yupela i no ken rausim wanpela long en. Yupela i mas bihainim olgeta dispela lo.” Tru, ating Filo i laik helpim ol man, tasol em i kamapim ol kain kain tingting i olsem bikpela smok i karamapim ol tok bilong God long Baibel.

Aposel Pita i tok: “Mipela i tokim yupela pinis long strong bilong Bikpela bilong yumi Jisas Krais, na long em bai i kam bek gen. Tasol taim mipela i tokim yupela long dispela tok bilong Krais, mipela i no bihainim ol stori nating i bin kamap long tingting bilong ol man. Nogat.” (2 Pita 1:16) Ol tok Pita i bin givim long kongrigesen Kristen bilong pastaim i no olsem ol rait bilong Filo, nogat. Ol tok bilong Pita i gat as bilong en, na spirit bilong God i stiaim em, em dispela “Spirit bilong tok tru” i bin stiaim ol Kristen bai ol i save long olgeta tok i tru.​—⁠Jon 16:⁠13.

Sapos yu gat tingting long lotuim God bilong Baibel, yu mas i gat ol tok i tru bilong stiaim yu, na i no ol tok i kamap long tingting bilong ol man na i paulim tok bilong Baibel. Yu mas kisim stretpela save long Jehova na laik bilong em, na yu mas i gat pasin daun na bai yu ken givim bel long stadi. Sapos yu gat dispela kain tingting na yu stadi long Baibel, bai yu kisim save long “ol buk i gat tok bilong God. Dispela ol buk ol inap long givim gutpela tingting long yu, na bai yu bilip long Krais Jisas, na bai God i kisim bek yu.” Bai yu lukim olsem Tok Bilong God inap mekim na bai yu “redi long mekim olgeta kain gutpela wok.”​—⁠2 Timoti 3:​15-17.

[Futnot]

[Blok/Piksa long pes 10]

TAUN BILONG FILO

Filo i bin sindaun na mekim wok bilong em long Aleksandria, long Isip. Inap planti handet yia dispela taun em i nambawan taun bilong graun em i gat ol buk na skul bilong ol saveman i ken bung na kamapim ol bikpela save bilong ol.

Ol saveman i gat biknem ol i bin skulim ol sumatin long ol skul insait long taun. Bikpela haus laibreri bilong Aleksandria i gat biknem tru long graun. Ol lain bilong bosim laibreri i wok long painim olgeta kain buk na rait na bungim i stap, olsem na dispela laibreri i gat planti tausen buk na ol narapela rait.

Bihain, dispela biknem bilong Aleksandria wantaim ol bikpela save i stap long laibreri na ol bikpela skul bilong en, isi isi em i pinis. Ol empera bilong Rom i litimapim biktaun bilong ol yet, olsem na nambawan ples bilong kisim save i no stap moa long Isip​—⁠nau em i stap long Yurop. Aleksandria i wok long lusim biknem i go i go na long 600 C.E. samting, ol narapela lain i kam pait na kisim dispela taun. I kam inap long nau, ol saveman i bel hevi tru long dispela samting, na sampela i tok, dispela i bin pasim ol man inap wan tausen yia samting long kisim ol kain bikpela save long rot bilong ol dispela buk, em ol inap mekim wok long en bilong kamapim gutpela sindaun.

[Kredit Lain]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Blok long pes 12]

OL TOK BOKIS BILONG KAMAPIM MINING LONG NAU

Dispela kain tok bokis i olsem ‘stori bilong ol man o ol samting i no bin stap tru na i bilong kamapim ol tok i tru i stap hait o stori bilong i stap bilong ol man.’ Ol stori i gat tok bokis long en, ol i tok dispela i olsem piksa bilong makim sampela bikpela samting i stap hait. Olsem Filo bilong Aleksandria, sampela tisa bilong lotu long nau ol i save mekim wok long ol tok bokis bilong kamapim insait bilong ol tok bilong Baibel.

Yumi ken tingim Stat sapta 1 i go 11, i stori long taim God i bin wokim namba wan man na i go inap long taim em i bin paulim tok ples bilong ol man long taua bilong Babel na ol i go nabaut. Wanpela Baibel ol Katolik i bin tanim (The New American Bible) em i tok long dispela hap bilong Baibel olsem: “Bilong kamapim klia long ol Israel ol tok i tru i stap long ol dispela sapta em ol Israel yet i mas lukautim na bai i no ken lus, ol i mas kisim ol dispela tok i tru long rot bilong ol kain tingting ol man i bin holim long dispela taim. Olsem na ol tok i tru i mas i stap narapela kain long ol tok i stap long dispela ves olsem laplap i karamapim bodi.” Dispela Baibel Katolik i laik tok olsem Stat sapta 1 i go 11 i no stori long ol samting tru tru​—⁠ol dispela stori i karamapim insait tru bilong en olsem laplap i save karamapim bodi.

Tasol Jisas i bin skulim ol man olsem ol dispela sapta bilong Buk Stat i tok long ol samting tru tru. (Matyu 19:​4-6; 24:​37-39) Aposel Pol na Pita ol tu i bin mekim olsem. (Aposel 17:​24-26; 2 Pita 2:5; 3:​6, 7) Ol man i gat gutpela bel na ol i stadi long Baibel, ol i save sakim ol dispela kain tok ol man i mekim bilong kamapim klia tok bilong Baibel na i no stret wantaim olgeta tok i stap long Baibel.

[Piksa long pes 9]

Bikpela laithaus bilong Aleksandria

[Kredit Lain]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library