فرزندان، مطیع والدینتان باشید
«ای فرزندان، از والدین خود در خداوند اطاعت کنید، زیرا کار درست این است.» — اَفَسُسیان ۶:۱، ترجمهٔ هزارهٔ نو.
۱. اطاعت چگونه می‌تواند از ما محافظت کند؟
شاید ما زندگی امروزمان را مدیون اطاعتمان در گذشته هستیم، در حالی که برخی چون اطاعت نکرده‌اند زندگی‌شان را از دست داده‌اند. اطاعت از قوانین و به گوش گرفتن هشدارها و اخطارها می‌تواند ما را از بسیاری خطرات حفظ کند. برای مثال، اگر به هشدارهایی که بدن «عجیب» و شگفت‌انگیزمان به ما می‌دهد توجه کنیم، از بسیاری خطرات در امان خواهیم بود. ( مزمور ۱۳۹:۱۴) مثلاً، وقتی چشمانمان ابرهای تیره را در آسمان می‌بیند، گوش‌های‌مان صدای ناگهانی رعد را می‌شنود و شدّت گرفتن وزش باد را حس می‌کنیم. در واقع بدنمان به ما هشدار می‌دهد. شاید بپرسید چه هشداری؟ کسانی که از نشانه‌ها و خطر طوفان آگاهی دارند می‌دانند این هشدارها نشانهٔ آمدن طوفان است. آنان به جایی امن می‌گریزند و خود را از صاعقه و تگرگ که ممکن است زندگی‌شان را به خطر اندازد حفظ می‌کنند.
۲. چرا فرزندان نیاز به تذکر دارند، و چرا آنان باید از پدر و مادرشان اطاعت کنند؟
۲ شما نوجوانان و جوانان در مورد خطراتی که ممکن است رخ دهد ناآگاهید و نیاز به تذکر و آگاهی دارید. والدینتان این وظیفه را به عهده دارند. شاید چنین تذکراتی را از کودکی خود به خاطر آورید: «به اجاق دست نزن، داغه.» «دریاچه عمیق و خطرناکه، به آن نزدیک نشو.» «قبل از این که از خیابان رد بشی هر دو طرف را نگاه کن.» متأسفانه بسیاری از بچه‌ها به چنین هشدارهایی گوش نکردند و به خود آسیب رساندند یا حتی جان خود را از دست دادند. گوش کردن به حرف پدر و مادر نه فقط عاقلانه بلکه درست و شایسته است. ( امثال ۸:۳۳) کتاب مقدّس می‌گوید اطاعت از والدین در نظر عیسی مسیح نیز پسندیده است. در واقع این فرمان خداست که شما فرزندان از پدر و مادرتان اطاعت کنید. — کُولُسیان ۳:۲۰؛ ۱قُرِنتیان ۸:۶.
پاداش جاودانی اطاعت
۳. خدا قول چه زندگی‌ای را به ما داده است، و فرزندان چگونه می‌توانند چنین زندگی‌ای داشته باشند؟
۳ اطاعت از پدر و مادر نه تنها اکنون شما را از خطرات زندگی حفظ می‌کند بلکه این امکان را فراهم می‌سازد که زندگی «آینده» را که «حیات جاودانی» است به دست آورید. ( ۱تیموتاؤس ۴:۸؛ ۶:۱۹) برای بسیاری از ما «حیات جاودانی» به معنی زندگی ابدی روی زمین در دنیای جدید خدا خواهد بود. خدا خود گفته است کسانی که همیشه به او وفادار باشند و از دستوراتش اطاعت کنند زندگی جاودان خواهند داشت. یکی از مهم‌ترین دستورات او احترام گذاشتن به «پدر و مادر» است. خدا قول می‌دهد که اگر چنین کنی «تو را عافیت باشد و عمر دراز بر زمین» خواهی داشت. یعنی اگر از پدر و مادر خود اطاعت کنی زندگی‌ای شاد و آینده‌ای مطمئن خواهی داشت. حتی ممکن است برای همیشه در بهشت روی زمین زندگی کنی. — اَفَسُسیان ۶:۲، ۳.
۴. فرزندان چگونه می‌توانند به خدا احترام بگذارند و چه فایده‌ای از این کار خواهند برد؟
۴ خدا دستور داده است که از پدر و مادر خود اطاعت کن. پس اگر به پدر و مادرت احترام بگذاری و از آنان اطاعت کنی در واقع از خدا اطاعت کرده‌ای و به او احترام گذاشته‌ای. کتاب مقدّس می‌گوید: «من یَهُوَه خدای تو هستم و تو را تعلیم می‌دهم تا سود ببری.» ( اِشَعْیا ۴۸:۱۷؛ ۱یوحنّا ۵:۳) پس تو از اطاعت کردن از پدر و مادرت سود و فایده خواهی برد. اما چه فایده‌ای؟ اطاعت تو از پدر و مادرت آنان را خوشحال می‌کند و قطعاً آنان خوشنودی و رضایت خود را از راه‌هایی نشان می‌دهند که تو را شاد خواهد کرد. ( امثال ۲۳:۲۲-۲۵) اما مهم‌تر از همه، یَهُوَه، پدر آسمانی‌ات از اطاعت تو خوشحال خواهد شد و تو را پاداشی فوق‌العاده خواهد داد. عیسی گفت: «من همیشه کارهای پسندیدهٔ او را به جا می‌آورم.» پس ببینیم یَهُوَه چگونه عیسی را که همواره مطیع او بود برکت داده و حفظ کرده است؟ — یوحنّا ۸:۲۹.
عیسی پسری پرکار و کوشا
۵. چه دلایلی وجود دارد که نشان می‌دهد عیسی در خانه پسری پرکار بود؟
۵ عیسی پسر اوّل مادرش مریم بود. شغل یوسف، پدرخواندهٔ او نجّاری بود. حتماً عیسی نجّاری را از یوسف یاد گرفت چون عیسی هم همین شغل را پیشه کرد. ( متّیٰ ۱۳:۵۵؛ مَرقُس ۶:۳؛ لوقا ۱:۲۶-۳۱) فکر می‌کنی عیسی نجّار خوبی بود؟ قبل از این که مادر عیسی به شکلی معجزه‌آسا او را باردار شود، عیسی در آسمان زندگی می‌کرد. او که در آسمان مظهر حکمت و دانایی بود می‌گوید: ‹نزد خدا معمار بودم و هر روز با خدا شادی می‌نمودم.› عیسی خیلی خوب کار می‌کرد و خدا از او راضی بود. فکر می‌کنی وقتی او پسر بچه‌ای روی زمین بود چطور کار می‌کرد؟ آیا سعی می‌کرد که نجّاری خوب و ماهر شود؟ — امثال ۸:۳۰؛ کُولُسیان ۱:۱۵، ۱۶.
۶. الف) از کجا می‌دانیم زمانی که عیسی پسر بچه‌ای بود در خانه کار می‌کرد؟ ب) فرزندان چگونه می‌توانند عیسی را سرمشق خود قرار دهند؟
۶ کتاب مقدّس می‌گوید زمان‌های قدیم نیز بچه‌ها با هم بازی می‌کردند. حتماً عیسی هم وقتی بچه بود گاهی بازی می‌کرد. ( زَکَرِیّا ۸:۵؛ متّیٰ ۱۱:۱۶، ۱۷) خانوادهٔ عیسی خانواده‌ای بزرگ و فقیر بود. مطمئناً عیسی پسر بزرگ این خانواده به غیر از این که نجّاری را از پدرش یاد می‌گرفت باید در طی روز کارهای دیگری هم انجام می‌داد. بعدها کار عیسی صحبت با مردم در مورد خدا بود. او این کار را با جدّیت انجام می‌داد طوری که راحتی و آسایش خود را در نظر نمی‌گرفت. ( لوقا ۹:۵۸؛ یوحنّا ۵:۱۷) آیا متوجه شدی که از چه جهاتی می‌توانی عیسی را سرمشق خود قرار دهی؟ آیا پدر یا مادرت از تو می‌خواهند که اتاقت را تمیز کنی یا کارهای دیگری در خانه انجام دهی؟ آیا پدر و مادرت تو را تعلیم می‌دهند که خدا را عبادت کنی؛ یعنی در جلسات جماعت شرکت کنی و در مورد ایمانت با دیگران صحبت کنی؟ فکر می‌کنی اگر از عیسی در جوانی‌اش چنین چیزهایی خواسته می‌شد او چه می‌کرد؟
دانش‌آموز و معلّم کوشای کتاب مقدّس
۷. الف) عیسی احتمالاً به همراه چه کسانی برای فِصَح مسافرت می‌کرد؟ ب) زمانی که خانوادهٔ عیسی به خانه برمی‌گشتند چرا عیسی به همراه آن‌ها نبود؟
۷ یَهُوَه فرمان داده بود که در سه عید یهودی تمامی مردان و پسران خانواده‌های اسرائیلی برای پرستش یَهُوَه به معبد بروند. ( تثنیه ۱۶:۱۶) در یکی از این سفرها زمانی که عیسی ۱۲ ساله بود و برای فِصَح به اورشلیم سفر می‌کرد اتفاقی افتاد. احتمالاً عیسی و خانواده‌اش که برادران و خواهران ناتنی او را نیز شامل می‌شد به همراه خویشاوندانشان سفر می‌کردند؛ یعنی یعقوب و یوحنّا که احتمالاً پسرخاله‌های او بودند به همراه مادر و پدرشان، سالومه و زِبِدی نیز همسفر آنان بودند. یعقوب و یوحنّا بعدها رسولان عیسی شدند.a ( متّیٰ ۴:۲۰، ۲۱؛ ۱۳:۵۴-۵۶؛ ۲۷:۵۶؛ مَرقُس ۱۵:۴۰؛ یوحنّا ۱۹:۲۵) یوسف و مریم در ابتدای راه برگشت متوجه غیبت عیسی نشدند. احتمالاً آنان تصوّر می‌کردند که عیسی با دیگر خویشاوندانشان است. سه روز بعد بالاخره مریم و یوسف عیسی را پیدا کردند. او در معبد ‹ در میان معلّمان نشسته بود سخنان آن‌ها را می‌شنید و از آن‌ها سؤال می‌کرد.› — لوقا ۲:۴۴-۴۶.
۸. عیسی در معبد چه می‌کرد و چه موضوعی باعث تعجب شده بود؟
۸ سؤالات عیسی از معلّمان در چه سطحی بود؟ به احتمال زیاد سؤالات او تنها برای رفع کنجکاوی و یا کسب اطلاعات نبود. چون کلمهٔ یونانی‌ای که در آیهٔ فوق استفاده شده است به آن دسته از سؤالات اشاره دارد که در دادگاه‌ها و محکمه‌های قضایی مطرح می‌شد. این موضوع می‌تواند به این معنا باشد که او در مورد مسائل قضایی سؤالی روی سؤال دیگر مطرح می‌کرد. بله، عیسی حتی در نوجوانی کتاب مقدّس را مطالعه می‌کرد و چنان در این کار پیشرفت کرده بود که موجب تعجب معلّمان تعلیم‌دیده می‌شد. کتاب مقدّس می‌گوید: «هر که سخن او را می‌شنید، از فهم و جواب‌های او متحیّر می‌گشت.» — لوقا ۲:۴۷.
۹. شما فرزندان در مورد یادگیری کتاب مقدّس چگونه می‌توانید عیسی را نمونه قرار دهید؟
۹ به نظر تو چرا عیسی با این که بسیار جوان بود معلّمان باتجربه را با دانسته‌هایش از کتاب مقدّس متعجب می‌کرد؟ عیسی پدر و مادری خداترس داشت این خود برای او نعمتی بود. آنان از کودکی او را با تعالیم خدا آشنا کرده بودند. ( خروج ۱۲:۲۴-۲۷؛ تثنیه ۶:۶-۹؛ متّیٰ ۱:۱۸-۲۰) می‌توانیم مطمئن باشیم که یوسف، عیسی را به همراه خود به جلسات در کنیسه می‌برد تا کتاب مقدّس را که خوانده می‌شد و در مورد آن صحبت می‌شد بشنود. آیا تو هم از این نعمت برخورداری و پدر و مادرت کتاب مقدّس را با تو مطالعه می‌کنند و تو را به جلسات می‌برند؟ آیا تو هم مانند عیسی از تلاش‌های پدر و مادرت قدردانی می‌کنی؟ آیا مانند عیسی در مورد مطالبی که یاد می‌گیری با دیگران صحبت می‌کنی؟
عیسی مطیع بود
۱۰. الف) چرا پدر و مادر عیسی قاعدتاً باید می‌دانستند که در کجا دنبال او بگردند؟ ب) عیسی چه نمونهٔ خوبی برای فرزندان گذاشته است؟
۱۰ فکر می‌کنی مریم و یوسف وقتی بعد از سه روز عیسی را در معبد پیدا کردند چه احساسی داشتند؟ حتماً آنان قبل از آن خیلی دلواپس بودند. اما عیسی از این که پدر و مادرش نمی‌دانستند که او کجاست تعجب کرد. مریم و یوسف هر دو از معجزهٔ تولّد عیسی آگاه بودند. به علاوه آن‌ها هر چند که از جزئیات با خبر نبودند اما تا حدّی می‌دانستند که او در آینده رهایی‌دهنده و حاکم حکومت خدا خواهد بود. ( متّیٰ ۱:۲۱؛ لوقا ۱:۳۲-۳۵؛ ۲:۱۱) به همین خاطر عیسی از آنان پرسید: «مگر نمی‌دانستید که من باید در خانهٔ پدرم باشم؟» کتاب مقدّس می‌گوید: «آنگاه عیسی به همراه یوسف و مریم به ناصره بازگشت و همواره مطیع ایشان بود. مادرش نیز تمام این امور را در خاطر خود نگاه می‌داشت.» — لوقا ۲:۴۸-۵۱، ترجمهٔ تفسیری.
۱۱. در مورد اطاعت چه درسی از عیسی می‌توان گرفت؟
۱۱ آیا برای تو ساده است که مانند عیسی همیشه از پدر و مادرت حرف‌شنوی داشته باشی؟ شاید تصوّر می‌کنی که آن‌ها دنیای مدرن امروز را نمی‌شناسند و تو بیشتر از آن‌ها می‌دانی؟ البته ممکن است در مورد برخی چیزها تو بیشتر بدانی. برای مثال، شاید تو بهتر بدانی که چگونه از تلفن همراه، کامپیوتر یا دیگر دستگاه‌های امروزی استفاده کنی. اما به عیسی فکر کن؛ کسی که معلّمان باتجربه ‹از فهم و جواب‌هایش› متعجب می‌شدند. احتمالاً موافق هستی که در مقایسه با او خیلی کم می‌دانی. عیسی با تمام فهم و درکش مطیع پدر و مادرش بود. اطاعت او از والدینش به این معنی نیست که همیشه با تصمیمات آن‌ها موافق بوده است. اما «همواره مطیع» آن‌ها بود حتی در تمام دوران نوجوانی و جوانی‌اش. به نظر تو چه درسی از رفتار عیسی می‌توان گرفت؟ — تثنیه ۵:۱۶، ۲۹.
دشواری در اطاعت
۱۲. اطاعت چگونه می‌تواند ما را از خطر نجات دهد و زندگی‌مان را حفظ کند؟
۱۲ اطاعت همیشه آسان نیست. مثالی می‌زنیم. چند سال پیش دو دختر به جای این که برای عبور از یک اتوبان شش خطّه، از پل عابر پیاده استفاده کنند تصمیم گرفتند از یک طرف اتوبان به طرف دیگر بدوند. اما دوستشان تصمیم گرفت از پل عابر پیاده عبور کند. آنان او را تحریک می‌کردند که همراه آنان برود و می‌گفتند: «تو هم میای دیگه؟ مگه نه؟» چون او میلی در این کار نشان نداد دو دختر شروع به متلک گفتن به او کردند: «اگه مردی بیا، واقعاً که خیلی ترسویی!» با این که پسر جوان نمی‌ترسید اما حاضر نشد آنان را همراهی کند و در جواب گفت: «من فقط می‌خواهم به حرف مادرم گوش بدم.» چند لحظه بعد وقتی از پل عابر پیاده عبور می‌کرد صدای شدید ترمز ماشینی را شنید. به پایین نگاه کرد. ماشینی به آن دو دختر زده بود. یکی از آنان جانش را از دست داد و دیگری خیلی بد آسیب دید طوری که مجبور شدند یکی از پاهایش را قطع کنند. مادر این دو دختر هم به آن‌ها گفته بود که برای عبور از بزرگراه از پل عابر پیاده استفاده کنند. او به مادر پسر گفت: «کاش دختران من هم مثل پسر شما حرف‌شنو بودند.» — اَفَسُسیان ۶:۱.
۱۳. الف) چرا فرزندان باید از والدینشان اطاعت کنند؟ ب) در چه صورت فرزندان نباید به حرف والدینشان گوش دهند؟
۱۳ خدا خطاب به فرزندان می‌گوید از ‹والدین خود اطاعت کنید.› پس شما فرزندان با اطاعت از پدر و مادر خود در واقع به دستور خدا عمل می‌کنید و از او اطاعت می‌نمایید. چرا خدا چنین دستوری به فرزندان داده است؟ تجربهٔ پدر و مادرها از شما جوانان بیشتر است. به عنوان مثال، پسری که شاهد آن حادثه در اتوبان بود از تجربهٔ مادرش استفاده کرد. پنج سال پیش از این حادثه پسر یکی از دوستان مادرش در همان اتوبان در تصادف با یک ماشین کشته شده بود. درست است اطاعت از والدین همیشه آسان نیست اما این خواست خداست. البته اگر والدینتان یا دیگران از شما بخواهند دروغ بگویید یا دزدی کنید و یا هر کاری که خدا دوست ندارد انجام دهید شما باید ‹خدا را بیشتر از انسان اطاعت کنید.› به همین دلیل گفته شده است از والدین خود «در خداوند» اطاعت کنید. به این معنی که همیشه از گفته‌های پدر و مادرتان در صورتی که هماهنگ با دستورات خدا باشد اطاعت کنید. — اَعمال ۵:۲۹.
۱۴. چرا اطاعت کردن برای انسان کامل آسان‌تر است، و چرا یک انسان کامل هم باید اطاعت را بیاموزد؟
۱۴ آیا فکر می‌کنی چون عیسی کامل یعنی «بی‌عیب» و از گناه به دور بود اطاعت کردن از والدین برایش آسان بود؟ ( عبرانیان ۷:۲۶) شاید تصوّر کنی اگر تو هم کامل بودی مانند او رفتار می‌کردی. درست است اگر کامل بودیم مثل حالا تمایل به انجام کار خطا نداشتیم. ( پیدایش ۸:۲۱؛ مزمور ۵۱:۵) اما فراموش نکن با این که عیسی کامل بود او هم باید اطاعت را می‌آموخت. کتاب مقدّس می‌گوید که هر چند عیسی پسر خدا بود اما با «مصیبت‌هایی که کشید، اطاعت را آموخت.» ( عبرانیان ۵:۸) اما چگونه عیسی درس اطاعت را با سختی‌ها و مصیبت‌هایی که روی زمین کشید آموخت؟ درسی که هیچ گاه نباید در آسمان یاد می‌گرفت.
۱۵، ۱۶. عیسی اطاعت را چگونه آموخت؟
۱۵ زمانی که عیسی کودک بود یوسف و مریم با راهنمایی‌های خدا او را از هر آسیبی محافظت کردند. ( متّیٰ ۲:۷-۲۳) اما در آخر خدا دیگر به آن شکل خارق‌العاده از عیسی محافظت نکرد. زمانی رنج و درد ذهنی و جسمی او چنان زیاد شد که کتاب مقدّس می‌گوید با «فریاد شدید و اشک‌ها . . . تضرّع و دعای بسیار کرد.» ( عبرانیان ۵:۷) چه زمانی این اتفاق افتاد؟
۱۶ شیطان به خصوص در ساعت‌های آخر قبل از مرگ عیسی تمام تلاشش را کرد تا او را از خدا برگرداند. ظاهراً عیسی به فکر پدر آسمانی‌اش بود. او فکر می‌کرد این که مانند شخصی خلافکار کشته می‌شود چه تأثیری روی نام نیک پدر آسمانی‌اش خواهد گذاشت. این موضوع رنج و سختی فراوانی برای او به همراه آورده بود. طوری که همچنان با تمام وجود در باغ جتسیمانی دعا می‌کرد و چنان فشاری بر او آمده بود که «عرق او مثل قطرات خون بود که بر زمین می‌ریخت.» چند ساعت بعد «فریاد شدید و اشک» او بر چوبهٔ دار نشانگر درد و زجری بود که هنگام مرگش متحمّل شد. ( لوقا ۲۲:۴۲-۴۴؛ مَرقُس ۱۵:۳۴) او با سختی‌ها و «مصیبت‌هایی که کشید، اطاعت را آموخت» و پدرش را شاد کرد. عیسی اکنون ما را درک می‌کند و با سختی و ناراحتی‌ای که ما گاه در اطاعت کردن می‌کشیم آشناست. — امثال ۲۷:۱۱؛ عبرانیان ۲:۱۸؛ ۴:۱۵.
درس اطاعت را بیاموزیم
۱۷. دید ما نسبت به تأدیب چگونه باید باشد؟
۱۷ پدر و مادرت، تو را تربیت می‌کنند چرا که به آینده‌ات علاقه‌مندند و تو را دوست دارند. کتاب مقدّس می‌پرسد: «کدام پسر است که پدرش او را تأدیب نکند؟» بسیار تأسف‌آور است اگر والدینی برای تربیت فرزندشان وقت نگذارند و زحمتی برای اصلاح آنان نکشند. اگر پدر و مادرت تو را تربیت و اصلاح می‌کنند نشانهٔ محبت آنان به توست. یَهُوَه نیز ما را دوست دارد از این رو ما را تأدیب و اصلاح می‌کند. البته «زمانی که تنبیه می‌شویم نه تنها برای ما خوش‌آیند نیست، بلکه دردناک است، اما بعدها کسانی که با چنین تنبیهی تأدیب شده‌اند از ثمرات آرامش یک زندگی پاک بهره‌مند می‌شوند.» — عبرانیان ۱۲:۷-۱۱، انجیل شریف.
۱۸. الف) تربیت محبت‌آمیز نشانهٔ چیست؟ ب) چه نمونه‌هایی از تربیت صحیح دیده‌اید؟
۱۸ عیسی یکی از پادشاهان اسرائیل باستان به نام سلیمان را فردی خردمند و عاقل معرفی کرد. سلیمان به نیاز فرزندان به تربیت محبت‌آمیز پدر و مادر اشاره می‌کند و می‌گوید: «کسی که چوب را باز دارد، از پسر خویش نفرت می‌کند، اما کسی که او را دوست می‌دارد او را به سعی تمام تأدیب می‌نماید.» سلیمان حتی گفت با تربیت فرزند خود جان او را از مرگ نجات خواهی داد. ( امثال ۱۳:۲۴؛ ۲۳:۱۳، ۱۴؛ متّیٰ ۱۲:۴۲) یک خانم مسیحی دوران کودکی خود در جماعت را به خاطر می‌آورد. او می‌گوید وقتی در جماعت رفتاری ناشایست می‌کرد پدرش به او هشدار می‌داد که وقتی به خانه روند حتماً او را تنبیه خواهد کرد. او اکنون این عمل پدرش را لطفی بزرگ می‌داند. چون پدرش با تربیت محبت‌آمیزش راه خوب و درست را به او نشان داد.
۱۹. به چه دلیل مهمی شما فرزندان باید از والدینتان اطاعت کنید؟
۱۹ اگر پدر و مادرت برای تو وقت می‌گذارند و تلاش می‌کنند تو را تربیت کنند نشانهٔ محبت آن‌ها به توست. تو باید از این بابت واقعاً خوشحال باشی. از آنان اطاعت کن. حتی عیسی مسیح از پدر و مادرش، یوسف و مریم اطاعت می‌کرد. دلیل مهمی که باید از آنان اطاعت کنی این است که پدر آسمانی تو، یَهُوَه خدا این را از تو خواسته است. از اطاعت پدر و مادر فایدهٔ فراوان خواهی برد. از آنان اطاعت کن «تا تو را عافیت باشد و عمر دراز بر زمین کنی.» — اَفَسُسیان ۶:۲، ۳.
[پاورقی]
a به کتاب بینش بر نوشته‌های مقدّس ( انگل.) جلد ۲، صفحهٔ ۸۴۱، چاپ شاهدان یَهُوَه مراجعه کنید.
مروری بر مقاله
• فرزندان از اطاعت والدین چه فایده‌هایی می‌برند؟
• عیسی در مورد اطاعت از والدین چه نمونهٔ خوبی برای فرزندان گذاشته است؟
• عیسی چگونه اطاعت را آموخت؟
[تصویر در صفحهٔ ۱۸]
عیسی با این که فقط دوازده سال داشت نوشته‌های مقدّس را به خوبی آموخته بود