JUDA

[Naidayaw; [Pakaipaayan ti] Pammadayaw].

1. Ti maikapat nga anak ni Jacob babaen iti asawana a ni Lea. (Ge 29:35; 1Cr 2:1) Kalpasan ti agarup siam a tawen a panagbiagna idiay Haran iti Padan-aram, ni Juda agraman ti intero a sangakabbalayan ni Jacob naipanda idiay Canaan. (Idiligyo ti Ge 29:4, 5, 32-35; 30:9-12, 16-28; 31:17, 18, 41.) Simmaganad iti dayta, nakipagnaed ken amana idiay Succot ken kalpasanna idiay Siquem. Kalpasan a ni Dina a kabsatna ket rinames ti anak ni Hamor, ken kalpasan a nakabales da Simeon ken Levi babaen ti panangpapatayda iti amin a lallaki ti Siquem, nalawag a nakiraman ni Juda iti panangsamsam iti siudad.​—Ge 33:17, 18; 34:1, 2, 25-29.

Nakainaiganna ken Jose. Iti panaglabas ti tiempo, ni Jose ket ginura ni Juda ken ti dadduma pay a kakabsatna iti ama agsipud ta pinaboran ni Jacob. Kimmaro ti gurada kalpasan ti panangisalaysay ni Jose iti dua a tagtagainep a nangipasimudaag iti panagbalinna a natantan-ok ngem isuda. Gapuna, idi a ni Jacob imbaonna ni Jose a mapanna kitaen dagiti kakabsatna iti ama bayat nga ay-aywananda dagiti arban, insikatda a papatayen ni Jose apaman a nakitada a sumungsungad. Ngem gapu iti singasing ni Ruben, a pampanunotenna idi nga ispalen ti biag ni Jose, intapuakda iti maysa a namaga a bito.​—Ge 37:2-24.

Kalpasan dayta, idi mapasungadanda ti maysa a sangkakuyogan a managbiahe nga Ismaelita, ni Juda, yantangay mabalbalin nga awan idi ni Ruben, kinombinsirna dagiti dadduma a nasaysayaat no ilakoda ni Jose kadagiti lumablabas a komersiante, imbes a papatayenda. (Ge 37:25-27) Iti laksid ti panagpakpakaasi ni Jose, inlakoda iti 20 a kapisi a pirak (no siklo, $44). (Ge 37:28; 42:21) Nupay adda mangipasimudaag a ti kangrunaan a pakaseknan ni Juda ket ti panangispal iti biag ni Jose ket dayta a panangilako nagbalin a bendision idi agangay maipaay iti isuamin a maseknan, ni Juda, a kas kadagiti dadduma, ket nakaaramid iti nakaro a basol a nabayag a nangburibor iti konsiensiana. (Ge 42:21, 22; 44:16; 45:4, 5; 50:15-21) (Iti sidong ti Mosaiko a Linteg a naited kadagiti Israelita idi agangay, ipapatay ti dusa maipaay iti daytoy a basol; Ex 21:16.) Kalpasanna, nakikadua pay ni Juda kadagiti dadduma iti panangallilaw ken Jacob tapno pagarupenna a ni Jose ket pinatay ti maysa nga atap nga animal. (Ge 37:31-33) Agarup 20 idin ti tawen ni Juda.

Ti Pamilia ni Juda. Agparang a pinanawan ni Juda dagiti kakabsatna kalpasan daytoy a pasamak. Nagtolda iti asideg ni Hira nga Adullamita, ket mabalbalin nga adda nabukel a panaggayyem iti nagbaetanda. Kabayatan daytoy a tiempo, inasawa ni Juda ti anak ni Sua a Canaanita. Babaen kenkuana, naaddaan ni Juda iti tallo nga annak, da Er, Onan, ken Sela. Ti inaudian, ni Sela, ket nayanak idiay Aczib.​—Ge 38:1-5.

Idi agangay, ni Juda pinilina ni Tamar kas asawaen ti inauna nga anakna a ni Er. Ngem ni Jehova pinapatayna ni Er gapu iti kinadakesna. Idin binilin ni Juda ti maikadua nga anakna, ni Onan, nga asawaenna ti ipagna. Ngem ni Onan, nupay nakidenna ken Tamar, “sinayangna ti semiliana iti daga tapno saan a makaipaay iti putot ken kabsatna.” Gapu itoy, pinapatay met isuna ni Jehova. Imbaga ngarud ni Juda nga agsubli ni Tamar iti balay ni amana ket aguray agingga nga agmataengan ni Sela. Ngem uray pay idi dimmakkelen ni Sela, ni Juda saanna nga inted ni Sela kas asawa ni Tamar, ta nalabit inkalinteganna a di la ket ta matay ti inaudi nga anakna.​—Ge 38:6-11, 14.

Gapuna, kalpasan ti pannakabalo ni Juda, idi naammuan ni Tamar a mapan idiay Timna ti katuganganna, nanglimlimo kas maysa a balangkantis ket nagtugaw idiay pagserkan ti Enaim iti dalan a pagnaan ni Juda. Ni Juda dinennaanna ni Tamar agsipud ta saanna a nabigbig ti manugangna ken impapanna a maysa a balangkantis dayta. Idi naibutaktak a masikog ni Tamar, indarirag ni Juda a mapuoran ni Tamar kas maysa a balangkantis. Ngem idi maidatag ti pammaneknek nga isu a mismo ti nangsikog kenkuana, inyebkas ni Juda: “Isu nalinlinteg ngem siak, iti rason a diak inted ken Sela nga anakko a lalaki.” Gapuna, di inggagara a ni Juda sinandianna ni Sela iti panangiputot iti legal nga anak. Agarup innem a bulan kalpasanna, impasngay ni Tamar ti singin a da Perez ken Zera. Saanen a nakidenna pay kenkuana ni Juda.​—Ge 38:12-30.

Panagturong Idiay Egipto Tapno Mangala iti Taraon. Sumagmamano a tiempo kalpasanna, ti damag nga adda maala a taraon idiay Egipto ket dimmanon iti Canaan, nga agrigrigat idin gapu iti bisin. Gapuna, maitunos iti bilin ni Jacob, sangapulo kadagiti annakna (a pakairamanan ni Juda) ti napan idiay Egipto tapno mangalada iti taraon. Ni Jose a kabsatda iti ama ti madama idin nga administrador iti taraon iti Egipto. Saanda a nabigbig ni Jose, nupay dagus a nailasinna ida. Inakusaran ida ni Jose kas agsimsimisim ket binallaaganna ida a saanda nga agsubli no awan ni Benjamin, a nadakamatda iti panangibagada a saanda nga agsimsimisim. Imbilin met ni Jose a maparautan ti maysa kadagiti kakabsatna iti ama, ni Simeon, ket impaipupokna kas balud.​—Ge 42:1-25.

Matarusantayo no apay a saan idi a situtulok nga ipalubos ni Jacob a kumuyog ni Benjamin iti dadduma pay nga annakna a mapan idiay Egipto, agsipud ta impapanna a napukawnan agpadpada da Jose ken Simeon. Nupay makatukay-rikna a kinuna ni Ruben a mabalin a papatayen ni Jacob ti dua nga annakna no saanna nga isubli ni Benjamin, saan a nakombinsir ni Jacob iti dayta nalabit gapu ta saan a mapagpiaran ni Ruben ta dinennaanna ti kamalala ni amana. (Ge 35:22) Kamaudiananna, nagballigi ni Juda a manggun-od iti pammalubos ni amana babaen ti panangikarina iti bagina kas pammasiguro maipaay ken Benjamin.​—Ge 42:36-38; 43:8-14.

Idi agaw-awiddan, kalpasan a nakagatangda iti bukbukel idiay Egipto, ti mayordomo ni Jose kinamakamna ti annak ni Jacob ket inakusaranna ida iti panagtakaw (kinapudnona maysa a taktika ni Jose). Idi nasarakan iti supot ni Benjamin ti naikuna a natakaw a banag, nagsubli dagiti lallaki ket simrekda iti balay ni Jose. Ni Juda ti simmungbat iti pammabasol ket buyogen ti makaguyugoy a sasao sipapasnek a nagpakpakaasi maipagapu ken Benjamin ken maipagapu iti amana, ket kiniddawna nga isu ti mapagbalin nga adipen imbes a ni Benjamin. Kasta unay ti pannakatukay ti rikna ni Jose iti napasnek a panagpakpakaasi ni Juda, iti kasta saannan a nagawidan ti rikriknana. Kalpasanna, idi nga is-isudan nga agkakabsat, impabigbig ni Jose ti kinasiasinona. Kalpasan a pinakawanna ida iti panangilakoda kenkuana iti pannakaadipen, binilin ni Jose ti kakabsatna iti ama a mapanda alaen ni Jacob ket agsublida iti Egipto, ta lima a tawen pay nga agtultuloy ti bisin.​—Ge 44:1–45:13.

Idi agangay, idi asidegen iti Egipto ni Jacob ken ti intero a sangakabbalayanna, “imbaonna ni Juda nga umun-una kenkuana a mapan ken Jose tapno mangipaay iti pakaammo a nasaksakbay ngem isu idiay Gosen.”​—Ge 46:28.

Natantan-ok Ngem Kadagiti Kakabsatna. Gapu iti pannakaseknanna iti lakayen nga amana ken iti nasudi a panagreggetna a mawayawayaan ni Benjamin ngem isu ti maipupok, pinaneknekan ni Juda a natantan-ok ngem kadagiti kakabsatna. (1Cr 5:2) Saanen nga isu daydi agtutubo a Juda a nakiraman iti panangsamsam kadagiti Siquemita ken nakipaset iti di umiso a panangtrato ken Jose a kabsatna iti ama ket kalpasanna inallilawna ti mismo nga amana. Gapu kadagiti nasayaat a kualidadna a mangidaulo, kas maysa kadagiti pannakaulo iti 12 a tribu ti Israel, naaddaan ni Juda iti karbengan nga umawat iti natantan-ok a naimpadtuan a pamendision manipud iti matmatayen nga amana. (Ge 49:8-12) Ti kaitungpalan dayta ket nausig iti sumaganad.

2. Ti tribu a nagtaud ken Juda. Agarup 216 a tawen kalpasan ti iyaay ni Juda iti Egipto agraman ti sangakabbalayan ni Jacob, dagiti makabael a lallaki iti tribu manipud 20 ti tawenna nga agpangato ket immadu agingga iti 74,600, a dakdakkel ngem iti bilang ti aniaman kadagiti 12 a tribu. (Nu 1:26, 27) Idi agpatinggan ti 40 a tawen a panagallaalla idiay let-ang, nanayonan iti 1,900 dagiti naipasalista a lallaki ti Juda.​—Nu 26:22.

Babaen iti panangidaulo ni Bezalel (iti tribu ni Juda) ken ti katulonganna a ni Oholiab (iti tribu ni Dan), naibangon ti tabernakulo ken naaramid dagiti alikamen ken ar-aruaten iti dayta. (Ex 35:30-35) Kalpasan ti pannakaibangonna, nagpakarso ti Juda, agraman dagiti tribu ni Isacar ken Zabulon, iti makindaya a sikigan ti santuario.​—Nu 2:3-8.

Ebidensia ti Panangidaulona iti Nasapsapa a Tiempo. Babaen iti naimpadtuan a pamendision ni Jacob, naituding ken Juda ti akem a panangidaulo (Ge 49:8; idiligyo ti 1Cr 5:2), ket mapasingkedan a natungpal dayta uray iti damo a paset ti pakasaritaan daytoy a tribu. Iti sidong ti panangidaulo ti panguluenna a ni Naason, indauluan ti Juda ti panagmartsa a lumasat iti let-ang. (Nu 2:3-9; 10:12-14) Kasta met a daytoy a tribu ti nagtaudan ni Caleb, maysa kadagiti dua a matalek a managsimisim a naikkan iti pribilehio a sumrek manen iti Naikari a Daga. Nupay lakayen ni Caleb, aktibo a nakiraman iti panangsakup iti daga a naituding iti Juda. Intuding ti Dios a daytoy a tribu ti mangidaulo iti pannakirupak kadagiti Canaanita, ket kasta ti inaramid dayta a tribu a kadua dagiti Simeonita. (Nu 13:6, 30; 14:6-10, 38; Jos 14:6-14; 15:13-20; Uk 1:1-20; idiligyo ti De 33:7.) Idi agangay, maibatay manen iti panangautorisar ti Dios, indauluan ti Juda ti namilitariaan a tignay a mangdusa iti Benjamin.​—Uk 20:18.

Ti Tawid ti Juda. Ti beddeng ti teritoria a naituding iti tribu ni Juda ket isu dagitoy: iti amianan, dagiti teritoria dagiti Benjamita ken dagiti Danita (Jos 15:5-11; 18:11), iti daya, ti Asin a Baybay (Natay a Baybay) (Jos 15:5), ken iti laud, ti Dakkel a Baybay (Mediteraneo) (Jos 15:12). Ti makin-abagatan a beddeng agparang nga agpaabagatan a laud manipud iti kaabagatanan a paset ti Natay a Baybay agingga iti sasang-atan ti Acrabbim; mangrugi manipud sadiay, agtultuloy dayta a lumasat iti Zin, agtartarus nga agpaamianan iti asideg ti Cades-barnea, ken kamaudiananna bumallasiw nga agturong iti Mediteraneo a dumalan iti Hezron, Addar, Carca, Azmon, ken iti naapres a ginget ti Egipto. (Jos 15:1-4) Ti paset daytoy a teritoria, nangnangruna dagiti lugar a naipalikmut iti Beer-seba, ket naituding kadagiti Simeonita. (Jos 19:1-9) Nangrugi met a nagnaed iti teritoria ti Juda ti maysa a Keneo ken di Israelita a pamilia a kabagian ti asawa ni Moises.​—Uk 1:16.

Adda nadumaduma a nainkasigudan a rehion iti las-ud dagiti naituding a pagbeddengan ti kadaanan a Juda. Adda iti abagatanna ti Negeb, a kaaduanna a lantag nga 450 agingga iti 600 m (1,500 agingga iti 2,000 pie) iti ngatuen ti patar ti baybay. Iti pagatiddogan ti Mediteraneo, masarakan ti Tanap ti Filistia, a dagiti binunton a kadaratanna no dadduma ket dumanon iti takdang agingga iti 6 km (3.5 mi). Kadagiti nagkauna a tiempo, daytoy nga agallo-allon a tanap ket rehion dagiti kaubasan, kaolibuan, ken kataltalonan. (Uk 15:5) Iti mismo a daya dayta, masarakan ti maysa a katurturodan, nga adu a ginget ti adda iti nagbabaetan dagitoy, nga agarup 450 m (1,500 pie) iti ngatuen ti patar ti baybay iti abagatan. Daytoy ti Sefela (a kaipapananna ti “Patad a Daga”), maysa a rehion a naabbongan iti kaykayo a sikomoro idi un-unana. (1Ar 10:27) Nababbaba dayta no idilig iti kabambantayan a rehion ti Juda, a nadaydaya pay ti ayanna ken nadumaduma ti kangatona manipud agarup 600 agingga iti nasursurok ngem 1,000 m (2,000 agingga iti 3,300 pie) iti ngatuen ti patar ti baybay. Dagiti natikag a katurturodan nga adda iti makindaya a bakras ti bambantay ti Juda ket maaw-awagan iti Let-ang ti Juda.

Ti panangituray dagiti Canaanita iti teritoria a naited iti Juda ket nalawag a naparmek iti panangidaulo ni Josue. Nupay kasta, yantangay nalawag nga awan gargarison a naipasdek, dagiti sigud nga agnanaed agparang a nagsublida kadagiti siudad a kas iti Hebron ken Debir, nalabit bayat a makigubgubat dagiti Israelita iti sabali a lugar. Gapuna, kasapulan idi a makautibo manen dagitoy a lugar. (Idiligyo ti Jos 12:7, 10, 13; Uk 1:10-15.) Ngem saanda a napagtalaw dagiti agnanaed iti nababa a tanap nga agik-ikut kadagiti karuahe a kompleto ti alikamenna. Awan duadua a karaman iti daytoy dagiti Filisteo iti Gat ken Asdod.​—Jos 13:2, 3; Uk 1:18, 19.

Manipud Uk-ukom Agingga ken Saul. Kabayatan ti nariribuk a panawen ti Uk-ukom, naulit-ulit a natnag ti Juda iti idolatria, a kas met kadagiti dadduma a tribu. Gapuna, impalubos ni Jehova a dagiti nasion iti aglawlaw, nangnangruna dagiti Ammonita ken dagiti Filisteo, rubbuotenda ti teritoria ti Juda. (Uk 10:6-9) Idi kaaldawan ni Samson, saan laeng a napukaw dagiti taga Juda ti panangiturayda iti Gaza, Ekron, ken Ascalon a siudsiudad dagiti Filisteo no di ket nagbalin pay ketdi dagiti Filisteo kas nabileg a mangituray kadakuada. (Uk 15:9-12) Nalawag nga idi laeng tiempo ni Samuel a nabawi dagiti teritoria ti Juda manipud kadagiti Filisteo.​—1Sm 7:10-14.

Kalpasan a ni Samuel pinulotanna ni Saul iti tribu ti Benjamin kas umuna nga ari ti Israel, sisusungdo a nakirupak dagiti taga Juda iti sidong ti panangidaulona. (1Sm 11:5-11; 15:3, 4) Masansan unay ti pannakibakalda kadagiti Filisteo (1Sm 14:52), nga agparang a nagbalin manen a nabilbileg ngem kadagiti Israelita. (1Sm 13:19-22) Ngem in-inut a kimmapuy ti bilegda. Babaen iti tulong ni Jehova, adu a balligi ti nagun-odan ni Saul ken ti anakna a ni Jonatan maibusor kadakuada iti lugar a nangsaknap iti Micmas agingga iti Ajalon. (1Sm 13:23–14:23, 31) Idi a dagiti Filisteo rinautda ti Juda idi agangay, naabakda manen kalpasan a ni David nga agtutubo a pastor a taga Juda pinapatayna ni Goliat a mangikankanawa kadakuada. (1Sm 17:4, 48-53) Kalpasan dayta, ni David, nga immun-unan a napulotanen kas masanguanan nga ari ti Israel, insaad ni Ari Saul a mangidaulo kadagiti mannakigubat nga Israelita. Iti daytoy nga annongen ni David, sisusungdo a sinuportaranna ni Saul, ket namin-adu pay a nagballigi maibusor kadagiti Filisteo. (1Sm 18:5-7) Iti daytoy a tiempo, ti tribu ti Juda ket kasla “maysa nga urbon ti leon,” a saanna pay a naragpat ti naarian a pannakabalin babaen a mismo ken David.​—Ge 49:9.

Idi a ni Saul imbilangna ni David kas pangta iti kinaarina ken kas kriminal, nagtalinaed latta ni David a nasungdo ken Saul kas pinulotan ni Jehova. Pulos a saan a nakidasig kadagiti kabusor ti Israel ket saanna met a dinangran a mismo ni Saul, kasta met a saanna nga impalubos nga adda mangdangran iti ari. (1Sm 20:30, 31; 24:4-22; 26:8-11; 27:8-11; 30:26-31) Imbes ketdi, nakirupak ni David kadagiti kabusor ti Israel. Iti maysa a gundaway, insalakan ni David ti siudad ti Keila iti Juda manipud kadagiti Filisteo.​—1Sm 23:2-5.

Natungpal ken David ti Pamendision ni Jacob. Kamaudiananna, dimteng ti naikeddeng a tiempo ti Dios tapno ti naarian a pannakabalin mayakar iti tribu ni Juda manipud iti tribu ni Benjamin. Idiay Hebron, kalpasan ti ipapatay ni Saul, dagiti lallaki ti Juda pinulotanda ni David kas ari. Ngem ti dadduma a tribu nagtalinaedda iti balay ni Saul ket pinagbalinda nga arida ti anakna a ni Is-boset. Naulit-ulit a timmaud dagiti dangadang iti nagbaetan dagitoy dua a pagarian agingga a kimmappon ken David ti kapigsaan a manangsuporta ni Is-boset, a ni Abner. Di nagbayag kalpasan dayta, napapatay ni Is-boset.​—2Sm 2:1-4, 8, 9; 3:1–4:12.

Idi nagun-odanen ni David ti kinaari iti intero nga Israel kamaudiananna, ti ‘annak ni Jacob,’ kayatna a sawen, amin a tribu ti Israel, pinadayawanda ti Juda ket inruknoyda ti bagbagida iti pannakabagina kas agturay. Ngarud, nabalinan met ni David ti agtignay maibusor iti Jerusalem nupay adda dayta iti teritoria dagiti Benjamita idi damo, ket pinagbalinna a kabeserana kalpasan a nakautibona ti salindeg ti Sion. Kaaduanna a nasayaat dagiti kababalin nga impakita ni David. Gapuna, babaen kenkuana, napadayawan ti tribu ni Juda kadagiti kualidad a kas iti kinahustisia ken kinalinteg, ken kasta met a gapu iti naaramidanna a serbisio iti nasion, a pakairamanan ti pannakataginayon ti kinatalged ti pagilian, kas impadto ni Jacob iti pamendisionna idi matmatayen. Ti ima ti Juda ket pudno nga adda iti bukot dagiti kabusor ni David bayat a pinarukmana dagiti Filisteo (a namindua a nangikagumaan a mangduprak kenkuana kas ari idiay Sion), kasta met dagiti Moabita, Sirio, Edomita, Amalekita, ken Ammonita. Iti kasta, bayat ti panagturay ni David, dagiti beddeng ti Israel dimmanon kamaudiananna kadagiti pagbeddengan nga intuding ti Dios.​—Ge 49:8-12; 2Sm 5:1-10, 17-25; 8:1-15; 12:29-31.

Maigapu iti agnanayon a tulag a naaramid ken David maipaay iti Pagarian, 470 a tawen nga inikutan ti tribu ni Juda ti setro ken ti sarukod ti komandante. (Ge 49:10; 2Sm 7:16) Ngem kabayatan laeng dagiti panagturay da David ken Solomon a naadda ti nagkaykaysa a pagarian, a dagiti amin a tribu ti Israel nagrukruknoyda iti sanguanan ti Juda. Maigapu iti panagapostata ni Solomon idi arinunos ti panagturayna, insina ni Jehova ti sangapulo a tribu manipud iti simmaganad nga ari ti Juda, ni Rehoboam, ket intedna dagitoy ken Jeroboam. (1Ar 11:31-35; 12:15-20) Dagiti laeng Levita ken dagiti tribu ni Benjamin ken ni Juda ti nagtalinaed a nasungdo iti balay ni David.​—1Ar 12:21; 2Cr 13:9, 10.

3. Ti Juda kas maysa a pagarian, a pakairamanan ti tribu ti Benjamin. (2Cr 25:5) Kalpasan ti ipapatay ni Solomon, ti naisina a sangapulo a tribu nangbukelda iti agwaywayas a pagarian iti sidong ti Efraimita a ni Jeroboam.

Di nagbayag kalpasan dayta, iti maikalima a tawen ni Rehoboam, ni Ari Sisac ti Egipto rinautna ti pagarian ti Juda agingga iti Jerusalem ket iti dalanna nangkautibo kadagiti nasarikedkedan a siudad.​—1Ar 14:25, 26; 2Cr 12:2-9.

Iti periodo nga agarup 40 a tawen kabayatan dagiti panagturay da Rehoboam, Abiam (Abias), ken Asa nga ar-ari ti Juda, maulit-ulit a timmaud dagiti dangadang iti nagbaetan dagiti pagarian ti Juda ken Israel. (1Ar 14:30; 15:7, 16) Ngem ni Jehosafat a simmukat ken Asa nangbukel iti pannakiasawa nga aliansa ken nadangkes nga Ari Acab ti Israel. Nupay kaipapanan daytoy ti talna iti nagbaetan dagiti dua a pagarian, makadidigra idi iti Juda ti pannakayasawa ti anak ni Jehosafat a ni Jehoram iti anak a babai ni Acab a ni Athalia. Gapu iti panangimpluensia ni Athalia, nakabasol ni Jehoram iti nakaro nga apostasia. Kabayatan ti panagturayna, dagiti Filisteo ken dagiti Arabo rinautda ti Juda ket kinautiboda ken pinapatayda amin nga annakna malaksid iti inaudian a ni Jehoacaz (Ocozias). Idi nagbalin nga ari ni Ocozias, sinurotna met dagiti panangiwanwan ni nadangkes nga Athalia. Kalpasan ti naranggas nga ipapatay ni Ocozias, pinapatay ni Athalia dagiti amin a naarian nga annak. Ngem awan duadua a babaen iti panangiwanwan ti Dios, nailemmeng ti maladaga a ni Jehoas, ti addaan kalintegan nga agtawid iti trono ni David, ket iti kasta nakalasat. Kabayatanna, ni Athalia a manangagaw iti trono nagturay kas reyna agingga iti pannakapapatayna babaen iti bilin ti Nangato a Padi a ni Jehoiada.​—2Cr 18:1; 21:1, 5, 6, 16, 17; 22:1-3, 9-12; 23:13-15.

Nupay nasayaat ti panangrugi ti panagturayna, ni Jehoas simmina iti pudno a panagdaydayaw kalpasan ti ipapatay ti Nangato a Padi a ni Jehoiada. (2Cr 24:2, 17, 18) Ni Amazias nga anak ni Jehoas saan met a nagtultuloy iti nalinteg a dana. Kabayatan ti panagturayna, kalpasan ti adu a tawen a natalna a panagkadua ti sangapulo-tribu a pagarian ken ti pagarian ti Juda, nagdangadangda manen iti gubat, a nagresulta iti nakaro a pannakaabak ti Juda. (2Cr 25:1, 2, 14-24) Ti simmaganad nga ari ti Juda, ni Ozias (Azarias), inaramidna no ania ti umiso kadagiti mata ni Jehova, malaksid laeng iti panangserrekna iti santuario. Ti simmukat kenkuana, a ni Jotam, ket maysa a matalek nga ari. Ngem ni Acaz nga anak ni Jotam nagdindinamag ti kinadakesna gapu iti panangannurotna iti nasaknap nga idolatria.​—2Cr 26:3, 4, 16-20; 27:1, 2; 28:1-4.

Kabayatan ti panagturay ni Acaz, nagsagaba ti Juda kadagiti panangraut dagiti Edomita ken dagiti Filisteo, kasta met iti panangraut ti makin-amianan a pagarian ken ti Siria. Ti nagtipon a puersa ti Siria ken Israel impangtana pay ti pannakaikkat ni Acaz iti trono ken pannakadutok ti maysa a lalaki a saan a naggapu iti Davidiko a linia kas ari ti Juda. Nupay impasigurado ni mammadto Isaias a saan a mapasamak daytoy, ti awanan pammati a ni Acaz pinasuksokanna ti Asirio nga ari a ni Tiglat-pileser III tapno tumulong kenkuana. Gapu iti daytoy a di nainsiriban a tignay, naiyeg iti Juda ti nadagsen a sangol ti Asiria.​—2Cr 28:5-21; Isa 7:1-12.

Ni Ezekias, ti anak ni Acaz, insublina ti pudno a panagdaydayaw ken nagrebelde iti ari ti Asiria. (2Ar 18:1-7) Nagbanaganna, ni Senaquerib rinautna ti Juda ket kinautibona ti adu a nasarikedkedan a siudad. Ngem saan a pulos naala ti Jerusalem, ta iti maysa a rabii, ti anghel ni Jehova pinapatayna ti 185,000 iti pakarso dagiti Asirio. Gapu iti pannakaibabainna, ni Senaquerib nagsubli idiay Nineve. (2Ar 18:13; 19:32-36) Agarup walo a tawen a nasaksakbay, idi 740 K.K.P., nagpatingga ti sangapulo-tribu a pagarian idi a ti Samaria a kabeserana natnag kadagiti Asirio.​—2Ar 17:4-6.

Ti simmaganad nga ari ti Juda, ni Manases nga anak ni Ezekias, biniagna ti idolatria. Nupay kasta, nagbabawi idi naipan kas kautibo idiay Babilonia babaen iti ari ti Asiria, ket kalpasan ti panagsublina idiay Jerusalem, nangyussuat kadagiti narelihiosuan a reporma. (2Cr 33:10-16) Ngem ti anakna a ni Amon nagsubli iti idolatria.​—2Cr 33:21-24.

Ti maudi a mangikisap a kampania maibusor iti idolatria napasamak kabayatan ti panagturay ni Josias nga anak ni Amon. Ngem naladaw unay idin a maipaalagad kadagiti umili ti pudpudno a panagbabawi. Gapuna, imbilin ni Jehova ti naan-anay a pannakalangalang ti Juda ken Jerusalem. Kamaudiananna, ni Josias a mismo ket napapatay idi gandatenna a pagbaw-ingen dagiti puersa dagiti Egipcio idiay Megiddo bayat nga addada idi iti dalan a mapan tumulong iti ari ti Asiria idiay Carquemis.​—2Ar 22:1–23:30; 2Cr 35:20.

Ti maudi nga uppat nga ar-ari ti Juda, da Jehoacaz, Jehoiaquim, Jehoiaquin, ken Zedekias nagbalinda a dakes nga agtuturay. Ni Faraon Necoh inikkatna ni Jehoacaz iti saadna, nangipataw iti nadagsen a multa iti daga ti Juda, ket pinagbalinna nga ari ti kabsat ni Jehoacaz a ni Jehoiaquim. (2Ar 23:31-35) Idi agangay, mabalbalin a kalpasan ti walo a tawen a panagturayna, napagbalin ni Jehoiaquim a basalio ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia, a nangparmek kadagiti Egipcio idiay Carquemis sakbay daytoy. Iti tallo a tawen, nagserbi ni Jehoiaquim iti ari ti Babilonia ngem kalpasanna nagrebelde. (2Ar 24:1; Jer 46:2) Idin, ni Nabucodonosor immay a maibusor iti Jerusalem, a ti nalawag a panggepna ket ipan kas balud idiay Babilonia ti rebelioso nga ari. (2Cr 36:6) Nupay kasta, pulos a saan a naipan ni Jehoiaquim idiay Babilonia, ta natay iti pamay-an a saan a naipalgak iti Biblia. Simmaganad, nagbalin nga ari ni Jehoiaquin. Kalpasan ti tallo laeng a bulan ken sangapulo nga aldaw a panagturayna, situtulok a simmuko ken Nabucodonosor ket naidestiero idiay Babilonia, agraman ti dadduma pay a kameng ti naarian a pamilia ken ti rinibu nga iturayanna. Idin ni Nabucodonosor insaadna ni Zedekias nga uliteg ni Jehoiaquin, iti trono ti Juda.​—2Ar 24:6, 8-17; 2Cr 36:9, 10.

Iti maikasiam a tawenna kas basalio nga ari, nagrebelde ni Zedekias ket ti namilitariaan a pannakabalin ti Egipto ti nagpannurayanna iti tulong maibusor iti Babilonia. (2Ar 24:18–25:1; 2Cr 36:11-13; Eze 17:15-21) Gapuna, pinagmartsa ni Nabucodonosor dagiti buyotna nga agturong iti Juda. Iti 18 a bulan, nalakub ti Jerusalem agingga nga iti kamaudiananna nagiwang dagiti paderna. Nupay nakatalaw ni Zedekias, isu nakautibo, ti annakna ginudasda iti imatangna, ket kalpasanna isu binulsekda. Iti simmaganad a bulan, naidestiero ti kaaduan kadagiti nakalasat. Nadutokan ni Gedalias kas gobernador a mangaywan kadagiti bassit a nabatbati a nanumo a tattao ti Juda. Ngem kalpasan ti pannakapapatayna, dagiti umili nagkamangda idiay Egipto. Gapuna, iti maikapito a bulan ti 607 K.K.P., naan-anay a nalangalang ti daga ti Juda.​—2Ar 25:1-26; kitaenyo dagiti artikulo maipapan kadagiti sinaggaysa nga ari maipaay kadagiti detalye.

Saan a Napukaw ti Panagturay. Nupay kasta, daytoy nagkas-ang a nagtungpalan ti pagarian ti Juda saanna a kayat a sawen a ti setro ken ti sarukod ti komandante agnanayonen a napukaw manipud iti daytoy a tribu. Sigun iti padto ni Jacob idi matmatayen, ti tribu ni Juda ti pagtaudan ti permanente nga agtawid iti kinaari, ti Silo (a ti kaipapananna ket “Daydiay Makinkukua iti Dayta; Daydiay Agtagikua iti Dayta”). (Ge 49:10) Mayanatup unay ngarud a sakbay ti pannakaduprak ti pagarian ti Juda, ni Jehova, babaen ken Ezequiel, inturongna ken Zedekias dagitoy a sasao: “Ikkatem ti turbante, ket uksotem ti korona. Saanton a kastoy daytoy. Ipangatom ti mismo a nababa, ket ipababam ti mismo a nangato. Rebbek, rebbek, rebbek ti pangaramidakto iti dayta. No maipapan met iti daytoy, sigurado nga awanto ti agtagikua iti dayta agingga nga umay daydiay addaan iti legal a kalintegan, ket itedkonto dayta kenkuana.” (Eze 21:26, 27) Daydiay addaan iti legal a kalintegan, kas ipasimudaag ti pakaammo ni anghel Gabriel iti Judio a birhen a ni Maria agarup 600 a tawen kalpasanna, ket awan sabali no di ni Jesus, ti Anak ti Dios. (Lu 1:31-33) Maikanatad ngarud a ni Jesu-Kristo addaan iti titulo a “ti Leon a nagtaud iti tribu ni Juda.”​—Apo 5:5.

No Maidilig iti Makin-amianan a Pagarian. Ti pagarian ti Juda adayo a nataltalged a kasasaad ti tinagiragsakna ken kasta met a nagtalinaed iti agarup 133 a tawen a napapaut pay ngem iti makin-amianan a pagarian. Nadumaduma a banag ti makagapu iti daytoy. (1) Maipuon iti tulag ti Dios ken ni David, nagtalinaed a di naputed ti naarian a linia, idinto ta iti makin-amianan a pagarian basbassit ngem kagudua kadagiti ar-ari ti sinunuan ti mismo nga annakda. (2) Gapu iti panagtultuloy ti Aaroniko a kinapadi iti templo idiay Jerusalem, naadda ti bendision ni Jehova kasta met a nagbalin a nalaklaka iti di matalek a nasion ti panagsublida iti Diosda. (2Cr 13:8-20) Iti sabali a bangir, imbilang ti makin-amianan a pagarian a nasken ti pannakayussuat ken panagtultuloy ti panagrukbab iti kigaw a baka tapno mataginayon ti pannakaisina iti Juda, ket mabalbalin a daytoy ti rason no apay nga awan panagregget a naaramid tapno maikisap dayta. (1Ar 12:27-33) (3) Uppat kadagiti 19 nga ar-ari ti Juda, da Asa, Jehosafat, Ezekias, ken Josias, ket naisangsangayan ti debosionda iti pudno a panagdaydayaw ken nangyussuatda kadagiti dadakkel a narelihiosuan a reporma.

Nupay kasta, ti pakasaritaan dagitoy dua a pagarian ipakitana ti kinamaag ti di panangikankano kadagiti bilin ni Jehova ken ti panagtalek kadagiti namilitariaan a pannakialiansa maipaay iti kinatalged. Kasta met, naitampok ti mabayag a panagitured ni Jehova iti nasukir nga ilina. Maulit-ulit nga imbaonna dagiti mammadtona tapno iparegta kadagiti umili ti panagbabawi, ngem masansan a saan a naipangag dagiti pammakdaarda. (Jer 25:4-7) Karaman kadagiti mammadto a nagserbi idiay Juda isuda Semaias, Iddo, Azarias, Oded, Hanani, Jehu, Eliezer, Jahaziel, Mikias, Oseas, Isaias, Sofonias, Habakuk, ken Jeremias.​—Kitaenyo ti ISRAEL Num. 2 ken 3.

Kalpasan ti Pannakaidestiero. Idi 537 K.K.P., idi naipatungpal ti bilin ni Ciro a mangipalpalubos kadagiti Israelita nga agsublida iti daga ti Juda ken bangonenda manen sadiay ti templo, mabalbalin a dagiti pannakabagi manipud iti nadumaduma a tribu nagsublida iti pagtaenganda a daga. (Esd 1:1-4; Isa 11:11, 12) Kas kaitungpalan ti Ezequiel 21:27, pulos a saan a maysa nga ari iti Davidiko a linia ti nangtarawidwid iti ar-aramid dagiti napagsubli nga umili. Makapainteres met a maammuan nga awan nadakamat a panagiinnimon dagiti tribu, mangipasimudaag a pudno a nagkaykaysa ti Efraim ken Juda.​—Isa 11:13.

4. Mabalbalin nga isu met laeng ti Levita a ni Hodavias, wenno Hodeva, a ti annakna ket karaman kadagiti nagsubli idiay Jerusalem a kadua ni Zorobabel.​—Esd 2:40; 3:9; Ne 7:43.

5. Levita a nailista a karaman kadagidiay nagsubli a kadua ni Zorobabel.​—Ne 12:1, 8.

6. Levita a karaman kadagidiay nangpapanaw iti ganggannaet nga assawada ken annakda.​—Esd 10:23, 44.

7. Benjamita nga agnanaed iti Jerusalem ken nagserbi sadiay iti saad a manangimaton kalpasan ti pannakaidestiero.​—Ne 11:7, 9.

8. Maysa a nakipaset iti martsa ti inagurasion nga inyurnos ni Nehemias kalpasan ti pannakairingpas ti pader ti Jerusalem.​—Ne 12:31, 34.

9. Maysa a musikero a padi idi martsa ti inagurasion.​—Ne 12:31, 35, 36.