PANAMARSUA, PARSUA
Ti aramid a panangparsua, wenno panangpaadda, iti maysa a persona wenno maysa a banag. Mabalin a tumukoy met iti daydiay naparsua wenno napaadda. Ti Hebreo a ba·raʼʹ ken ti Griego a ktiʹzo, agpada a kaipapananda ti “parsuaen,” naaramat laeng mainaig iti panamarsua ti Dios.
Iti intero a Kasuratan, nayam-ammo ni Jehova a Dios kas ti Namarsua. Isu ti “Namarsua iti langlangit, . . . ti Nangporma iti daga ken ti Nangaramid iti dayta.” (Isa 45:18) Isu ti “Nangporma iti bambantay ken ti Namarsua iti angin” (Am 4:13) ken isu “Daydiay nangaramid ti langit ken ti daga ken ti baybay ken ti amin a bambanag nga adda kadakuada.” (Ara 4:24; 14:15; 17:24) Ti “Dios . . . namarsua iti amin a bambanag.” (Efe 3:9) Ni Jesu-Kristo binigbigna ni Jehova kas Daydiay nangparsua iti tattao, nga inaramidna ida a lalaki ken babai. (Mt 19:4; Mr 10:6) Ngarud, ni Jehova mayanatup ken naisalsalumina a maawagan “ti Namarsua.”—Isa 40:28.
Amin a bambanag “napaaddada ken naparsuada” gapu iti pagayatan ti Dios. (Apo 4:11) Ni Jehova, nga adda iti amin a tiempo, agmaymaysa sakbay a nangrugi ti panamarsua.—Sal 90:1, 2; 1Ti 1:17.
Nupay ni Jehova, a maysa nga Espiritu (Jn 4:24; 2Co 3:17), ket sigud nga addan, saan a kasta ti banag, wenno materia, a naaramat iti panangaramid iti uniberso. Ngarud, idi parparsuaenna ti literal a langlangit ken daga, saan a nagaramat ni Jehova iti material a sigud nga addan. Nalawag daytoy manipud Genesis 1:1, nga agkuna: “Idi punganay, ti Dios pinarsuana ti langlangit ken ti daga.” No ti materia ket sigud nga addan, saan koma a maikanatad nga usaren ti termino a “punganay” mainaig iti material a bambanag. Nupay kasta, kalpasan ti panangparsuana iti daga, binukel ti Dios “manipud iti daga ti tunggal atap nga animal iti tay-ak ken tunggal agtaytayab a parsua iti langlangit.” (Ge 2:19) Binukelna met ti tao “manipud tapok a naggapu iti daga,” nga impuyotna kadagiti abut ti agongna ti anges ti biag, iti kasta ti tao nagbalin a kararua a sibibiag.—Ge 2:7.
Maikanatad a kunaen ti Salmo 33:6: “Babaen iti sao ni Jehova naaramid ti mismo a langlangit, ket babaen iti espiritu ti ngiwatna naaramid ti isuamin a buyotda.” Bayat a ti daga “awan ti pormana idi ken langalang” pay laeng, nga adda “sipnget iti rabaw ti nadanum a yuyeng,” ti aktibo a puersa ti Dios ti agtigtignay idi nga agsublisubli iti rabaw ti dandanum. (Ge 1:2) Ngarud, inaramat ti Dios ti aktibo a puersana, wenno “espiritu” (Heb., ruʹach), a mangitungpal iti panggepna a panagparsua. Ti bambanag a pinarsuana saanda laeng a paneknekan ti pannakabalinna no di ket kasta met ti Kinadiosna. (Jer 10:12; Ro 1:19, 20) Kasta met, yantangay ni Jehova “ket Dios, saan a ti riribuk, no di ket ti talna” (1Co 14:33), saan a nagulo wenno naiparparna laeng ti aramidna a panagparsua no di ket nabuyogan iti kinaurnos. Ni Jehova pinalagipanna ni Job nga Isu nangaramid kadagiti espesipiko nga addang iti panangibangonna iti daga ken panangsagbenna iti baybay ket impamatmatna nga adda “dagiti paglintegan ti langlangit.” (Job 38:1, 4-11, 31-33) Kanayonanna pay, ti panagparsua ken dadduma pay nga aramid ti Dios ket naan-anay.—De 32:4; Ec 3:14.
Ti kaunaan a parsua ni Jehova isu ti “bugbugtong nga Anakna” (Jn 3:16), “ti pangrugian ti panamarsua ti Dios.” (Apo 3:14) Isu, “ti inauna iti isuamin a parsua,” inaramat ni Jehova iti panangparsua iti amin a sabsabali pay a banag, dagidiay adda iti langlangit ken dagidiay adda iti daga, “ti bambanag a makita ken ti bambanag a di makita.” (Col 1:15-17) Maipapan iti daytoy nga Anak, ti Sao, ti naipaltiing a pammaneknek ni Juan ket “napaadda ti amin a bambanag babaen kenkuana, ket no isu awan saan a napaadda ti uray maysa a banag,” ket ti apostol inyam-ammona ti Sao kas ni Jesu-Kristo, a nagbalin a lasag. (Jn 1:1-4, 10, 14, 17) Kas sirib a nailadawan bilang persona, daytoy a Maysa ket nadeskribir a kunkunaenna, “Ni met laeng Jehova pinataudnak kas ti punganay ti dalanna,” ket ibagana kadatayo ti pannakitimpuyogna iti Dios a Namarsua kas “nasigo a managobra” ni Jehova. (Pr 8:12, 22-31) Maigapu iti nasinged a panagkadua ni Jehova ken ti bugbugtong nga Anakna iti aramid a panagparsua, ken gapu ta dayta nga Anak isu “ti ladawan ti di makita a Dios” (Col 1:15; 2Co 4:4), nabatad a ti bugbugtong nga Anak ken nasigo a managobrana ti pangibagbagaan ni Jehova iti sasaona nga, “Aramidenta ti tao iti ladawanta.”—Ge 1:26.
Kalpasan ti panangparsuana iti bugbugtong nga Anakna, isu inaramat ni Jehova iti panangpaadda kadagiti nailangitan nga anghel. Daytoy ket sakbay ti pannakaibangon ti daga, kas impalgak ni Jehova idi salsaludsodanna ni Job ken im-imtuodenna kenkuana: “Sadino ti ayanmo idi imbangonko ti daga . . . idi a dagiti bituen ti agsapa sirarag-o a nagikkisda a sangsangkamaysa, ken ti amin nga annak ti Dios nangrugida a nagdir-i buyogen ti panangpadayaw?” (Job 38:4-7) Kalpasan ti panamarsua kadagitoy a nailangitan nga espiritu a parsua, naaramid, wenno napaadda ti material a langlangit ken daga ken amin nga elemento. Ket, yantangay ni Jehova ti kangrunaan a makinggapuanan iti isuamin daytoy nga aramid a panagparsua, isu ti napadayawan iti dayta.—Ne 9:6; Sal 136:1, 5-9.
Ti Kasuratan, iti panangikunana, “Idi punganay, ti Dios pinarsuana ti langlangit ken ti daga” (Ge 1:1), pagbalinenna a di masinunuo ti tiempo ti bambanag. Ngarud daytoy a panangaramat iti termino a “punganay” ket di mabalin a pagduaduaan, aniaman ti edad a tarigagayan dagiti sientista nga inaig iti naindagaan a globo ken iti nadumaduma a planeta ken dadduma pay a nailangitan a banag. Ti aktual a tiempo ti panamarsua iti pisikal a langlangit ken daga ket mabalin a binilion a tawenen ti napalabas.
Kanayonan nga Ar-aramid a Panagparsua a Nakainaigan ti Daga. Ti Genesis 1:1—2:3 kapitulo 1 agingga iti kapitulo 2, bersikulo 3, kalpasan ti panangibagana maipapan iti pannakaparsua ti pisikal a langlangit ken daga (Ge 1:1, 2), mangipaay iti balabala ti kanayonan nga ar-aramid a panagparsua ditoy daga. Ti kapitulo 2 ti Genesis, manipud bersikulo 5 nga agpatpatuloy, ket maysa a pumadpada a salaysay a mangrugi iti maysa a periodo iti maikatlo nga “aldaw,” kalpasan ti panagparang ti namaga a daga ngem sakbay ti pannakaparsua ti mulmula iti daga. Mangted kadagiti detalye a saan a naipaay iti nalawa a balabala a masarakan iti Genesis kapitulo 1. Ti naipaltiing a Rekord ibagana maipapan iti innem a periodo ti panagparsua a naawagan “al-aldaw,” ken maipapan iti maikapito a periodo wenno “maikapito nga aldaw,” nga iti dayta a tiempo nagsardeng ti Dios iti ar-aramidna a panagparsua ditoy daga ket naginana. (Ge 2:1-3) Nupay ti salaysay ti Genesis maipapan iti aramid a panagparsua a nakainaigan ti daga awan ilanadna a detalyado a botaniko ken zoolohiko a panamaglalasin a kas kadagidiay adda ita, dagiti termino a naaramat sadiay ket umdasen a mangsaklaw kadagiti kangrunaan a benneg ti biag ken mangipakita a naparsua ken naaramid dagitoy tapno agpaaduda laeng sigun kadagiti mismo a “kakikitada.”—Ge 1:11, 12, 21, 24, 25; kitaenyo ti KAKIKITA.
Ti sumaganad a tsart idatagna ti ar-aramid a panagparsua ti Dios bayat ti innem nga “al-aldaw” a naibalabala iti Genesis.
AR-ARAMID A PANAGPARSUA NI JEHOVA DITOY DAGA
Aldaw
Ar-aramid a Panagparsua
Teksto
1
Lawag; paglasinan iti nagbaetan ti aldaw ken rabii
2
Tangatang, paglasinan iti nagbaetan ti dandanum nga adda iti babaen ti tangatang ken ti dandanum nga adda iti ngatuen dayta
3
Namaga a daga; mulmula
4
Silsilaw iti langit makitan ditoy daga
5
Karkararua iti danum ken agtaytayab a parparsua
6
An-animal iti daga; tao
Ti Genesis 1:1, 2 tukoyenna ti maysa a tiempo sakbay ti innem nga “al-aldaw” a naibalabala iti ngato. Idi nangrugi dagitoy nga “al-aldaw,” addan ti init, bulan, ken bitbituen, yantangay ti pannakaparsuada ket natukoy iti Genesis 1:1. Nupay kasta, sakbay dagitoy nga innem nga “al-aldaw” ti aramid a panagparsua, “ti daga awan ti pormana idi ken langalang ken adda sipnget iti rabaw ti nadanum a yuyeng.” (Ge 1:2) Mabalbalin a ti daga ket balbalkuten pay laeng ti maysa a mangbungon a tabing dagiti palunapin nga ulep, a manglaplapped iti lawag a dumanon iti rabawna.
Idi kinuna ti Dios iti Umuna nga Aldaw, “Maadda koma ti lawag,” ti nagsilnag a lawag nabatad a simmarut kadagiti palunapin nga ulep nupay dagiti gubuayan dayta a lawag saan pay a maipasir manipud rabaw ti daga. Agparang a daytoy ket in-inut a proseso, kas impasimudaag ti managipatarus a ni J. W. Watts: “Ket in-inut a naadda ti lawag.” (Ge 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) Ti Dios nangpataud iti paglasinan iti nagbaetan ti lawag ken ti sipnget, a ti lawag pinanagananna iti Aldaw ket ti sipnget, Rabii. Ipasimudaag daytoy a ti daga agpuspusipos iti axis-na bayat a rikrikusenna ti init, iti kasta dagiti hemisperona, makindaya ken makinlaud, mapasaranda dagiti periodo ti lawag ken sipnget.—Ge 1:3, 4.
Iti Maikadua nga Aldaw, nangaramid ti Dios iti maysa a tangatang babaen iti panangaramidna iti panaglasin “iti nagbaetan ti dandanum ken ti dandanum.” Nagtalinaed ditoy daga ti dadduma a danum, ngem ti nakaad-adu a danum naipangato iti ngatuen ti rabaw ti daga, ket iti nagbaetan dagitoy a dua, naadda ti maysa a tangatang. Ti Dios pinanagananna ti tangatang iti Langit, ngem daytoy ket nainaig iti daga, ta ti dandanum a nakaintek iti ngatuen ti tangatang ket saan a naikuna nga addaan kadagiti nakubong a bituen wenno dadduma pay a banag iti makinruar a langlangit.—Ge 1:6-8; kitaenyo ti TANGATANG.
Iti Maikatlo nga Aldaw, babaen iti pannakabalin ti Dios nga agar-aramid iti milagro, napagtitipon ti dandanum ditoy daga ket nagparang ti namaga a daga, a pinanaganan ti Dios kas Daga. Iti daytoy met nga aldaw, saan a babaen iti pannakaiparparna wenno proseso ti ebolusion, ti Dios nagtignay tapno isallukobna ti biag kadagiti atomo ti materia, iti kasta napaadda ti ruruot, mulmula, ken agbunga a kaykayo. Ti tunggal maysa kadagitoy a tallo a kangrunaan a benneg kabaelanna ti agpaadu sigun iti ‘kakikitana.’—Ge 1:9-13.
Ti pagayatan ti Dios mainaig kadagiti silaw ket naitungpal iti Maikapat nga Aldaw, ta naikuna: “Ti Dios inaramidna ti dua a dadakkel a silaw, ti dakdakkel a silaw a mangituray iti aldaw ken ti basbassit a silaw a mangituray iti rabii, ken kasta met dagiti bituen. Iti kasta ti Dios insaadna ida iti tangatang ti langlangit tapno silnaganda ti rabaw ti daga, ken tapno agturayda iti aldaw ken iti rabii ken tapno mangaramid iti paglasinan iti nagbaetan ti lawag ken ti sipnget.” (Ge 1:16-18) Maigapu iti pannakailadawan dagitoy a silaw, ti dakdakkel a silaw mabalbalin unay nga isu ti init ket ti basbassit a silaw isu ti bulan, nupay ti init ken bulan espesipiko a nainaganan iti Biblia kalpasan laeng ti salaysay maipapan iti Layus idi kaaldawan ni Noe.—Ge 15:12; 37:9.
Sakbay daytoy, iti umuna nga “aldaw,” nausar ti sasao a “Maadda koma ti lawag.” Ti Hebreo a sao a nausar sadiay maipaay iti “lawag” ket ʼohr, kaipapananna ti lawag iti pangkaaduan a kaipapanan. Ngem iti maikapat nga “aldaw,” ti Hebreo a sao nagbalin a ma·ʼohrʹ, a tumukoy iti maysa a silaw wenno gubuayan ti lawag. (Ge 1:14) Gapuna, iti umuna nga “aldaw” nabatad a ti napagsilnag a lawag simmarut kadagiti mangbungbungon a tabing, ngem dagiti gubuayan dayta a lawag ket saan pay a makita ti agpalpaliiw nga adda ditoy daga. Ita, iti maikapat nga “aldaw,” nabatad a nagbalbaliw ti bambanag.
Makapainteres met nga iti Genesis 1:16, saan a nausar ti Hebreo a berbo a ba·raʼʹ, a kaipapananna ti “parsuaen.” Imbes ketdi, naaramat ti Hebreo a berbo nga ʽa·sahʹ, a kaipapananna ti “aramiden.” Yantangay ti init, bulan, ken bitbituen nairaman iti “langlangit” a nadakamat iti Genesis 1:1, nabayagen a naparsua dagita sakbay ti Maikapat nga Aldaw. Iti maikapat nga aldaw, ti Dios “inaramidna” dagitoy a nailangitan a banag iti pamay-an a maaddaan iti baro a pannakainaig iti rabaw ti daga ken iti tangatang iti ngato dayta. Idi a naikuna, “ti Dios insaadna ida iti tangatang ti langlangit tapno silnaganda ti rabaw ti daga,” ipasimudaag daytoy a maipasir itan dagita manipud rabaw ti daga, a kasla addada iti tangatang. Kasta met, ti silsilaw “agserbida . . . kas dagiti pagilasinan ken maipaay iti pampanawen ken maipaay iti al-aldaw ken tawtawen,” iti kasta inton agangay mangipaayda iti pannakaiwanwan iti tao iti nadumaduma a pamay-an.—Ge 1:14.
Iti Maikalima nga Aldaw, naaramid ti panamarsua iti umuna a di natauan a karkararua iti daga. Saan a maymaysa laeng a parsua a pinanggep ti Dios nga agbalbaliw iti dadduma pay a porma, no di ket literal a pangpangen dagiti sibibiag a kararua ti napataud kalpasanna babaen iti pannakabalin ti Dios. Naikuna: “Ti Dios pinarsuana dagiti dadakkel nga ulimaw ti baybay ken tunggal sibibiag a kararua nga aggaraw, a pinagpangen ti dandanum sigun kadagiti kakikitada, ken tunggal nagpayak nga agtaytayab a parsua sigun iti kakikitana.” Ti Dios naay-ayo iti pinataudna, binendisionanna ida ket arigna nga imbagana kadakuada nga “agadukayo.” Posible idi dayta, ta dagitoy a parsua nga adu a nadumaduma a kita ti pamilia ket impaayan ti Dios iti pannakabael nga agpaadu “sigun iti kakikitada.”—Ge 1:20-23.
Iti Maikanem nga Aldaw, “ti Dios inaramidna ti atap nga animal iti daga sigun iti kakikitana ken ti naamo nga animal sigun iti kakikitana ken tunggal aggargaraw nga animal iti daga sigun iti kakikitana,” a dayta nga aramid ket nasayaat, kas met iti amin nga immun-una nga ar-aramid a panagparsua ti Dios.—Ge 1:24, 25.
Iti pagnguduan ti maikanem nga aldaw ti aramid a panagparsua, pinaadda ti Dios ti kabbaro unay a kita ti parsua, nangatngato ngem iti an-animal nupay nababbaba ngem kadagiti anghel. Daytoy isu ti tao, naparsua iti ladawan ti Dios ken kalanglangana. Nupay iti ababa dakamaten ti Genesis 1:27 maipapan iti tattao a “pinarsuana [ti Dios] ida a lalaki ken babai,” ti pumadpada a salaysay iti Genesis 2:7-9 ipakitana a ni Jehova a Dios binukelna ti tao manipud tapok ti daga, impuyotna kadagiti abut ti agongna ti anges ti biag, ket ti tao nagbalin a kararua a sibibiag, ket naipaay kenkuana ti maysa a paraiso a pagtaengan ken ti taraon. Iti daytoy a kaso, inaramat ni Jehova dagiti elemento ti daga iti aramid a panagparsua ket kalpasanna, idi nabukelnan ti tao, pinarsuana ti babai ti natauan a puli, nga inaramatna ti maysa kadagiti paragpag ni Adan kas pamunganayan a material. (Ge 2:18-25) Iti pannakaparsua ti babai, ti tao naan-anay idi kas maysa a “kakikita.”—Ge 5:1, 2.
Kalpasanna, ti Dios binendisionanna ti sangatauan, nga imbagana iti immuna a tao ken iti asawana: “Agbungakayo ken agadukayo ket punnuenyo ti daga ken parukmaenyo, ket pagpasakupenyo dagiti ikan iti baybay ken dagiti agtaytayab a parsua iti langlangit ken tunggal sibibiag a parsua nga aggargaraw iti rabaw ti daga.” (Ge 1:28; idiligyo ti Sal 8:4-8.) Maipaay iti tao ken iti dadduma pay a naindagaan a parsua, nangaramid ti Dios iti umdas a probision babaen ti panangtedna iti “isuamin a berde a mulmula a maipaay a taraon.” Maipapan kadagiti resulta ti kasta nga aramid a panagparsua, kunaen ti naipaltiing a Rekord: “Kalpasan dayta nakita ti Dios ti isuamin nga inaramidna ket, adtoy! nasayaat unay dayta.” (Ge 1:29-31) Idi sibaballigi a nagngudo ti maikanem nga aldaw ken idi nairingpas ti Dios daytoy nga aramid a panamarsua, “naginana iti maikapito nga aldaw iti amin a gapuananna nga inaramidna.”—Ge 2:1-3.
Kas panangrepaso kadagiti gapuanan kada aldaw kadagiti innem nga aldaw ti aramid a panagparsua, naipaay ti pagnguduan a sasao a, “Ket naadda ti rabii ken naadda ti bigat,” ti umuna, maikadua, maikatlo nga aldaw, ken agpatpatuloy. (Ge 1:5, 8, 13, 19, 23, 31) Yantangay ti kaatiddog ti tunggal aldaw a panagparsua ket nalablabes ngem 24 nga oras (a mailawlawagto), daytoy a sasao saan nga agaplikar iti literal a rabii ken aldaw no di ket piguratibo. Iti rabii, narigat a mailasin ti bambanag; ngem iti bigat maipasir ida a silalawag. Bayat ti “rabii,” wenno panangrugi, ti kada periodo wenno “aldaw” ti panagparsua, ti panggep ti Dios maipaay iti dayta nga aldaw, nupay pagaammona unay, saan a nalawag iti asinoman nga agpalpaliiw nga anghel. Nupay kasta, no dimtengen ti “bigat,” naan-anayen a mailawag ti pinanggep ti Dios maipaay iti dayta nga aldaw, ta naitungpalen iti dayta a gundaway.—Idiligyo ti Pr 4:18.
Kaatiddog ti Al-aldaw a Panagparsua. Saan nga espesipiko a dakamaten ti Biblia ti kaatiddog ti kada maysa kadagiti periodo ti panagparsua. Kaskasdi, nagpatinggada amin nga innem, ta naikuna maipapan iti maikanem nga aldaw (kas met laeng iti kada aldaw ti immun-una a lima nga aldaw): “Ket naadda ti rabii ken naadda ti bigat, aldaw a maikanem.” (Ge 1:31) Nupay kasta, saan a naikuna daytoy maipapan iti maikapito nga aldaw, nga iti dayta a naginana ti Dios, mangipasimudaag a nagtultuloy dayta. (Ge 2:1-3) Kasta met, nasurok nga 4,000 a tawen kalpasan ti panangrugi ti maikapito nga aldaw, wenno aldaw a panaginana ti Dios, impasimudaag ni Pablo a madama pay laeng dayta. Iti Hebreo 4:1-11, tinukoyna ti immun-una a sasao ni David (Sal 95:7, 8, 11) ken ti Genesis 2:2, ket indagadagna: “Aramidentayo koma ngarud ti amin a kabaelantayo a sumrek iti dayta a panaginana.” Idi tiempo ti apostol, rinibun a tawen ti panagpatpatuloy ti maikapito nga aldaw ket saan pay a nagpatingga. Ti Sangaribu a Tawen a Panagturay ni Jesu-Kristo, a naibaga iti Kasuratan kas “Apo ti sabbath” (Mt 12:8), nabatad a paset ti naindaklan a sabbath, aldaw a panaginana ti Dios. (Apo 20:1-6) Ipasimudaag daytoy ti panaglabas ti rinibu a tawen nanipud panangrugi ti aldaw a panaginana ti Dios agingga iti panagpatinggana. Ti lawas ti al-aldaw a nailanad iti Genesis 1:3 agingga iti 2:3, a ti kaudian iti dayta ket sabbath, agparang a pumadpada iti lawas a nangbingbingayan dagiti Israelita iti panawenda, a ngilinenda ti sabbath iti maikapito nga aldaw dayta, kas panangannurot iti pagayatan ti Dios. (Ex 20:8-11) Ket, yantangay ti maikapito nga aldaw nagtultuloy iti rinibun a tawen, mabalin a nainkalintegan nga ikeddeng a ti kada maysa kadagiti innem a periodo ti panagparsua, wenno al-aldaw, ket rinibribu a tawen pay ketdi ti kapautna.
Ipasimudaag ti Genesis 2:4 a ti maysa nga aldaw mabalin nga at-atiddog ngem 24 nga oras, a mangikuna maipapan iti amin a periodo ti panagparsua kas maysa nga “aldaw.” Kasta met nga impasimudaag daytoy ti naipaltiing a kapaliiwan ni Pedro a ti “maysa nga aldaw ken Jehova kasla sangaribu a tawen ket ti sangaribu a tawen kasla maysa nga aldaw.” (2Pe 3:8) Ti panangibaga a ti kada aldaw ti al-aldaw ti panagparsua ket at-atiddog a periodo ti tiempo, rinibu a tawen, saan a 24 nga oras laeng, ket maitunos unay iti pammaneknek a masarakan iti mismo a daga.
Ti Naparsua a Bambanag Immun-unada Ngem Kadagiti Partuat ti Tao. Rinibu a tawen sakbay ti panagparang ti adu kadagiti partuat ti tao, impaayan ni Jehova dagiti parsuana iti kabukbukodanda a bersion kadagita. Kas pagarigan, ti panagtayab dagiti tumatayab rinibu a tawen ti inunaanna iti pannakapataud dagiti eroplano. Ti lungogan a kappo ken ti laki agar-aramatda kadagiti patapaw a tangke tapno lumned ken tumpawda iti taaw kas ar-aramiden dagiti submarino. Dagiti kurita ken pusit agaramatda iti mangiduron a paligpalig (jet propulsion). Dagiti panniki ken lumbalumba ekspertoda iti uni a di mangngeg ti tao (sonar). Ti sumagmamano a reptilia ken tumatayab iti baybay addaanda kadagiti kabukbukodan a naisigud a “planta a pagikkat iti asin” tapno mabalinda nga inumen ti danum ti baybay.
Babaen kadagiti nasaririt ti pannakadiseniona nga aponda ken ti panagusarda iti danum, dagiti anay palamiisenda dagiti taengda. Dagiti nakabasbassit a mula, insekto, ikan, ken kaykayo usarenda ti bukodda a kita ti “pangsumra iti nakaro a lamiis (antifreeze).” Dagiti babassit a panagbalbaliw ti temperatura marikna dagiti naisigud a termometro ti sumagmamano nga uleg, lamok, mallee a tumatayab, ken brush turkey. Dagiti hornet, alumpipinig, ken yellow jacket (duyaw ti marisna a giak) agaramidda iti papel.
Ni Thomas Edison ti mabigbig a makinggapuanan iti pannakapartuat ti bombilia ti elektrisidad, ngem ti panagibus ti enerhia dayta babaen iti pudot ket maysa a parikut. Dagiti parsua ni Jehova—dagiti espongha, kuditdit, bakteria, kulintaba, insekto, ikan—agpataudda iti nalamiis a silaw ken aduan maris.
Dagiti adu nga agakar-akar a tumatayab saanda laeng nga addaan kadagiti kompas iti ul-uloda no di ket addaanda met kadagiti nainkasigudan a relo. Ti sumagmamano a mikroskopiko a bakteria addaanda kadagiti agtaytayyek a motor, iti kasta makapagtarayda a paabante wenno paatras.
Adda nagsayaat a makagapu a kunaen ti Salmo 104:24: “Anian a nagadu ti aramidmo, O Jehova! Isuda amin inaramidmo buyogen ti kinasirib. Ti daga napno kadagiti pinataudmo.”
Ti salaysay ti Biblia maipapan iti panamarsua ket ikagkagumaan ti sumagmamano a tattao nga inaig kadagiti pinapagano a salaysay ti mitolohia, kas iti pagaammo unay a Babiloniko a Nadaniw a Sarita ti Panamarsua. Kinapudnona, adda nadumaduma nga estoria ti panamarsua iti kadaanan a Babilonia, ngem ti nagbalin a pagaammo unay isu ti sarsarita mainaig ken Marduk, dios ti nasion ti Babilonia. Iti ababa, ti estoria ibagana ti kaadda ti diosa a ni Tiamat ken ti dios a ni Apsu, a nagbalin a nagannak ti dadduma pay a didiosen. Nakariribukan unay ni Apsu ti ar-aramid dagitoy a didios, iti kasta inkeddengna a dadaelen ida. Nupay kasta, ni Apsu pinapatay ti maysa kadagitoy a dios, ni Ea, ket idi padpadasen ni Tiamat nga ibalesan ni Apsu, isu pinapatay ti anak ni Ea a ni Marduk, a kalpasanna ginuduana ti bagi ni Tiamat, nga inusarna ti kagudua dayta tapno pormaenna ti tangatang ket inusarna ti sabali pay a kagudua mainaig iti panangipasdek iti daga. Ti simmaruno nga ar-aramid ni Marduk ramanenna ti panangparsua iti sangatauan (iti tulong ni Ea), nga inusarna ti dara ti sabali pay a dios, ni Kingu, ti mangtartarawidwid kadagiti buyot ni Tiamat.
Bimmulod aya ti Biblia manipud kadagiti Babiloniko nga estoria ti panamarsua?
Iti librona, ipamatmat ni P. J. Wiseman nga, idi damo a natakuatan dagiti Babiloniko a tapi ti panamarsua, ti sumagmamano nga eskolar nangnamnamada iti kanayonan pay a panagtakuat ken panagsukimat tapno maipakita nga adda panagkanaig dagita ken ti salaysay ti Genesis maipapan ti panamarsua. Ti sumagmamano impagarupda nga agbalin a nalawag a ti salaysay ti Genesis ket binulod manipud iti Babiloniko a gubuayan. Nupay kasta, ti kanayonan a panagtakuat ken panagsukimat inlawagna laeng ti dakkel a yuyeng iti nagbaetan ti dua a salaysay. Awan aniaman a pagpadaanda. Nagadaw ni Wiseman manipud iti The Babylonian Legends of the Creation and the Fight Between Bel and the Dragon, nga inruar ti Trustees of the British Museum, nga agkuna a “nagduma unay dagiti pamunganayan a kapanunotan dagiti Babiloniko ken Hebreo a salaysay.” Kinunana a mismo: “Makapaladingit unay a ti adu a teologo, imbes a makidanggayda iti panagsukimat ti arkeolohia iti agdama a tiempo, agtultuloy ti panangulitda iti napaneknekanen nga ulbod a teoria a ‘panagbulod’ dagiti Hebreo manipud kadagiti Babiloniko a gubuayan.”—Creation Revealed in Six Days, London, 1949, p. 58.
Nupay ti sumagmamano nangipatuldoda kadagiti pagarupenda a pagpadaan ti Babiloniko a nadaniw a sarita ken ti salaysay ti Genesis maipapan iti panamarsua, nalawag unayen manipud iti naibinsabinsan a salaysay ti Biblia maipapan iti panamarsua ken iti kadakdakamat a pakagupgopan ti Babiloniko a sarsarita a dagitoy ket saanda a pudpudno nga agpada. Ngarud, saanen a nasken ti detalyado a pananganag kadagita tapno pagdinniligen ida. Nupay kasta, iti panangusig kadagiti kasla panagpapada ken panagduduma (kas iti panagsasaganad ti paspasamak) nga adda kadagitoy a salaysay, kinuna ni Propesor George A. Barton: “Ti nangnangruna a pagdumaan dagitoy isu dagiti narelihiosuan a kapanunotan nga adda kadagita a dua. Ti Babiloniko a daniw ket politeistiko ken nainaig iti mitolohia. Awan a pulos pakaitan-okan ti kapanunotanna maipapan iti didiosen. Ti didiosna agayat ken gumurada, aggandat ken agisikatda, makirupak ken mangdadaelda. Ti kampeon a ni Marduk makaparmek laeng kalpasan ti maysa a narungsot a dangadang, nga igubesna nga aramaten dagiti pannakabalinna. Ti Genesis, iti sabali a bangir, iyanninawna ti katan-okan a monoteismo. Naan-anay unay a ti Dios isu ti apo dagiti amin nga elemento ti uniberso, a pagtulnoganda uray ti kabassitan a saona. Awan rigrigatna nga iturayanna ti isuamin. Agsao ket maaramid dayta. Ipapantayon, nga adda panagnaig dagitoy a dua a salaysay, kas iti panangipapan ti kaaduan nga eskolar, awanen ti nasaysayaat pay a pangrukodan iti kasasaad ti salaysay ti Biblia kas napaltiingan no di ti panangidilig iti dayta iti Babiloniko a gubuayan. Bayat a basbasaentayo ti kapitulo iti Genesis ita, ipalgakna latta kadatayo ti kinangayed ken pannakabalin ti maymaysa a Dios, ket kas iti naaramidan dayta kadagiti nagkauna a Hebreo, parnuayenna iti tao iti agdama a tiempo ti pannakarikna iti panagdaydayaw iti Namarsua.”—Archaeology and the Bible, 1949, p. 297, 298.
Maipapan kadagiti kadaanan a sarsarita ti panamarsua iti pangkaaduan, naikuna: “Awan pay ti sarsarita a nasarakan a silalawag a mangtukoy iti pannakaparsua ti uniberso, ket dagidiay adda pakainaiganna iti pannakaorganisar ti uniberso ken dagiti proseso ti pannakapatanor dayta, ti politeismo ken panagdadangadang dagiti didiosen maipaay iti kinasupremo ti nangtanda iti pannakaparsua ti tao ken ti pannakaipasdek ti sibilisasion, a dayta ket naigidiat unay iti Hebreo a monoteismo ti Gen. 1-2.”—New Bible Dictionary, inurnos ni J. Douglas, 1985, p. 247.
“Maysa a Baro a Parsua.” Kalpasan ti innem a periodo wenno “aldaw” ti panagparsua, nagsardeng ni Jehova iti aramid a panagparsua ditoy daga. (Ge 2:2) Ngem naindaklan a bambanag ti naitungpalna iti naespirituan a pamay-an. Kas pagarigan, insurat ni apostol Pablo: “No ti asinoman naikaykaysa ken Kristo, isu maysa a baro a parsua.” (2Co 5:17) Ti panagbalin a “naikaykaysa ken” Kristo ditoy kaipapananna ti panangtagiragsak iti pannakikaykaysa kenkuana kas maysa a kameng ti bagina, ti nobiana. (Jn 17:21; 1Co 12:27) Tapno mapaadda daytoy a relasion, ni Jehova a Dios iyasidegna ti indibidual iti Anakna ket pasamakenna a mayanak ti kasta a tao babaen ti nasantuan nga espiritu. Kas nayanak-iti-espiritu nga anak ti Dios, isu “maysa a baro a parsua,” nga addaan inanama a makiraman ken Jesu-Kristo iti nailangitan a Pagarian.—Jn 3:3-8; 6:44.
Pannakaparsua Manen. Nagsao met ni Jesus kadagiti apostolna maipapan iti “pannakaparsua manen” ket innaigna dayta iti tiempo “inton ti Anak ti tao agtugaw iti nadayag a tronona.” (Mt 19:28; Lu 22:28-30) Ti Griego a sao a naipatarus a “pannakaparsua manen” ket pa·lin·ge·ne·siʹa, a buklen dagiti elemento a kaipapananna ti “manen; kabbaro; maminsan pay” ken “pannakayanak; pagtaudan.” Inaramat ni Philo daytoy a termino mainaig iti pannakabukel manen ti lubong kalpasan ti Layus. Inaramat dayta ni Josephus maipapan iti pannakaipasdek manen ti Israel kalpasan ti pannakaidestiero. Ti Theological Dictionary of the New Testament, inurnos ni G. Kittel, kunaenna a ti pannakaaramat ti pa·lin·ge·ne·siʹa iti Mateo 19:28 “ket maitunos unay iti panangaramat da Philo ken Josephus.” (Impatarus ni G. Bromiley, 1964, Tomo I, p. 688) Gapuna, ti matuktukoy ket saan a baro a pannakaparsua no di ket pannakaisubli iti nasaysayaat a kasasaad, wenno pannakapabaro, a babaen iti dayta naan-anay a maitungpal ti panggep ni Jehova maipaay iti daga.—Kitaenyo ti TRIBU (“Manguk-ukom iti Sangapulo ket Dua a Tribu ti Israel.”).
Naindaklan a bembendision iti sidong ti turay ti Pagarian ti naipasigurado iti natulnog a sangatauan, “ti sangaparsuaan” a “mawayawayaanto iti pannakaadipen iti panagrupsa ken maaddaan iti nadayag a wayawaya ti annak ti Dios.” (Ro 8:19-21; kitaenyo ti ANAK (ANNAK) TI DIOS [Nadayag a Wayawaya ti Annak ti Dios].) Iti sistema ti bambanag nga inkari ken pinarsua ti Dios, “agtaeng ti kinalinteg.” (2Pe 3:13) Ti kinasigurado ti pannakaipasdekna ket impaganetget ti apokaliptiko a sirmata ni Juan ken ti sasaona a: “Nakitak ti maysa a baro a langit ken maysa a baro a daga.”—Apo 21:1-5.