PAGARIAN TI DIOS

Ti ebkas ken pannakaipakat ti sapasap a kinasoberano ti Dios maipaay kadagiti parsuana, wenno ti pamay-an wenno instrumento nga aramatenna maipaay itoy a panggep. (Sal 103:19) Nangnangruna a naaramat daytoy a sasao maipaay iti ebkas ti kinasoberano ti Dios babaen iti maysa a naarian a gobierno nga idauluan ti Anakna, ni Kristo Jesus.

Ti sao a naipatarus a “pagarian” iti Kristiano a Griego a Kasuratan ket ba·si·leiʹa, kaipapananna ti “maysa a pagarian, pagturayan, ti rehion wenno pagilian nga iturturayan ti ari; naarian a pannakabalin, autoridad, panangdominar, panangituray; naarian a kinatan-ok, ti titulo ken dayaw ti ari.” (The Analytical Greek Lexicon, 1908, p. 67) Ti sasao a “pagarian ti Dios” masansan nga inaramat da Marcos ken Lucas, ket iti salaysay ni Mateo, ti pumadpada a sasao a “pagarian ti langlangit” agparang iti agarup 30 a daras.​—Idiligyo ti Mr 10:23 ken Lu 18:24 iti Mt 19:23, 24; kitaenyo ti LANGIT (Naespirituan a Langlangit); PAGARIAN.

No maipapan iti pakabuklanna ken panagandarna, ti gobierno ti Dios ket bin-ig a teokrasia (manipud Gr. a the·osʹ, dios, ken kraʹtos, turay), turay ti Dios. Ti termino a “teokrasia” ket naikuna a parnuay ti Judio a historiador a ni Josephus idi umuna a siglo K.P., a nabatad a pinartuatna dayta iti suratna nga Against Apion (II, 164, 165 [17]). Maipapan iti gobierno a naipasdek a mangituray iti Israel idiay Sinai, insurat ni Josephus: “Ti kangatuan a napolitikaan a pannakabalin ket intalek ti sumagmamano nga il-ili kadagiti monarka, ti dadduma intalekda kadagiti oligarko, kaskasdi a ti sabsabali pay intalekda iti adu a tattao. Nupay kasta, awan kadagitoy a porma ti napolitikaan nga organisasion ti nakaay-ayo iti manangted-lintegtayo, no di ket impaayna iti konstitusionna ti porma a mabalin a maawagan​—no maipalubos ti maysa a pinilpilit a sao​—‘teokrasia [Gr., the·o·kra·tiʹan],’ a ti isuamin a kinasoberano ken autoridad maikabil iti im-ima ti Dios.” Tapno ti gobierno ket bin-ig a teokrasia, siempre, saan a mabalin nga ituding dayta ti asinoman a natauan a mammanday-linteg, kas iti tao a ni Moises, no di ket masapul nga ituding ken ipasdek ti Dios. Daytoy ket paneknekan ti Nainkasuratan a rekord.

Namunganayan ti Termino. Ti termino nga “ari” (Heb., meʹlekh) nabatad a naaramat iti pagsasao ti tao kalpasan ti sangalubongan a Layus. Ti immuna a naindagaan a pagarian isu ti pagarian ni Nimrod a “mannakabalin a mangnganup maibusor ken Jehova.” (Ge 10:8-12) Kalpasan dayta, bayat ti periodo agingga iti tiempo ni Abraham, timmaud dagiti siudad-estado ken nasnasion ket immadu ti natauan nga ar-ari. Malaksid iti pagarian ni Melquisedec, ari-padi ti Salem (a nagserbi kas naimpadtuan a katulad ti Mesias [Ge 14:17-20; Heb 7:1-17]), awan kadagitoy a naindagaan a pagarian ti nangirepresentar iti turay ti Dios, awan met kadagitoy ti impasdekna. Dagiti tattao pinagbalinda met dagiti ulbod a dios a nagdaydayawanda kas ar-ari, a binigbigda dagitoy kas gubuayan ti pannakabael a mangipaay iti pannakabalin a mangituray kadagiti tattao. Ti panangyaplikar ni Jehova iti titulo nga “Ari [Meʹlekh]” iti bagina, kas masarakan kadagiti surat iti Hebreo a Kasuratan kalpasan ti Layus, kaipapananna ngarud ti panangusar ti Dios iti titulo a pinataud ken inaramat ti tattao. Ti panangusar ti Dios iti dayta a termino impakitana nga isu ti rebbeng a panginanamaan ken pagtulnogan kas “Ari,” saan a dagiti nadursok a natauan nga agtuturay wenno aramid-tao a didios.​—Jer 10:10-12.

Siempre, ni Jehova ti Soberano nga Agturay nabayagen sakbay a napataud dagiti natauan a pagarian, iti kinapudnona sakbay a naadda ti tattao. Kas pudno a Dios ken kas Namarsuada, isu rinaem ken nagtulnogan dagiti angheliko nga annak nga agdagup iti minilion. (Job 38:4-7; 2Cr 18:18; Sal 103:20-22; Da 7:10) Ngarud, iti aniaman a titulo, isu nabigbig manipud punganay ti panamarsua kas Daydiay a ti pagayatanna nainkalintegan a katan-okan.

Ti Panagturay ti Dios iti Nasapa a Paset ti Pakasaritaan ti Tao. Dagiti immuna a natauan a parsua, da Adan ken Eva, ammoda met ni Jehova kas Dios, ti Namarsua ti langit ken daga. Binigbigda ti autoridadna ken ti kalinteganna a mangted kadagiti bilin, mangayab iti tattao tapno aramidenda ti sumagmamano nga annongen wenno tapno liklikanda ti sumagmamano a tignay, mangituding iti daga a pagtaengan ken talonen, kasta met a mangitalek iti autoridad iti dadduma pay kadagiti parsuana. (Ge 1:26-30; 2:15-17) Nupay addaan ni Adan iti abilidad a mangparnuay iti sasao (Ge 2:19, 20), awan pammaneknek a pinataudna ti titulo nga “ari [meʹlekh]” tapno iyaplikarna dayta iti Dios ken Namarsuana, nupay binigbigna ti katan-okan nga autoridad ni Jehova.

Kas naipalgak kadagiti damo a kapitulo ti Genesis, ti panangipakat ti Dios iti kinasoberanona maipaay iti tao idiay Eden ket naparabur ken saan a napalalo ti kinaingetna. Ti relasion iti nagbaetan ti Dios ken ti tao kinalikagumanna ti panagtulnog a kas iti panagtulnog nga ipaay ti anak iti amana. (Idiligyo ti Lu 3:38.) Awan dagiti atiddog a kodigo ti linteg a tungpalen ti tao (idiligyo ti 1Ti 1:8-11); simple ken napnuan panggep dagiti kalikaguman ti Dios. Awan met ti aniaman a banag a mangipasimudaag a naiparikna ken Adan a maparparitan babaen iti patinayon, mangbabalaw a pannakatarawidwid ti tunggal tignayna; imbes ketdi, ti pannakikomunikar ti Dios iti perpekto a tao agparang a naipanapanawen, sigun iti panagkasapulan.​—Ge kap 1-3.

Panggep mainaig iti baro nga ebkas ti panangituray ti Dios. Ti agdadata a panangsalungasing ti umuna a natauan a pagassawaan iti bilin ti Dios, nga insungsong ti maysa kadagiti espiritu nga annak ti Dios, ket iti kinapudnona panagrebelde iti nadibinuan nga autoridad. (Ge 3:17-19; kitaenyo ti KAYKAYO [Piguratibo nga Usar].) Ti takder nga innala ti espiritu a Kabusor ti Dios (Heb., sa·tanʹ) ket naibilang a maysa a karit a nagkalikagum iti pannubok, a ti isyu isu ti kinanainkalintegan ti sapasap a kinasoberano ni Jehova. (Kitaenyo ti JEHOVA [Ti kangrunaan nga isyu ket moral nga isyu].) Ti isyu ket naibangon ditoy daga, ngarud mayatanup a ditoy daga ti pakarisutanto dayta.​—Apo 12:7-12.

Idi tiempo a pannakaideklara ti panangukom kadagiti immuna a rebelde, nangisawang ni Jehova a Dios iti maysa a padto, espesipiko a nayebkas iti simboliko a sasao, a nangibatad iti panggepna a mangusar iti maysa a “bin-i,” a mangibanag iti pannakarumek dagiti rebelde a puersa inton kamaudianan. (Ge 3:15) Gapuna, ti panangituray ni Jehova, ti ebkas ti kinasoberanona, ket maaddaan iti baro nga aspeto wenno ebkas kas sungbat iti panagalsa a timmaud. Impakita ti progresibo a pannakaipalgak ‘dagiti sagrado a palimed ti pagarian’ (Mt 13:11) a daytoy a baro nga aspeto ramanenna ti pannakabukel ti maysa a segundario a gobierno, maysa nga agturay a bunggoy nga idauluan ti maysa a katulongan nga agturay. Ti kaitungpalan ti kari maipapan iti “bin-i” ket adda iti pagarian ni Kristo Jesus a maikaykaysa kadagiti napili a kakaduana. (Apo 17:14; kitaenyo ti JESU-KRISTO [Ti Napateg nga Akemna iti Panggep ti Dios].) Manipud tiempo ti Edeniko a kari nga agpatpatuloy, ti progresibo a panagrang-ay ti panggep ti Dios a mangpataud iti daytoy a “bin-i” ti Pagarian ti agbalinen a pamunganayan a tema ti Biblia ken tulbek iti panangtarus kadagiti tignay ni Jehova maipaay iti ad-adipenna ken maipaay iti sangatauan iti pangkaaduan.

Makapainteres ti panangitalek ti Dios iti nasaknap nga autoridad ken pannakabalin kadagiti parsua (Mt 28:18; Apo 2:26, 27; 3:21) iti kastoy a pamay-an yantangay ti saludsod maipapan iti kinatarnaw dagiti amin a parsua ti Dios, awan sabali, ti amin-puso a debosionda kenkuana ken ti kinasungdoda iti kinaulona, ket maysa a napateg a paset ti isyu nga imbangon ti Kabusor ti Dios. (Kitaenyo ti KINATARNAW [Nainaig iti kangrunaan nga isyu].) Ti Dios mabalinna a sitatalek nga ikumit iti asinoman kadagiti parsuana ti kasta a naisangsangayan nga autoridad ken pannakabalin. Dayta a mismo ket nadaeg a pammaneknek iti moral a kinabileg ti turayna, a mangnayon iti pannakaalangon ti kinasoberano ni Jehova ken mangibutaktak iti kinaulbod dagiti pammabasol ti kabusorna.

Naiparangarang ti panagkasapulan iti nadibinuan a gobierno. Dagiti kasasaad a timmaud manipud tiempo a panangrugi ti panagalsa ti tao agingga iti tiempo ti Layus silalawag nga iparangarangda ti panagkasapulan ti sangatauan iti nadibinuan a kinaulo. Di nagbayag, ti kagimongan ti tao kinasapulan a sumaranget iti pannakasinasina, pannakadangran ti bagi, ken pannakapapatay. (Ge 4:2-9, 23, 24) Ti managbasol a ni Adan ket addaan autoridad kas patriarka iti umad-adu a kaputotanna, ngem saan a naipalgak no agingga iti ania nga impakatna dayta nga autoridad bayat ti 930 a tawen a panagbiagna. Ngem iti maikapito a kaputotan, nabatad a naadda ti makapakigtot a di kinanadiosan (Jud 14, 15), ket idi tiempo ni Noe (nayanak agarup 120 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Adan) dimmakes dagiti kasasaad a nagbanag iti pannakapunno ti daga iti kinaranggas. (Ge 6:1-13) Ti maysa a nangdegdeg iti daytoy a kasasaad isu ti maiparit a pannakaipulapol dagiti espiritu a parsua iti kagimongan ti tao, maikaniwas iti pagayatan ken panggep ti Dios.​—Ge 6:1-4; Jud 6; 2Pe 2:4, 5; kitaenyo ti NEFILIM.

Nupay ti daga ti nakaipamaysaan ti panagrebelde, saan nga inibbatan ni Jehova ti panangiturayna iti dayta. Ti sangalubongan a Layus ket pammaneknek a nagtultuloy ti pannakabalin ken pannakabael ti Dios a mangipaalagad iti pagayatanna ditoy daga, kas iti aniaman a paset ti uniberso. Bayat ti panawen sakbay ti Layus, imparangarangna met ti kinatulokna a mangibagnos ken mangtarawidwid kadagiti tignay dagidiay indibidual a nangsapul kenkuana, kas kada Abel, Enoc, ken Noe. Nangnangruna nga iti kaso ni Noe, naiparangarang ti panangaramat ti Dios iti kinaturay iti maysa a natallugod a naindagaan nga iturayan, nangipaay kenkuana kadagiti bilin ken panangiwanwan, nangsalaknib ken nangbendision kenkuana ken iti pamiliana, kasta met a nangted pammaneknek iti panangituray ti Dios iti dadduma pay a naindagaan a parsua​—an-animal ken tumatayab. (Ge 6:9–7:16) Kasta met nga imbatad ni Jehova a saanna nga ipalubos a ti naisina a kagimongan ti tao ket awan patinggana a rugitanna ti daga. Imbatadna pay a saanna a kinedngan ti bagina no maipapan iti panangipakat iti nalinteg a panangukomna maibusor kadagiti managaramid iti dakes no kaano a makitana a maikanatad nga ipakatna ti kasta a panangukom. Kanayonanna pay, imparangarangna ti soberano a pannakabaelna a mangituray iti nadumaduma nga elemento ti daga, agraman ti atmosperana.​—Ge 6:3, 5-7; 7:17–8:22.

Ti nagkauna a kagimongan kalpasan ti Layus ken ti parparikutna. Kalpasan ti Layus, ti urnos dagiti patriarka nabatad nga isu ti pamunganayan a sangal ti kagimongan ti tao, a nangipaay iti kinatibker ken kinaurnos. Ti tao ‘punnuenna [idi] ti daga,’ a nagkasapulan saan laeng a ti panagpaadu no di ket ti di agsarday a panangpalawa iti lugar a pagtaengan ti tao iti intero a globo. (Ge 9:1, 7) Nainkalintegan koma a malimitaran dagitoy ti aniaman a parikut ti kagimongan, iti kasta pagtalinaedenda laeng dagita iti uneg ti pamilia ken pagbalinenda nga imposible a maadda ti rinnisiris a masansan a tumanor iti ayan ti napuskol a populasion wenno dupudop a kasasaad. Nupay kasta, ti kasunganina ti naaramid​—ti pannakaurnong ti tattao​—gapu iti di naautorisaran a proyekto idiay Babel, iti kasta maliklikan ti ‘pannakaiwarawara iti isuamin a rabaw ti daga.’ (Ge 11:1-4; kitaenyo ti PAGSASAO.) Kasta met, ni Nimrod, a maysa a Cusita iti linia ti pamilia ni Ham, simmina iti turay dagiti patriarka ket impasdekna ti kaunaan a “pagarian” (Heb., mam·la·khahʹ). Sinerrekna ti teritoria dagiti Semita, ti daga ti Assur (Asiria), ket nangbangon kadagiti siudad sadiay kas paset ti pagturayanna.​—Ge 10:8-12.

Ti panangriribuk ti Dios iti pagsasao ti tao dinadaelna ti pannakaurnong dagiti tattao iti Tantanap ti Sinar, ngem ti padron iti panangituray nga inrugi ni Nimrod ket sinurot ti kaaduan kadagiti daga nga immakaran ti nadumaduma a pamilia ti sangatauan. Idi kaaldawan ni Abraham (2018-1843 K.K.P.), ti pagpagarian aktiboda manipud Mesopotamia ti Asia agingga iti Egipto, a sadiay ti titulo ti ari ket “Faraon” imbes a Meʹlekh. Ngem dagitoy a kinaari saanda a nakaiyeg iti kinatalged. Di nagbayag, dagiti ar-ari nangbukelda kadagiti namilitariaan a pannakialiansa, ket nangisayangkatda kadagiti kampania ti iraraut, panagsamsam, ken panagkumaw agingga kadagiti adayo a lugar. (Ge 14:1-12) Iti sumagmamano a siudad, dagiti sangsangaili ket inatakar dagiti homoseksual.​—Ge 19:4-9.

Gapuna, nupay awan duadua a nagtitipon dagiti tattao kadagiti napagkaykaysa a komunidad iti panagbirokda iti kinatalged (idiligyo ti Ge 4:14-17), di nagbayag nakitada a nasken a paderanda dagiti siudadda ken idi agangay sarikedkedanda dagita kas depensa maibusor iti armado nga iraraut. Dagiti kasapaan a sekular a rekord a pagaammon, nga adu kadagita ti naggapu iti rehion ti Mesopotamia a sigud a nagtigtignayan ti pagarian ni Nimrod, aduanda kadagiti salaysay maipapan iti panagdadangadang ti tattao, kinaagum, pananggulib, ken panagibukbok iti dara. Dagiti nasarakan a kadadaanan a rekord ti di Naimbibliaan a linteg, kas kadagiti linteg da Lipit-Ishtar, Eshnunna, ken Hammurabi, ipakitada a ti panagbiag ti tao nagbalin a narikut unay, a dagiti rinnisiris iti kagimongan nangpataudda kadagiti parikut a kas iti panagtakaw, panagkusit, rigat iti komersio, supsupiat maipapan iti sanikua ken panagbayad iti abang, parparikut maipapan kadagiti pautang ken patubo, di kinamatalek iti panagasawa, bayad kadagiti medikal a serbisio ken di umiso a pannakaipaay ti kakasta a serbisio, kaskaso ti panangduklos ken panangkabkabil, ken adu a sabsabali pay a banag. Nupay inawagan ni Hammurabi ti bagina a “nalaing nga ari” ken “perpekto nga ari,” ti turayna ken panagpandayna iti linteg, kas iti sabsabali pay a kadaanan a napolitikaan a pagarian, ket di makabael a mangrisut kadagiti parikut ti managbasol a sangatauan. (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. B. Pritchard, 1974, p. 159-180; idiligyo ti Pr 28:5.) Kadagitoy amin a pagarian, nalatak ti relihion, ngem saan a ti panagdaydayaw iti pudno a Dios. Nupay ti kinapadi sisisinged a nakitinnulong kadagiti adda iti saad a panangituray ken tinagiragsakna ti naarian a pabor, saan a nangyeg daytoy iti pannakapasayaat dagiti umili no iti moralidad. Dagiti cuneiform a kitikit ti kadaanan a narelihiosuan a sursurat saanda a makaipaay iti naespirituan a pammabileg wenno panangiwanwan iti moralidad; ipalgakda a dagiti dios a napagdaydayawan ket mannakiriri, naranggas, naderrep, saan a paidaldalan kadagiti nalinteg a pagalagadan wenno panggep. Ti tattao kasapulanda ti pagarian ni Jehova a Dios tapno matagiragsakda ti biag buyogen ti kinatalna ken kinaragsak.

Nakainaiganna ken Abraham ken Kadagiti Kaputotanna. Pudno, dagidiay indibidual a nanginanama ken Jehova a Dios kas Uloda addaanda kadagiti kabukbukodan a parikut ken rinnisiris. Nupay kasta, natulonganda a mangrisut kadagitoy wenno mangibtur kadagita iti wagas a maitunos kadagiti nalinteg a pagalagadan ti Dios ken saanda a nagbalin a nalulok. Naipaayanda iti pannalaknib ken bileg manipud iti Dios. (Ge 13:5-11; 14:18-24; 19:15-24; 21:9-13, 22-33) Gapuna, kalpasan ti panangipatuldona a “dagiti hudisial a pangngeddeng [ni Jehova] addada iti intero a daga,” kuna ti salmista maipapan kada Abraham, Isaac, ken Jacob: “Idi bassit ti bilangda, wen, bassit unay, ken ganggannaet nga agnanaed iti [Canaan]. Ket nagtultuloyda a nagpagnapagna manipud nasion agingga iti nasion, manipud maysa a pagarian agingga iti sabali nga ili. [Ni Jehova] saanna nga impalubos a sauren ida ti asinoman a tao, no di ket maipagapu kadakuada nangtubngar iti ar-ari, a kunkunana: ‘Saanyo a sagiden dagidiay pinulotak, ket kadagiti mammadtok dikay agaramid iti aniaman a dakes.’” (Sal 105:7-15; idiligyo ti Ge 12:10-20; 20:1-18; 31:22-24, 36-55.) Pammaneknek met daytoy nga agtigtignay pay laeng ti kinasoberano ti Dios iti daga, nga ipakpakatna dayta maitunos iti panagrang-ay ti panggepna.

Dagiti matalek a patriarka saanda nga insinggalut ti bagbagida iti aniaman kadagiti siudad-estado wenno pagpagarian ti Canaan wenno iti sabsabali pay a daga. Imbes a sapulenda ti kinatalged iti maysa a siudad iti sidong ti napolitikaan a turay ti maysa a natauan nga ari, nagnaedda kadagiti tolda kas ganggannaet, ‘ganggannaet ken temporario nga agnanaed iti daga,’ buyogen pammati nga ‘inur-urayda ti siudad nga addaan kadagiti pudpudno a pamuon, a ti nangibangon ken nangaramid iti dayta a siudad isu ti Dios.’ Inawatda ti Dios kas Agturayda, nga inurayda ti masanguanan a nailangitan nga urnosna, wenno ahensia, maipaay iti panangtarawidwid iti daga, a sititibker a naibangon iti soberano nga autoridad ken pagayatanna, nupay “adayo” pay idi ti kaitungpalan daytoy a namnama. (Heb 11:8-10, 13-16) Gapuna, ni Jesus, a pinulotanen ti Dios nga agbalin nga ari, maikunana idi agangay: “Ni Abraham . . . nagrag-o unay iti inanama a pannakakita iti aldawko, ket nakitana dayta ken nagrag-o.”​—Jn 8:56.

Maipaay iti panagrang-ay ti karina maipapan iti “bin-i” ti pagarian (Ge 3:15), nangaramid ni Jehova iti kanayonan pay nga addang babaen ti panangipasdekna iti tulag ken Abraham. (Ge 12:1-3; 22:15-18) Mainaig iti dayta, impadtona a ‘tumpuar ti ar-ari’ manipud ken Abraham (Abram) ken iti asawana. (Ge 17:1-6, 15, 16) Nupay dagiti kaputotan ni Esau nga apoko ni Abraham nangbukelda kadagiti pagturayan dagiti shik ken iti pagpagarian, ti sabali pay nga apoko ni Abraham, ni Jacob, ti nakaulitan ti naimpadtuan a kari ti Dios maipapan kadagiti naarian a kaputotan.​—Ge 35:11, 12; 36:9, 15-43.

Pannakabukel ti nasion ti Israel. Sinigsiglo idi agangay, iti naikeddeng a tiempo (Ge 15:13-16), nagtignay ni Jehova a Dios maipagapu kadagiti kaputotan ni Jacob, a minilion itan ti bilangda (kitaenyo ti IPAPANAW [Ti Bilang Dagiti Karaman iti Ipapanaw]). Sinalaknibanna ida bayat ti kampania ti gobierno ti Egipto a sapasap a panangikisap (Ex 1:15-22) ket idi kamaudiananna winayawayaanna ida manipud nakas-ang a pannakaadipen iti turay ti Egipto. (Ex 2:23-25) Ti bilin ti Dios ken Faraon, nga indanon dagiti pannakabagina a da Moises ken Aaron, ket linaksid ti Egipcio nga agturay, ta imbilangna dayta kas nagtaud iti maysa a gubuayan nga awanan autoridad iti ar-aramid ti Egipto. Gapu iti maulit-ulit a panagkedked ni Faraon a mangbigbig iti kinasoberano ni Jehova, naipagteng dagiti parangarang ti pannakabalin ti Dios babaen kadagiti saplit. (Ex 7 agingga iti 12) Iti kasta, pinaneknekan ti Dios a ti panangiturayna kadagiti elemento ken parparsua iti daga ket natantan-ok ngem iti panangituray ti asinoman nga ari iti intero a daga. (Ex 9:13-16) Daytoy a panangiparangarang iti soberano a pannakabalin ket inyeg ni Jehova iti kangitingitanna babaen ti panangdadaelna kadagiti puersa ni Faraon iti pamay-an nga uray kaano saan a pulos kabaelan a tuladen ti asinoman kadagiti napasindayag a mannakigubat nga ar-ari ti nasnasion. (Ex 14:26-31) Buyogen ti pudpudno a pangibatayan, inkanta ni Moises ken dagiti Israelita: “Ni Jehova agturayto kas ari agingga iti tiempo a di nakedngan, iti mismo nga agnanayon.”​—Ex 15:1-19.

Kalpasan dayta, nangipaay ni Jehova iti kanayonan a pammaneknek iti panangiturayna iti daga, kadagiti napateg a gubuayan ti danum dayta, ken kadagiti tumatayab, ket impakitana ti pannakabaelna a mangsaluad ken mangtaginayon iti nasionna uray pay kadagiti natikag ken napeggad nga aglawlaw. (Ex 15:22–17:15) Kalpasan a naaramidanna amin daytoy, imbagana iti dayta a nawayawayaan nga ili a, babaen ti panagtulnog iti autoridadna ken iti tulagna, makapagbalinda a naisangsangayan a sanikuana manipud amin a sabsabali pay nga il-ili, “agsipud ta kukuak ti intero a daga.” Makapagbalinda a “pagarian ti papadi ken maysa a nasantuan a nasion.” (Ex 19:3-6) Idi sipapanayag nga impakaammoda a sitatallugodda nga agpasakup iti kinasoberanona, nagtignay ni Jehova kas Naarian a Mammanday-linteg babaen ti panangipaayna kadakuada iti naarian a bilbilin a karaman iti adu a linteg. Pinakuyoganna daytoy iti dinamiko ken nakaam-amak a pammaneknek ti pannakabalin ken dayagna. (Ex 19:7–24:18) Maysa a tabernakulo wenno tolda ti gimong, ken nangnangruna ti lakasa ti tulag, ti mangipasimudaag idi iti kaadda ti di makita a nailangitan nga Ulo ti Estado. (Ex 25:8, 21, 22; 33:7-11; idiligyo ti Apo 21:3.) Nupay ni Moises ken ti dadduma pay a nadutokan a lallaki nangukomda maipaay iti kaaduan a kaso, nga indalan ida ti linteg ti Dios, no dadduma bimmallaet a mismo ni Jehova tapno iyebkasna dagiti panangukom ken ipatayna dagiti pannusa maibusor kadagiti managsalungasing iti linteg. (Ex 18:13-16, 24-26; 32:25-35) Ti nadutokan a kinapadi nagtignay a mangtaginayon kadagiti nasayaat a relasion iti nagbaetan ti nasion ken ti nailangitan nga Agturay dayta, a tinulonganna dagiti umili kadagiti panagreggetda a makitunos kadagiti nangato a pagalagadan ti Linteg ti tulag. (Kitaenyo ti PADI.) Iti kasta, ti gobierno a nangituray iti Israel ket pudpudno a teokrasia.​—De 33:2, 5.

Kas Dios ken Namarsua, nga isu ti agik-ikut iti kalintegan ti “natan-ok a panangituray” iti intero a daga, ken kas “Ukom ti intero a daga” (Ge 18:25), intuding ni Jehova ti daga ti Canaan iti bin-i ni Abraham. (Ge 12:5-7; 15:17-21) Kas Panguluen nga Ehekutibo, binilinna itan dagiti Israelita nga itungpalda ti pinuersa a panangala iti teritoria nga inikutan dagiti nakondenar a Canaanita, kasta met ti sentensia nga ipapatay nga inyetnagna maibusor kadakuada.​—De 9:1-5; kitaenyo ti CANAAN, CANAANITA Num. 2 (Panangparmek ti Israel iti Canaan).

Ti periodo ti Uk-ukom. Iti tallo ket kagudua a siglo kalpasan ti panangparmek ti Israel iti adu a pagarian ti Canaan, ni Jehova a Dios ti kakaisuna nga ari ti nasion. Bayat ti nadumaduma a periodo, ti Uk-ukom, a pinili ti Dios, indauluanda ti nasion wenno ti sumagmamano a benneg dayta iti pannakigubat ken iti talna. Gapu iti panangparmek ni Ukom Gideon iti Midian, naadda ti sapasap a kiddaw nga isu ti agbalin nga agturay ti nasion, ngem nagkitakit, a binigbigna ni Jehova kas ti pudno nga agturay. (Uk 8:22, 23) Ti ambisioso nga anakna a ni Abimelec nangipasdek iti kinaari iti maysa a bassit a benneg ti nasion iti apagbiit, ngem nagpatingga daytoy iti pannakadidigrana a mismo.​—Uk 9:1, 6, 22, 53-56.

Maipapan iti daydi met laeng a periodo ti Uk-ukom, naikuna: “Kadagidi nga aldaw awan ari iti Israel. No maipapan iti tunggal maysa, no ania ti umiso kadagiti bukodna a mata isu ti nayugalina nga aramiden.” (Uk 17:6; 21:25) Saan a kayat a sawen daytoy nga awan ti hudisial a sistema a mangmedmed iti tunggal aramid. Ti tunggal siudad addaan iti uk-ukom, lallakay, a mangtaming kadagiti saludsod ken parikut mainaig iti linteg ken mangipakat iti kinahustisia. (De 16:18-20; kitaenyo ti PANGUKOMAN.) Ti Levita a papadi ti nagakem kas natantan-ok a puersa a mangibagnos ken mangisuro kadagiti umili iti linteg ti Dios. Ti nangato a padi ket addaan iti Urim ken Tummim a babaen kadagita umuman iti Dios maipapan kadagiti narikut a banag. (Kitaenyo ti NANGATO A PADI; PADI; URIM KEN TUMMIM.) Gapuna, ti tao a mangaprobetsar kadagitoy a probision, a nanggun-od iti pannakaammo iti linteg ti Dios ket inyaplikarna dayta, naaddaan iti mapagtalkan a giya maipaay iti konsiensiana. Saan a pagdaksan ti ibunga ti panangaramidna iti “umiso kadagiti bukodna a mata” iti kasta a kasasaad. Impalubos ni Jehova nga ipakita dagiti umili ti natallugod wenno di natallugod a kababalin ken dana. Awan idi ti natauan a monarka iti nasion a mangtarawidwid iti trabaho ti uk-ukom ti siudad wenno mangbilin kadagiti umili a makipasetda kadagiti masinunuo a proyekto wenno mangummong kadakuada maipaay iti panangidepensa iti nasion. (Idiligyo ti Uk 5:1-18.) No kasta, gapu iti di kinatallugod ti kaaduan a tattao a mangipangag iti sao ken linteg ti nailangitan nga Arida ken mangaprobetsar kadagiti probisionna, timmanor dagiti dakes a kasasaad.​—Uk 2:11-23.

Nakiddaw ti Natauan nga Ari. Gistay 400 a tawen manipud tiempo ti Ipapanaw ken nasurok a 800 a tawen manipud pannakaaramid ti tulag ti Dios ken Abraham, nagkiddaw dagiti Israelita iti natauan nga ari a mangidaulo kadakuada, kas met laeng iti sabsabali a nasion nga addaan kadagiti natauan a monarka. Ti kiddawda naibilang a pananglaksid iti mismo a kinaari kadakuada ni Jehova. (1Sm 8:4-8) Pudno, maikanatad nga inanamaen dagiti umili a ti Dios mangipasdek iti maysa a pagarian maitunos iti karina kada Abraham ken Jacob, a nadakamaten. Kasta met, ti padto ni Jacob idi matmatayen, nga insawangna maipapan ken Juda (Ge 49:8-10), ti sasao ni Jehova iti Israel kalpasan ti Ipapanaw (Ex 19:3-6), dagiti kondision ti Linteg ti tulag (De 17:14, 15), ken uray ti maysa a paset ti mensahe nga impaisawang ti Dios ken mammadto Balaam (Nu 24:2-7, 17) ket nagpaay kas kanayonan a pangibatayanda iti kasta a namnama. Iti kararagna, ti matalek nga ina ni Samuel a ni Anna inyebkasna daytoy a namnama. (1Sm 2:7-10) Nupay kasta, saan a naan-anay nga impalgak ni Jehova ti ‘sagrado a palimedna’ maipapan iti Pagarian ken saanna nga impasimudaag no kaano a dumteng ti inkeddengna a tiempo a panangipasdek iti dayta, saanna met nga imbatad ti balabala ken pakabuklan dayta a gobierno​—no naindagaan wenno nailangitan. Kinadursok ngarud iti biang dagiti umili ti agkalikagum itan iti natauan nga ari.

Gapu iti pangta ti iraraut dagiti Filisteo ken dagiti Ammonita, nabatad a tinarigagayan dagiti Israelita ti maaddaan iti makitkita a naarian a panguluen a komandante. Iti kasta, imparangarangda ti kaawan pammati iti pannakabael ti Dios a mangsalaknib ken mangidalan kadakuada, ken mangipaay iti kasapulanda, kas maysa a nasion wenno kas indibidual. (1Sm 8:4-8) Dakes ti motibo dagiti umili; kaskasdi a pinatgan ni Jehova a Dios ti kiddawda kangrunaanna, saan a maipagapu kadakuada, no di ket tapno maibanag ti mismo a naimbag a panggepna iti progresibo a pannakaipalgak ti “sagrado a palimed” maipapan iti masanguanan a Pagarianna babaen iti “bin-i.” Nupay kasta, ti natauan a kinaari mangyeg kadagiti parikut ken pakarigatan iti Israel, ket indatag ni Jehova dagiti kinapudno iti sanguanan dagiti umili.​—1Sm 8:9-22.

Kalpasan dayta, ti ar-ari a dinutokan ni Jehova agserbida idi kas naindagaan nga ahente ti Dios, ngem dayta ket saanna a makissayan, uray sangkabassit la koma, ti mismo a kinasoberano ni Jehova iti nasion. Iti kinapudnona, ti trono kukua ni Jehova, ket nagtugawda iti dayta kas katulongan nga ar-ari. (1Cr 29:23) Imbilin ni Jehova ti pannakapulot ti kaunaan nga ari, ni Saul (1Sm 9:15-17), a kagiddan dayta imbutaktakna ti kaawan pammati nga imparangarang ti nasion.​—1Sm 10:17-25.

Tapno ti kinaari makaiyeg kadagiti gunggona, ti ari ken ti nasion masapul nga agpadpadada a mangraem itan iti autoridad ti Dios. Mapunasda, isuda ken ti arida, no saan a realistiko nga agpannurayda iti sabsabali pay a gubuayan maipaay iti pannakaiwanwan ken pannakasalaknib. (De 28:36; 1Sm 12:13-15, 20-25) Liklikan idi ti ari ti panagkammatalek iti namilitariaan a bileg, ti panagpaadu iti assawa a babbai maipaay iti bagina, ken ti pannakadominar iti nakaro a panagtarigagay iti kinabaknang. Ti kinaarina interamente nga ipatungpalna a di lumbes iti balabala ti Linteg ti tulag. Sigun iti bilbilin ti Dios, mangisurat idi iti bukodna a kopia dayta a Linteg ket basaenna iti inaldaw, tapno masalimetmetanna ti umiso a panagbuteng iti Soberano nga Autoridad, makapagtalinaed a napakumbaba, ken makapagtultuloy iti nalinteg a dana. (De 17:16-20) No la ket ta aramidenna daytoy, nga amin-puso nga ayatenna ti Dios ken ayatenna ti padana a tao a kas iti bagina, ti turayna mangyeg kadagiti bendision, nga awan ti pudpudno a pakaigapuan ti panagreklamo maigapu iti panangirurumen wenno kinarigat. Ngem, kas iti nakalikaguman kadagiti umili, kasta met itan iti ar-arida, impalubos ni Jehova nga iparangarang dagiti agtuturay no ania ti adda kadagiti pusoda, ti kinatallugodda wenno saanda a kinatallugod a mangbigbig iti mismo nga autoridad ken pagayatan ti Dios.

Mapagulidanan a Turay ni David. Gapu iti kaawan panagraem ti Benjamita a ni Saul maipaay iti natan-ok nga autoridad ken urnos “ti Natan-ok Unay ti Israel,” napukaw kenkuana ti anamong ti Dios ket ti trono naikkat manipud linia ti pamiliana. (1Sm 13:10-14; 15:17-29; 1Cr 10:13, 14) Idi nagturayen ti simmukat ken Saul, ni David ti Juda, ti padto ni Jacob idi matmatayen ket naaddaan iti kanayonan a kaitungpalan. (Ge 49:8-10) Nupay nakaaramid ni David kadagiti biddut gapu iti natauan a pagkapuyan, mapagulidanan ti turayna gapu iti naimpusuan a debosionna ken Jehova a Dios ken iti napakumbaba a panagpasakupna iti nadibinuan nga autoridad. (Sal 51:1-4; 1Sm 24:10-14; idiligyo ti 1Ar 11:4; 15:11, 14.) Idi tiempo nga inawatna dagiti kontribusion maipaay iti pannakaibangon ti templo, ni David nagkararag iti Dios iti sanguanan dagiti naguummong nga umili, a kinunana: “Kukuam, O Jehova, ti kinanaindaklan ken ti kinamannakabalin ken ti kinapintas ken ti kinatan-ok ken ti dayaw; ta ti isuamin nga adda iti langlangit ken iti daga kukuam. Kukuam ti pagarian, O Jehova, Daydiay mangipangato met iti bagim kas pannakaulo ti isuamin. Ti kinabaknang ken ti dayag maigapuda kenka, ket dominaram ti isuamin; ket ita imam adda bileg ken kinamannakabalin, ket ita imam adda pannakabael a panamagbalin a naindaklan ken panangipaay iti pigsa iti isuamin. Ket ita, O Diosmi, agyamankami kenka ken idaydayawmi ti napintas a naganmo.” (1Cr 29:10-13) Ti maudi a pammatigmaanna iti anakna a ni Solomon ipasimudaagna met ti nasayaat a panangmatmat ni David iti relasion iti nagbaetan ti naindagaan a kinaari ken ti nadibinuan a Gubuayan dayta.​—1Ar 2:1-4.

Idi a ti lakasa ti tulag, a nainaig iti kaadda ni Jehova, ket naipan iti kabesera a Jerusalem, inkanta ni David: “Agragsak koma ti langlangit, ket agrag-o koma ti daga, ket sawenda koma iti tengnga dagiti nasion, ‘Ni met laeng Jehova nagbalinen nga ari!’” (1Cr 16:1, 7, 23-31) Ipamatmat daytoy a, nupay ni Jehova ti agturay sipud pay punganay ti panamarsua, mabalinna ti mangaramid kadagiti espesipiko nga ebkas ti kinaturayna wenno mangipasdek iti sumagmamano nga ahensia a mangirepresentar kenkuana, iti kasta maikuna nga isu “nagbalinen nga ari” iti maysa a masinunuo a tiempo wenno pasamak.

Ti tulag maipaay iti pagarian. Nangaramid ni Jehova iti tulag ken David maipaay iti pagarian a maipasdek iti agnanayon iti linia ti pamiliana, a kinunana: “Sigurado a bangonekto ti bin-im a sumaruno kenka, . . . ket pudno nga ipasdekkonto a sititibker ti pagarianna. . . . Ket ti balaymo ken ti pagariam sigurado a natibkerto agingga iti tiempo a di nakedngan iti sangom; ti mismo a tronom agbalinto a maysa a naipasdek a sititibker agingga iti tiempo a di nakedngan.” (2Sm 7:12-16; 1Cr 17:11-14) Daytoy a tulag a naipaalagad maipaay iti Davidiko a dinastia nangipaay iti kanayonan a pammaneknek iti pannakaibanag ti Edeniko a kari ti Dios maipaay iti Pagarianna babaen iti naipadto a “bin-i” (Ge 3:15) ken nangipaay iti kanayonan a pamay-an iti panangilasin iti dayta a “bin-i” inton dumteng. (Idiligyo ti Isa 9:6, 7; 1Pe 1:11.) Dagiti ar-ari a dinutokan ti Dios napulotanda maipaay iti akemda, ngarud nagaplikar kadakuada ti termino a “mesias,” a ti kaipapananna ket ‘daydiay napulotan.’ (1Sm 16:1; Sal 132:13, 17) No kasta, nalawag a ti naindagaan a pagarian nga impasdek ni Jehova a mangituray iti Israel nagpaay kas katulad wenno bassit a panangiladawan iti um-umay a Pagarian babaen ti Mesias, ni Jesu-Kristo, “anak ni David.”​—Mt 1:1.

Ikakapuy ken Pannakatnag Dagiti Pagarian ti Israel. Gapu iti saanda a panangannurot kadagiti nalinteg a dalan ni Jehova, dagiti kasasaad iti panagngudo ti tallo laeng a panagturay ken iti panangrugi ti maikapat ket nangpataud iti nakaro a di pannakapnek a nagbanag iti iyaalsa ken pannakabingay ti nasion (997 K.K.P.). Kas resultana, naadda ti makin-amianan ken makin-abagatan a pagarian. Nupay kasta, ti tulag ni Jehova ken David nagtultuloy a naipaalagad maipaay iti ar-ari ti makin-abagatan a pagarian ti Juda. Iti unos dagiti siglo, manmano unay dagiti matalek nga ar-ari idiay Juda, ket naan-anay nga awan iti makin-amianan a pagarian ti Israel. Ti pakasaritaan ti makin-amianan a pagarian ket napnuan iti idolatria, pananggulib, ken pammapatay, a masansan a maaramid ti napartak a panagsisinnuno ti ar-ari. Nagsagaba dagiti umili iti kinaawan hustisia ken pannakairurumen. Agarup 250 a tawen manipud rugi dayta, impalubos ni Jehova a ti ari ti Asiria rippuogenna ti makin-amianan a pagarian (740 K.K.P.) gapu iti panagrebeldena iti Dios.​—Os 4:1, 2; Am 2:6-8.

Nupay tinagiragsak ti pagarian ti Juda ti dakdakkel a kinatalged gapu iti Davidiko a dinastia, ti makin-abagatan a pagarian idi agangay linab-awanna ti makin-amianan a pagarian no maipapan iti moral a kinarinuker dayta, iti laksid dagiti panagregget ti managbuteng-Dios nga ar-ari, kas kada Ezekias ken Josias, a mangtiped iti panagturong iti idolatria ken pananglaksid iti sao ken autoridad ni Jehova. (Isa 1:1-4; Eze 23:1-4, 11) Ti kinaawan hustisia iti kagimongan, panangikuspil, kinaagum, panagkusit, panangpasuksok, kinagaramugam iti sekso, iduduklos dagiti kriminal, ken panagibukbok iti dara, kasta met ti narelihiosuan a panaginsisingpet a namagbalin iti templo ti Dios kas “rukib dagiti mannanakaw”​—amin dagitoy ket binabalaw unay dagiti mammadto ni Jehova kadagiti mamakdaar a mensaheda a naidanon kadagiti agtuturay ken kadagiti umili. (Isa 1:15-17, 21-23; 3:14, 15; Jer 5:1, 2, 7, 8, 26-28, 31; 6:6, 7; 7:8-11) Ti suporta ti apostata a papadi wenno uray ti aniaman a napolitikaan a pannakialiansa iti sabsabali a nasion saanna a malapdan ti um-umay a pannakarpuog dayta a di matalek a pagarian. (Jer 6:13-15; 37:7-10) Nadadael ti Jerusalem a kabesera a siudad, ket ti Juda pinaglangalang dagiti taga Babilonia idi 607 K.K.P.​—2Ar 25:1-26.

Di nadadael ti naarian a saad ni Jehova. Ti pannakadadael dagiti pagarian ti Israel ken Juda saanna a pulos inyanninaw ti kualidad ti mismo a panangituray ni Jehova a Dios; saanna a pulos impasimudaag nga adda kinakapuy iti biangna. Iti intero a pakasaritaan ti nasion ti Israel, imbatad ni Jehova a ti pakaseknanna ket sitatallugod a panagserbi ken panagtulnog. (De 10:12-21; 30:6, 15-20; Isa 1:18-20; Eze 18:25-32) Nangisuro, nangtubngar, nangdisiplina, namakdaar, ken nangdusa. Ngem saanna nga inaramat ti pannakabalinna a mangpilit uray iti ari wenno kadagiti umili tapno surotenda ti nalinteg a dana. Dagiti dakes a kasasaad a timmanor, ti panagsagaba a napasaran, ti didigra nga immapay kadakuada, ket bukodda a parnuay amin, agsipud ta sisusungit a pinatangkenda ti puspusoda ket impilitda a suroten ti agwaywayas a dana, daydiay awan kaes-eskanna a makadadael kadagiti bukodda a pagimbagan.​—Un 1:8, 9; Ne 9:26-31, 34-37; Isa 1:2-7; Jer 8:5-9; Os 7:10, 11.

Imparangarang ni Jehova ti Soberano a pannakabalinna babaen ti temporario a panangpasardengna kadagiti agresibo, nagaramugam a pannakabalin ti Asiria ken Babilonia agingga iti mismo nga inkeddengna a tiempo, nga immaniobrana pay ida tapno makapagtignayda kas kaitungpalan dagiti padtona. (Eze 21:18-23; Isa 10:5-7) Idi inikkat ni Jehova kamaudiananna dagiti panangidepensana manipud aglikmut ti nasion, dayta ket ebkas ti nalinteg a panangukomna kas Soberano nga Agturay. (Jer 35:17) Ti pannakalangalang ti Israel ken Juda saan a makapakellaat kadagiti natulnog nga adipen ti Dios a nasakbay a napakdaaran babaen kadagiti padtona. Ti pannakaipababa dagiti natangsit nga agtuturay intan-okna ti mismo a ‘nangayed a kinatan-ok’ ni Jehova. (Isa 2:1, 10-17) Ad-adda pay ngem ti isuamin daytoy, nupay kasta, imparangarangna ti pannakabaelna a mangsalaknib ken mangtaginayon kadagiti indibidual a nanginanama kenkuana kas Arida, uray pay idi napalikmutanda kadagiti kasasaad a kas iti nakaro a bisin, sakit, ken sapasap a pananggudas, kasta met idi indadanes ida dagidiay manggurgura iti kinalinteg.​—Jer 34:17-21; 20:10, 11; 35:18, 19; 36:26; 37:18-21; 38:7-13; 39:11–40:5.

Ti kaudian nga ari ti Israel napakdaaran maipapan iti um-umay a pannakaikkat ti koronana, a mangirepresentar iti napulotan a kinaari kas naarian a pannakabagi ni Jehova. Maawanen dayta a napulotan a Davidiko a kinaari “agingga nga umay daydiay addaan iti legal a kalintegan, ket [siak, ni Jehova] itedkonto dayta kenkuana.” (Eze 21:25-27) Gapuna, ti mangisimbolo a pagarian, a rebrebba itan, nagpatinggan, ket ti atension naiturong manen iti masanguanan, iti um-umay a “bin-i,” ti Mesias.

Dagiti napolitikaan a nasion, kas ti Asiria ken Babilonia, rinebbekda dagiti apostata a pagarian ti Israel ken Juda. Nupay deskribiren ti Dios ti bagina kas ‘mangibangon’ wenno ‘mangyeg’ kadakuada maibusor kadagidiay nakondenar a pagarian (De 28:49; Jer 5:15; 25:8, 9; Eze 7:24; Am 6:14), nabatad a ti kaipapanan daytoy ket umasping iti ‘panangpatangken’ ti Dios iti puso ni Faraon. (Kitaenyo ti NASAKBAY A PANNAKAAMMO, NASAKBAY A PANANGITUDING [Maipapan iti sumagmamano nga indibidual].) Kayatna a sawen, ti Dios ‘inyegna’ dagitoy a mangraut a puersa babaen ti panangipalubosna nga itungpalda ti tarigagay nga addan iti pusoda (Isa 10:7; Un 2:16; Mik 4:11), nga ikkatenna ti mangsalaknib nga ‘imana’ manipud kadagidiay puntiria ti ambisioso a kinaagumda. (De 31:17, 18; idiligyo ti Esd 8:31 iti Esd 5:12; Ne 9:28-31; Jer 34:2.) Dagiti apostata nga Israelita, a sisusungit a nagkitakit nga agpasakup iti linteg ken pagayatan ni Jehova, naipaayanda ngarud iti ‘wayawaya nga agturong iti kampilan, angol, ken nakaro a bisin.’ (Jer 34:17) Ngem dagiti mangraut a pagano a nasion kalpasan dayta ket saan nga inanamongan ti Dios, saanda met a naaddaan iti ‘nadalus nga im-ima’ iti sanguananna iti narungsot a panangdadaelda iti makin-amianan ken makin-abagatan a pagarian, ti kabesera a siudad ti Jerusalem, ken ti sagrado a templo dayta. Gapuna, ti Ukom ti intero a daga, ni Jehova, siuumiso a kondenarenna ida gapu iti ‘panangkamkamda iti tawidna’ ken ilunodna ida nga agsagaba iti isu met laeng a pannakalangalang nga impagtengda iti ili a nakitulaganna.​—Isa 10:12-14; 13:1, 17-22; 14:4-6, 12-14, 26, 27; 47:5-11; Jer 50:11, 14, 17-19, 23-29.

Sirsirmata Maipapan iti Pagarian ti Dios idi Kaaldawan ni Daniel. Ti intero a pakabuklan ti padto ni Daniel sibibileg nga ipaganetgetna ti tema ti Sapasap a Kinasoberano ti Dios, a lawlawaganna nga ad-adda pay ti panggep ni Jehova. Agnanaed kas destiero iti kabesera ti kabilgan a turay ti lubong a nangrebbek iti Juda, ni Daniel ket inaramat ti Dios a mangipalgak iti kaipapanan ti maysa a sirmata ti monarka ti Babilonia, sirmata a nangipadto iti panagsasaganad dagiti kabilgan a turay ti lubong ken ti pannakaduprakda inton kamaudianan babaen ti agnanayon a Pagarian nga impasdek a mismo ni Jehova. Ni Nabucodonosor, ti mismo a nangparmek iti Jerusalem, natignay itan a mangiruknoy iti bagina kas panangraem ken Daniel a destiero ken mangbigbig iti Dios ni Daniel kas “Apo ti ar-ari,” nga awan duadua a dayta ket namagsiddaaw iti naarian a palasiona. (Da 2:36-47) Manen, babaen iti sirmata a tagtagainep ni Nabucodonosor maipapan iti ‘napukan a kayo,’ sibibileg nga impakaammo ni Jehova a “ti Kangatuan isu ti Agturay iti pagarian ti sangatauan ket iti daydiay kayatna, itedna dayta ket ipasdekna nga agturay iti dayta uray daydiay kanunumuan iti sangatauan.” (Da 4; kitaenyo ti pannakaibinsabinsa daytoy a sirmata iti sidong ti NAITUDING A PAMPANAWEN DAGITI NASION.) Babaen iti kaitungpalan ti tagtagainep kas nainaig kenkuana, ni Nabucodonosor nga agturay iti imperio naminsan pay a natignay a mangbigbig iti Dios ni Daniel kas “Ari ti langlangit,” Daydiay “agar-aramid maitunos iti bukodna a pagayatan iti tengnga ti buyot ti langlangit ken dagiti agnanaed iti daga. Ket awan makamedmed iti imana wenno makapagkuna kenkuana, ‘Ania ti inar-aramidmo?’”​—Da 4:34-37.

Idi dandanin agpatingga ti sangalubongan a panangituray ti Babilonia, nakakita ni Daniel kadagiti naimpadtuan a sirmata maipapan iti agsasaruno nga imperio, a kasla animal dagiti galadda; nakitana met a maang-angay ti nadaeg a nailangitan a Pangukoman ni Jehova, a mangyet-etnag iti panangukom kadagiti kabilgan a turay ti lubong, nga inkeddengna ida a di maikari iti panagturay; ket nakitana ti “maysa a kasla anak ti tao . . . [a] kenkuana adda naited a panagturay ken dayaw ken pagarian, tapno dagiti ili, nasional a bungbunggoy ken pagsasao agserbida koma amin kenkuana a mismo” iti ‘di nakedngan ti kapautna a panagturayna a saanto nga aglabas.’ Nasaksianna met no kasano a ti maudi a kabilgan a turay ti lubong ginubatna ‘dagiti sasanto,’ a nakaigapuan ti pannakatalipupos dayta a turay, ken ti pannakaited “ti pagarian ken ti panagturay ken ti kinadaeg dagiti pagarian iti baba ti amin a langlangit . . . kadagiti tattao isuda a sasanto Daydiay Katan-okan,” ni Jehova a Dios. (Da 7, 8) Gapuna, nagbalin a nabatad a ti naikari a “bin-i” ramanenna ti maysa a mangtarawidwid a bagi a saan laeng nga addaan iti naarian nga ulo, ti “anak ti tao,” no di ket addaan met iti kakadua nga agturay, dagidiay “sasanto Daydiay Katan-okan.”

Nakainaiganna iti Babilonia ken Medo-Persia. Kellaat ken di napakpakadaan a naipatungpal ti di mabalbaliwan a bilin ti Dios maibusor iti mannakabalin a Babilonia; nabilang ti al-aldawna ket napagpatingga. (Da 5:17-30) Bayat ti panagturay ti Medo-Persia a simmaruno, nangaramid ni Jehova iti kanayonan a panangipalgak maipapan iti Mesianiko a Pagarian, nga impatuldona ti tiempo a panagparang ti Mesias, impadtona ti ‘pannakagessatna,’ kasta met ti maikadua a pannakadadael ti siudad ti Jerusalem ken ti nasantuan a disso dayta. (Da 9:1, 24-27; kitaenyo ti PITOPULO A LAWAS.) Ket, kas iti inaramid ni Jehova a Dios bayat ti panagturay ti Babilonia, imparangarangna manen ti pannakabaelna a mangsalaknib kadagidiay nangbigbig iti kinasoberanona agpapan pay ti pungtot ti opisial ken ti pangta nga ipapatay, nga impanayagna ti pannakabalinna agpadpada kadagiti naindagaan nga elemento ken iti atap nga an-animal. (Da 3:13-29; 6:12-27) Pinaglukatna dagiti ruangan ti Babilonia iti naituding a tiempo, iti kasta ti ili a nakitulaganna naaddaanda iti wayawaya nga agsubli iti bukodda a daga ket bangonenda manen ti balay ni Jehova sadiay. (2Cr 36:20-23) Gapu iti tignayna a nangwayawaya iti ilina, maaramid ti pakaammo iti Sion, “Ti Diosmo nagbalinen nga ari!” (Isa 52:7-11) Kalpasan dayta, dagiti kumplot maibusor iti ilina ket natungday, dagiti di umiso a panangiladawan dagiti nababbaba nga opisial ken dagiti nakaro a bilin ti gobierno ket napagballigian, bayat a pinagtignay ni Jehova ti nadumaduma a Persiano nga ar-ari a makitinnulong iti pannakaipatungpal ti mismo a soberano a pagayatanna.​—Esd 4-7; Ne 2, 4, 6; Est 3-9.

Gapuna, iti rinibu a tawen, rimmang-ay ti di agbalbaliw, di masupiat a panggep ni Jehova a Dios. Aniaman ti panagbalbaliw ti paspasamak ditoy daga, maiturayanna latta ti kasasaad, kanayon nga un-unaanna dagiti bumusbusor, agpadpada ti tattao ken ti diablo. Awan ti naipalubos a makibiang iti naan-anay a pannakaibanag ti panggepna ken ti pagayatanna. Ti nasion ti Israel ken ti pakasaritaanna, bayat ti panagpaayna kas naimpadtuan a simbolo ken pakauna dagiti masanguanan a pannakilangen ti Dios iti tattao, nagpaay met a mangipamatmat a no awan ti amin-puso a panangbigbig ken panagpasakup iti nadibinuan a kinaulo, awan ti manayon a panagtutunos, talna, ken kinaragsak. Tinagiragsak dagiti Israelita dagiti gunggona ti padapada a panagikutda iti bambanag a kas iti kapuonan, pagsasao, ken pagilian. Agpapadada met iti nakaipasanguan a kabkabusor. Ngem maaddaanda laeng idi iti panagkaykaysa, bileg, kinahustisia, ken pudpudno a panangtagiragsak iti biag no sisusungdo ken simamatalek nga agdaydayaw ken agserbida ken Jehova a Dios. No kumapuy dagiti singgalut ti pannakirelasionda ken Jehova a Dios, napartak ti panagrakaya ti nasion.

Ti Pagarian ti Dios ‘Immasidegen.’ Yantangay ti Mesias ket kaputotan idi da Abraham, Isaac, ken Jacob, maysa a kameng ti tribu ni Juda, ken “anak ni David,” kasapulan a mayanak kas tao; kas iti impakaammo ti padto ni Daniel, masapul nga agbalin nga “anak ti tao.” Idi “dimteng ti naan-anay a pagpatinggaan ti tiempo,” ni Jehova a Dios imbaonna ti Anakna, a nayanak iti maysa a babai ken nangtungpal iti amin a legal a makalikaguman maipaay iti panangtawid iti “trono ni David nga amana.” (Ga 4:4; Lu 1:26-33; kitaenyo ti KAPUONAN NI JESU-KRISTO.) Innem a bulan sakbay ti pannakayanakna, nayanak ni Juan, a nagbalin a Manangbautisar ken nangisagana iti iyaay ni Jesus. (Lu 1:13-17, 36) Ti sasao dagiti nagannak dagitoy nga annak impakitada nga agbibiagda buyogen ti sigagagar a panangpadpadaan kadagiti nadibinuan a tignay ti kinaturay. (Lu 1:41-55, 68-79) Idi nayanak ni Jesus, ti sasao ti bunggoy dagiti anghel a naibaon a mangipakaammo iti kaipapanan ti pasamak impatuldoda met ti nadayag nga ar-aramid ti Dios. (Lu 2:9-14) Umasping iti dayta, ti sasao da Simeon ken Ana idiay templo inyebkasda ti namnama iti mangisalakan nga ar-aramid ken pannakawayawaya. (Lu 2:25-38) Ti rekord ti Biblia ken ti sekular a pammaneknek agpadpadada a mangipalgak nga addaan dagiti Judio iti pangkaaduan a rikna ti panangsegsegga nga asideg idin ti iyaay ti Mesias. Kadagiti adu, nupay kasta, ti pannakaseknan nangnangruna nga adda iti pananggun-od iti wayawaya manipud nadagsen a sangol ti panangituray ti Roma.​—Kitaenyo ti MESIAS.

Ti annongen ni Juan ket ‘pasublien ti puspuso’ ti tattao ken Jehova, kadagiti tulagna, iti “pribilehio nga awanan buteng a panangipaay iti sagrado a panagserbi kenkuana buyogen ti kinasungdo ken kinalinteg,” iti kasta mangisagana maipaay ken Jehova iti “ili a sisasagana.” (Lu 1:16, 17, 72-75) Sibabatad nga imbagana kadagiti umili a sangsanguenda ti tiempo ti panangukom ti Dios, a ti ‘pagarian ti langlangit immasidegen,’ a namagbalin a naganat ti sibababawi nga itatallikudda iti dana ti kinasukir iti pagayatan ken linteg ti Dios. Daytoy impaganetgetna manen ti pagalagadan ni Jehova a maaddaan laeng kadagiti natallugod nga iturayan, tattao nga agpadpada a mangbigbig ken mangtagipateg iti kinaumiso ti daldalan ken linlintegna.​—Mt 3:1, 2, 7-12.

Dimteng ti Mesias idi indatag ni Jesus ti bagina ken Juan maipaay iti bautismo ket kalpasanna pinulotan ti nasantuan nga espiritu ti Dios. (Mt 3:13-17) Iti kasta nagbalin ni Jesus nga Ari a Nadutokan, Daydiay binigbig ti Pangukoman ni Jehova kas addaan iti legal a kalintegan iti Davidiko a trono, kalintegan a saan a naaramat bayat ti napalabas nga innem a siglo. (Kitaenyo ti JESU-KRISTO [Ti Pannakabautisarna].) Ngem ni Jehova inyegna pay daytoy naanamongan nga Anak iti maysa a tulag maipaay iti nailangitan a Pagarian, nga iti dayta ni Jesus ket agpadpada nga Ari ken Padi, kas idi ken Melquisedec ti kadaanan a Salem. (Sal 110:1-4; Lu 22:29; Heb 5:4-6; 7:1-3; 8:1; kitaenyo ti TULAG.) Kas naikari a ‘bin-i ni Abraham,’ daytoy a nailangitan nga Ari-Padi isu ti Kangrunaan nga Ahente ti Dios maipaay a pakabendisionan ti tattao iti amin a nasion.​—Ge 22:15-18; Ga 3:14; Ara 3:15.

Iti nasapa a paset ti biag ti Anakna ditoy daga, imparangarang ni Jehova ti naarian a pannakabalinna maipagapu ken Jesus. Ti Dios insiasina dagiti astrologo a taga Daya a mapmapan idi iti manangikuspil a ni Ari Herodes tapno ipakaammoda ti ayan ti ubing, ket pinaglibasna dagiti nagannak ni Jesus a mapan idiay Egipto sakbay a maipatungpal dagiti ahente ni Herodes ti panangikisap kadagiti maladaga idiay Betlehem. (Mt 2:1-16) Yantangay ti orihinal a padto idiay Eden impadtona ti panagginnura iti nagbaetan ti naikari a “bin-i” ken ti ‘bin-i ti serpiente,’ daytoy a pananggandat iti biag ni Jesus kaipapananna laeng a ti Kabusor ti Dios, ni Satanas a Diablo, ganggandatenna idi a tungdayen ti panggep ni Jehova, ngem awan nagmaayan dayta a gandat.​—Ge 3:15.

Kalpasan ti agarup 40 nga aldaw iti Let-ang ti Judea, ti nabautisaran a ni Jesus ket sinango daytoy kangrunaan a bumusbusor iti kinasoberano ni Jehova. Babaen iti sumagmamano a pamay-an, ti espiritu a Kabusor nangidatag ken Jesus iti sumagmamano a nasikap a singasing a nairanta a mangituggod kenkuana kadagiti tignay a mangsalungasing iti nabatad a pagayatan ken sao ni Jehova. Intukon pay ni Satanas nga ited ken napulotan a Jesus ti panangituray iti amin a pagarian ditoy daga nga awan ti dangadang ken saanen a kasapulan nga agsagaba ni Jesus​—kas kasukat ti maysa a tignay a panagdayaw kenkuana. Nagkitakit ni Jesus, a binigbigna ni Jehova kas ti kakaisuna a pudno a Soberano a siuumiso a paggubuayan ti autoridad ken pakaipaayan ti panagdaydayaw. Gapuna, ti Kabusor ti Dios nangrugi a mangbukel iti sabsabali pay a plano ti estratehia iti gubat maibusor iti Pannakabagi ni Jehova, ket nagaramat kadagiti natauan nga ahente iti nadumaduma a pamay-an, kas inaramidna iti kaso ni Job iti nabayagen a napalabas.​—Job 1:8-18; Mt 4:1-11; Lu 4:1-13; idiligyo ti Apo 13:1, 2.

Iti ania a pamay-an a ti Pagarian ti Dios ‘adda iti tengnga’ dagidiay kinaskasabaan ni Jesus?

Yantangay agtalek iti pannakabalin ni Jehova a mangsalaknib kenkuana ken mangipaay kenkuana iti balligi, inrugi ni Jesus ti publiko a ministeriona, nga inwaragawagna iti ili a nakitulagan ni Jehova a “ti naituding a tiempo natungpalen,” a nagbanag iti iyaasideg ti Pagarian ti Dios. (Mr 1:14, 15) Tapno maammuan no iti ania nga anag a ti Pagarian “asidegen,” mabalin a maimutektekan ti sasaona iti sumagmamano a Fariseo, awan sabali, a “ti pagarian ti Dios adda iti tengngayo.” (Lu 17:21) Kas komento iti daytoy a teksto, kunaen ti The Interpreter’s Dictionary of the Bible: ‘Nupay masansan a madakamat kas maysa a pagarigan ti di nalawag a panagsasao . . . ni Jesus, daytoy a panangipaulog ket kangrunaanna a naibatay iti daan a patarus [KJ, Dy] a nagaramat iti porma ti sao a matarusan iti di mayanatup a moderno nga anag kas pangmaymaysa ti pormana; ti pangadu ti pormana ([hy·monʹ]) ti inaramat ni Jesus idi kasasaona dagiti Fariseo​—Lu 17 ber. 20 . . . Ti teoria a ti pagarian ti Dios ket maysa a makin-uneg a kasasaad ti panunot, wenno ti kabukbukodan a pannakaisalakan, ket maisupadi iti konteksto daytoy a bersikulo, ken kasta met iti intero a panangidatag ti Baro a Tulag iti dayta a kapanunotan.’ (Inurnos ni G. A. Buttrick, 1962, Tomo 2, p. 883) Yantangay ti “pagarian [ba·si·leiʹa]” mabalin a tumukoy iti “naarian a dayaw,” nabatad a kayat a sawen ni Jesus nga isu, ti naarian a pannakabagi ti Dios ken daydiay pinulotan ti Dios maipaay iti kinaari, adda idi iti tengngada. Ti kaaddana ket saan laeng a kas addaan iti daytoy nga akem no di ket kas addaan met iti autoridad a mangaramid iti bambanag a mangiparangarang iti naarian a pannakabalin ti Dios ken mangisagana kadagiti kandidato maipaay kadagiti saad iti um-umay a turay ti Pagarianna. Ngarud, ipasimudaagna ti ‘kinaasideg’ ti Pagarian; tiempo idi dayta ti naisangsangayan unay a gundaway.

Gobierno nga addaan pannakabalin ken autoridad. Natarusan dagiti adalan ni Jesus a ti Pagarian ket aktual a gobierno ti Dios, nupay saanda a nasinunuo ti saklawen ti pagturayan dayta. Kinuna ni Natanael ken Jesus: “Rabbi, sika ti Anak ti Dios, sika ti Ari ti Israel.” (Jn 1:49) Ammoda ti bambanag a naipadto maipapan kadagiti “sasanto” iti padto ni Daniel. (Da 7:18, 27) Kadagiti pasurotna nga apostol, direkta nga inkari ni Jesus nga agsaadda kadagiti “trono.” (Mt 19:28) Inkagumaan a gun-oden da Santiago ken Juan ti sumagmamano a saad ti pribilehio iti Mesianiko a gobierno, ket binigbig ni Jesus nga adda dagiti kasta a saad ti pribilehio, ngem imbagana a ti panangituding kadagitoy ket nagpannuray iti Amana, ti Soberano nga Agturay. (Mt 20:20-23; Mr 10:35-40) Gapuna, nupay di umiso ti panangikuna dagiti adalanna a ti naarian a turay ti Mesias ket ditoy laeng daga ken espesipiko nga agpaay laeng iti nainlasagan nga Israel, nga imbagada pay ti kasta uray idi aldaw nga iyuuli ni napagungar a Jesus (Ara 1:6), umiso ti pannakatarusda a tumukoy dayta iti urnos mainaig iti gobierno.​—Idiligyo ti Mt 21:5; Mr 11:7-10.

Ti naarian a pannakabalin ni Jehova maipaay iti naindagaan a parsuana ket sibabatad a naiparangarang iti adu a pamay-an babaen ti naarian a Pannakabagina. Babaen iti espiritu, wenno aktibo a puersa ti Dios, inturayan ti Anakna ti angin ken baybay, mulmula, ikan, ken uray pay dagiti organiko nga elemento iti taraon, a makagapu iti pannakapaadu ti taraon. Gapu kadagitoy a mannakabalin nga ar-aramid, natignay dagiti adalanna a mangpatanor iti nauneg a panagraem iti autoridad nga adda kenkuana. (Mt 14:23-33; Mr 4:36-41; 11:12-14, 20-23; Lu 5:4-11; Jn 6:5-15) Ad-adda pay a makapasiddaaw unay isu ti panangaramatna iti pannakabalin ti Dios kadagiti bagi ti tao, a pinaimbagna dagiti an-annayen​—manipud kinabulsek agingga iti kukutel​—ken pinagbiagna dagiti natay. (Mt 9:35; 20:30-34; Lu 5:12, 13; 7:11-17; Jn 11:39-47) Imbaonna dagiti napaimbag nga agkukutel a dumatagda kadagiti papadi nga inautorisaran ti Dios, nupay gagangay a di mamati dagitoy a papadi, kas “pangsaksi kadakuada.” (Lu 5:14; 17:14) Kamaudiananna, impakitana ti pannakabalin ti Dios kadagiti espiritu a nabilbileg ngem iti tao. Dagiti sairo nabigbigda ti autoridad a naisaad ken Jesus ket, imbes a padpadasenda a suboken ti pannakabalin a mangtultulong kenkuana, timmulokda kadagiti bilinna a luk-atanda ti tattao a nagungganda. (Mt 8:28-32; 9:32, 33; idiligyo ti San 2:19.) Yantangay daytoy nabileg a pannakaparuar dagiti sairo ket naaramid babaen ti espiritu ti Dios, kaipapanan daytoy a ti Pagarian ti Dios pudno a ‘nagtengannan’ dagiti dumdumngeg ken Jesus.​—Mt 12:25-29; idiligyo ti Lu 9:42, 43.

Ti isuamin daytoy ket natibker a pammaneknek nga addaan ni Jesus iti naarian nga autoridad, ket daytoy nga autoridad saan a nagtaud iti naindagaan, natauan, napolitikaan a gubuayan. (Idiligyo ti Jn 18:36; Isa 9:6, 7.) Dagiti mensahero a naggapu iti sibabalud idi a ni Juan a Manangbautisar, isuda a saksi kadagitoy a mannakabalin nga aramid, ket binilin ni Jesus nga agsublida ken Juan ket ibagada kenkuana no ania ti nakita ken nangngegda kas pammatalged a pudno a ni Jesus “Daydiay Umay.” (Mt 11:2-6; Lu 7:18-23; idiligyo ti Jn 5:36.) Nakita ken nangngeg dagiti adalan ni Jesus ti pammaneknek iti autoridad ti Pagarian nga inil-iliw a masaksian dagiti mammadto. (Mt 13:16, 17) Mainayon pay, nabalinan ni Jesus nga italek ti autoridad kadagiti adalanna tapno maipakatda dagiti umasping a pannakabalin kas nadutokan a katulonganna, iti kasta ti waragawagda a, “Ti pagarian ti langlangit asidegen” ket maipaayan iti puersa ken dagsen.​—Mt 10:1, 7, 8; Lu 4:36; 10:8-12, 17.

Iseserrek iti Pagarian. Impaganetget ni Jesus a gapu iti dayta, dimtengen ti naisangsangayan a nainggundawayan a tiempo. Kinuna ni Jesus maipapan ken Juan a Manangbautisar, a nangisagana iti iyaayna: “Kadagidiay nayanak kadagiti babbai awan ti naibangon a dakdakkel ngem ni Juan a Mammautisar; ngem daydiay a nanumnumo iti pagarian ti langlangit ket dakdakkel ngem isu. Ngem nanipud iti kaaldawan ni Juan a Mammautisar agingga ita ti pagarian ti langlangit isu ti kalat a pagreggetan [bi·aʹze·tai] dagiti tattao, ket dagidiay agregregget nga agtultuloy [bi·a·staiʹ] isuda ti makagunggun-od iti dayta. [Idiligyo ti AT; kasta met ti Zürcher Bibel (Aleman).] Ta amin, dagiti Mammadto ken ti Linteg, nagipadtoda agingga ken Juan.” (Mt 11:10-13) Gapuna, ti al-aldaw ti ministerio ni Juan, a din agbayag agpatinggan iti pannakapapatayna, ti nangtanda iti panagngudo ti maysa a periodo ken ti panangrugi ti sabali. Maipapan iti Griego a berbo a bi·aʹzo·mai a naaramat iti daytoy a teksto, kunaen ti Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words, “Ti berbo ipasimudaagna ti napinget a panagregget.” (1981, Tomo 3, p. 208) Maipapan iti Mateo 11:12, kunaen ti Aleman nga eskolar a ni Heinrich Meyer: “Iti daytoy a pamay-an nadeskribir daydiay nagagar, di masarkedan a panagregget ken panangikagumaan a mangragpat iti um-umay a Mesianiko a pagarian . . . Sigagagar ken sibibileg unay (saanen a namayamay ken mangpadpadaan) ti panaginteres mainaig iti pagarian. Maitunos iti dayta, ti [bi·a·staiʹ] isuda dagiti manamati [saan a dagiti manangraut a kabusor] a sipipinget a mangikagkagumaan a mangikut iti dayta.”​—Critical and Exegetical Hand-Book to the Gospel of Matthew ni Meyer, 1884, p. 225.

No kasta, ti pannakaikameng iti Pagarian ti Dios saan a nalaka a magun-odan, saan a kas iti iyaasideg iti silulukat a siudad a bassit wenno awan pay ketdi ti pakarigatan iti iseserrek. Imbes ketdi, ti Soberano, ni Jehova a Dios, nangikabil kadagiti bangen tapno malapdan ti asinoman a saan a maikari. (Idiligyo ti Jn 6:44; 1Co 6:9-11; Ga 5:19-21; Efe 5:5.) Dagidiay sumrek masapul a lumasatda iti maysa nga akikid a dalan, sapulenda ti akikid a ruangan, itultuloyda ti agdawat, itultuloyda ti agsapul, itultuloyda ti agtuktok, ket ti dalan maluktan. Masarakanda nga “akikid” ti dalan ta dagidiay mangsurot iti dayta pengdanna ida nga agaramid iti bambanag a mangibunga iti pannakadangran iti bagbagida wenno iti sabsabali. (Mt 7:7, 8, 13, 14; idiligyo ti 2Pe 1:10, 11.) Mabalin nga, iti piguratibo a pamay-an, kasapulan a mapukawda ti maysa a mata wenno maysa nga ima tapno makastrekda. (Mr 9:43-47) Ti Pagarian ket saan a gobierno nga iturturayan ti babaknang, nga iti dayta ti maysa mabalinna a gatangen ti pabor ti Ari; nakarigrigat a banag ti iseserrek ti nabaknang a tao (Gr., plousʹsi·os). (Lu 18:24, 25) Dayta ket saan a nailubongan nga aristokrasia; awan pateg ti natan-ok a saad iti tengnga ti tattao. (Mt 23:1, 2, 6-12, 33; Lu 16:14-16) Dagidiay a kasla “umuna,” nga addaan iti makapasiddaaw a narelihiosuan a kasasaad ken rekord, isuda ti “maudi,” ket ‘dagiti maudi umunada’ nga umawat kadagiti napaboran a pribilehio a nainaig iti dayta a Pagarian. (Mt 19:30–20:16) Dagiti natan-ok ngem managinsisingpet a Fariseo, nga agtaltalek iti naparaburan a saadda, makitada a dagiti nagbalbaliw a balangkantis ken dagiti agsingsingir iti buis sumrekda nga umun-una iti Pagarian ngem isuda. (Mt 21:31, 32; 23:13) Nupay awaganda ni Jesus iti “Apo, Apo,” amin a managinsisingpet a tattao a di mangraraem iti sao ken pagayatan ti Dios kas naipalgak babaen ken Jesus ket mapagtalaw buyogen ti sasao a: “Saankay a pulos am-ammo! Umadayokayo kaniak, dakayo nga agar-aramid ti kinakillo.”​—Mt 7:15-23.

Dagidiay makastrek isuda dagidiay mamagbalin iti material a bambanag kas segundario laeng, ken mangsapul nga umuna iti Pagarian ken kinalinteg ti Dios. (Mt 6:31-34) Kas ken Kristo Jesus, ti Ari a pinulotan ti Dios, ayatenda ti kinalinteg ket guraenda ti kinadakes. (Heb 1:8, 9) Dagiti naespirituan ti panagpampanunotna, naasi, nasin-aw ti panagpuspusona, ken mannakikappia a tattao, nupay puntiria ida ti panangumsi ken panangidadanes dagiti tattao, isuda ti agbalin a mainanama a kameng ti Pagarian. (Mt 5:3-10; Lu 6:23) Ti ‘sangol’ nga inyawis ni Jesus nga ibaklay ti kakasta a tattao kaipapananna ti panagpasakup iti naarian nga autoridadna. Nupay kasta, naasi dayta a sangol, addaan iti nalag-an nga awit maipaay kadagidiay ‘naalumamay ken napakumbaba ti pusoda,’ kas met laeng iti Ari. (Mt 11:28-30; idiligyo ti 1Ar 12:12-14; Jer 27:1-7.) Addaan la ketdi daytoy iti makaparagsak nga epekto kadagidi dumdumngeg kenkuana, nga impasiguradona kadakuada a ti turayna awanan kadagiti di matarigagayan a kualidad ti adu nga immun-una nga agtuturay, agpadpada dagiti Israelita ken di Israelita. Nangted kadakuada iti rason a mamati a ti turayna awan iyegna a makapadagsen a panagbuis, pinuersa a panagserbi, wenno porma ti pananggundaway. (Idiligyo ti 1Sm 8:10-18; De 17:15-17, 20; Efe 5:5.) Ti Ulo ti um-umay a gobierno ti Pagarian pinaneknekanna nga isu saan nga agimbubukodan, ta impaayna uray ti mismo a biagna maipaay kadagiti tattaona. Iti isu met laeng a pamay-an, kas ipakita ti sasao ni Jesus idi agangay, amin dagidiay naitimpuyog kenkuana iti dayta a gobierno tattaoda met a mangikagumaan nga agserbi imbes a mapagserbian.​—Mt 20:25-28; kitaenyo ti JESU-KRISTO (Dagiti Aramidna ken Personal a Kualidadna).

Napateg ti sitatallugod a panagpasakup. Ni Jesus a mismo ti addaan iti kaunegan a panagraem iti Soberano a pagayatan ken autoridad ni Amana. (Jn 5:30; 6:38; Mt 26:39) Yantangay maipapaalagad pay laeng idi ti Linteg ti tulag, masapul nga alagaden ken itandudo dagiti Judio a pasurotna ti panagtulnog iti dayta; ti asinoman a maisupadi ti panagtignayna ket mailaksid mainaig iti Pagarianna. Nupay kasta, daytoy a panagraem ken panagtulnog masapul nga aggubuay iti puso, saan a pormal laeng wenno adda dasdasiganna a panangalagad iti Linteg, a ti makalikaguman nga espesipiko nga ar-aramid ti maipagpaganetget laeng. Imbes ketdi, kalikagumanna ti panangalagad kadagiti pamunganayan a prinsipio a naisigud iti dayta, a pakairamanan ti kinahustisia, asi, ken kinamatalek. (Mt 5:17-20; 23:23, 24) Iti eskriba a nangbigbig iti naisalsalumina a saad ni Jehova ken nakatarus a ti “panagayat kenkuana buyogen ti intero a puso ti maysa ken buyogen ti intero a pannakaawat ti maysa ken buyogen ti intero a pigsa ti maysa ken daytoy panagayat ti maysa iti padana a tao a kas iti bagina ket adayo a napatpateg ngem kadagiti amin a sibubukel a daton a mapuoran ken sakripisio,” kinuna ni Jesus, “Saanka nga adayo iti pagarian ti Dios.” (Mt 12:28-34) Gapuna, iti amin a pamay-an imbatad ni Jesus a dagiti laeng natallugod nga iturayan ti sapsapulen ni Jehova a Dios, dagidiay kaykayatda ti nalinteg a daldalanna ken sipapasnek a tarigagayanda ti agbiag iti sidong ti Soberano nga autoridadna.

Tulag a pannakirelasion. Iti maudi a rabiina a kaduana dagiti adalanna, nagsao kadakuada ni Jesus maipapan iti “baro a tulag” a maipatungpal maipaay kadagiti pasurotna kas ibunga ti pangsubbot a sakripisiona (Lu 22:19, 20; idiligyo ti Lu 12:32); isu a mismo agserbi kas Manangibabaet iti dayta a tulag iti nagbaetan ni Jehova a Soberano ken dagiti pasurot ni Jesus. (1Ti 2:5; Heb 12:24) Kanayonanna pay, nangaramid ni Jesus iti kabukbukodanna a tulag kadagiti pasurotna “maipaay iti maysa a pagarian,” tapno makiramanda kenkuana kadagiti naarian a pribilehiona.​—Lu 22:28-30; kitaenyo ti TULAG.

Panangparmek iti lubong. Dagiti simmaganad a napasamak​—ti pannakaaresto, pannakausig, ken pannakapapatay ni Jesus​—pinagparangda a nakapuy ti naarian a saadna. Ngem iti kinapudnona, dagita ti nangtanda iti nabileg a kaitungpalan dagiti padto ti Dios, ken impalubos ti Dios maipaay iti dayta a rason. (Jn 19:10, 11; Lu 24:19-27, 44) Babaen ti kinasungdo ken kinatarnawna agingga ken patay, pinaneknekan ni Jesus a “ti agturay iti lubong,” ni Satanas, ti Kabusor ti Dios, “awan pannakabalinna” kenkuana, ket ni Jesus pudno a ‘pinarmekna ti lubong.’ (Jn 14:29-31; 16:33) Kanayonanna pay, uray pay bayat a nakalansa ti Anakna iti kayo, nangted ni Jehova iti pammaneknek ti katan-okan a pannakabalinna: Nagsipnget ti lawag ti init iti sumagmamano a kanito; adda met idi napigsa a ginggined, ket napisang a nagudua ti dakkel a kortina iti templo. (Mt 27:51-54; Lu 23:44, 45) Iti maikatlo nga aldaw kalpasanna, nangipaay iti adayo a dakdakkel a pammaneknek iti Kinasoberanona idi pinagungarna ti Anakna iti espiritu a biag, iti laksid dagiti nakapuy a panagregget ti tattao a manglapped iti dayta a panagungar babaen ti panangisaadda kadagiti guardia iti sango ti natimbrean a tanem ni Jesus.​—Mt 28:1-7.

Ti “Pagarian ti Anak ti Ayatna.” Sangapulo nga aldaw kalpasan ti iyuuli ni Jesus idiay langit, idi Pentecostes 33 K.P., adda pammaneknek dagiti adalan nga isu ‘naitan-oken iti makannawan ti Dios’ idi imparukpok kadakuada ni Jesus ti nasantuan nga espiritu. (Ara 1:8, 9; 2:1-4, 29-33) Ti “baro a tulag” naipatungpal ngarud maipaay kadakuada, ket nagbalinda a kangrunaan a mangbukel iti baro a “nasantuan a nasion,” ti naespirituan nga Israel.​—Heb 12:22-24; 1Pe 2:9, 10; Ga 6:16.

Agtugtugaw idin ni Kristo iti makannawan ni Amana ken isu ti Ulo iti daytoy a kongregasion. (Efe 5:23; Heb 1:3; Fil 2:9-11) Ipakita ti Kasuratan a manipud Pentecostes 33 K.P. nga agpatpatuloy, adda naespirituan a pagarian a naipasdek nga agturay kadagiti adalanna. Idi nagsurat kadagiti umuna-siglo a Kristiano idiay Colosas, ni apostol Pablo tinukoyna ni Jesu-Kristo kas addaanen iti pagarian: “[Ti Dios] inispalnatayo manipud iti autoridad ti sipnget ket inyalisnatayo iti pagarian ti Anak ti ayatna.”​—Col 1:13; idiligyo ti Ara 17:6, 7.

Ti pagarian ni Kristo manipud Pentecostes ti 33 K.P. nga agpatpatuloy ket naespirituan a pagarian nga agturturay iti naespirituan nga Israel, awan sabali, dagiti Kristiano nga inyanak ti espiritu ti Dios tapno agbalinda a naespirituan nga annak ti Dios. (Jn 3:3, 5, 6) No dagiti kasta nga inyanak-ti-espiritu a Kristiano awatenda ti nailangitan a gunggonada, agpatinggan ti kasasaadda kas naindagaan nga iturayan ti naespirituan a pagarian ni Kristo, no di ket agbalindanto nga ar-ari a kadua ni Kristo idiay langit.​—Apo 5:9, 10.

Ti “Pagarian ni Apotayo ken ni Kristona.” Iti panagsuratna idi arinunos ti umuna a siglo K.P., babaen ti nadibinuan a palgaak, ni apostol Juan nasakbay a nakitana ti masanguanan a tiempo inton ni Jehova a Dios, babaen ti Anakna, mangaramid iti baro nga ebkas ti nadibinuan a panangituray. Iti dayta a tiempo, kas idi tiempo a panangisang-at ni David iti Lakasa idiay Jerusalem, maikuna a ni Jehova ‘innalanan ti naindaklan a pannakabalinna ken nangrugin nga agturay a kas ari.’ Daytoyen ti tiempo a dagiti natbag a timek idiay langit iwaragawagda: “Ti pagarian ti lubong nagbalinen a pagarian ni Apotayo ken ni Kristona, ket agturayto kas ari iti agnanayon ken awan inggana.”​—Apo 11:15, 17; 1Cr 16:1, 31.

Ti “Apotayo,” ti Soberano nga Apo Jehova, ti mangpatalged iti autoridadna iti “pagarian ti lubong,” nga ipasdekna ti maysa a baro nga ebkas ti kinasoberanona maipaay iti dagatayo. Itedna iti Anakna, ni Jesu-Kristo, ti maysa a segundario a bingay iti dayta a Pagarian, iti kasta naawagan dayta iti “pagarian ni Apotayo ken ni Kristona.” Dakdakkel ken nalawlawa daytoy a Pagarian ngem iti “pagarian ti Anak ti ayatna,” a nadakamat iti Colosas 1:13. Ti “pagarian ti Anak ti ayatna” nangrugi idi Pentecostes 33 K.P. ken inturayannan dagiti napulotan nga adalan ni Kristo; ti “pagarian ni Apotayo ken ni Kristona” maidanon iti panungpalan “ti naituding a pampanawen dagiti nasion” ket agturay iti intero a sangatauan ditoy daga.​—Lu 21:24.

Apaman a maawatna ti maysa a bingay iti “pagarian ti lubong,” aramiden ni Jesu-Kristo dagiti nasken nga addang tapno ikkatenna ti ibubusor iti kinasoberano ti Dios. Ti umuna a tignay napasamak idiay nailangitan a disso; ni Satanas ken dagiti sairona naabak ken naitapuakda iti daga. Nagbanag daytoy iti waragawag nga: “Ita napasamaken ti pannakaisalakan ken ti pannakabalin ken ti pagarian ti Diostayo ken ti autoridad ni Kristona.” (Apo 12:1-10) Bayat ti ababa a periodo ti tiempo a nabatbati kenkuana, daytoy kangrunaan a Kabusor, ni Satanas, agtultuloy nga itungpalna ti padto iti Genesis 3:15 babaen ti pananggubatna kadagiti “natda” ti “bin-i” ti babai, dagiti “sasanto” a naikeddeng nga agturay a kadua ni Kristo. (Apo 12:13-17; idiligyo ti Apo 13:4-7; Da 7:21-27.) Nupay kasta, naiparangarang ‘dagiti nalinteg a bilin’ ni Jehova ket dagiti ebkas ti panangukomna dumtengda kas saplit kadagidiay bumusbusor kenkuana, nga agbanag iti pannakadadael ti mistiko a Babilonia a Dakkel, ti kangrunaan a manangidadanes kadagiti adipen ti Dios ditoy daga.​—Apo 15:4; 16:1–19:6.

Kalpasan dayta ti “pagarian ni Apotayo ken ni Kristona” ibaonna dagiti nailangitan a buyotna maibusor kadagiti agtuturay iti amin a naindagaan a pagarian ken dagiti buyotda iti dangadang iti Armagedon, a mamagpatingga kadakuada. (Apo 16:14-16; 19:11-21) Daytoy ti sungbat iti dawat iti Dios nga: “Umay koma ti pagarian. Maaramid koma ti pagayatam, kas sadi langit, kasta met iti daga.” (Mt 6:10) Kalpasanna maigarangugong ni Satanas iti mangliwengliweng, ket mangrugi ti sangaribu a tawen a periodo nga iti dayta ni Kristo Jesus ken dagiti kakaduana agturayda kas ar-ari ken papadi kadagiti agnanaed iti daga.​—Apo 20:1, 6.

Ni Kristo “iyawatna ti pagarian.” Deskribiren met ni apostol Pablo ti turay ni Kristo bayat ti kaaddana. Kalpasan ti panangpagungar ni Kristo kadagiti pasurotna manipud ken patay, rugiannan a ‘pukawen ti isuamin a gobierno ken isuamin nga autoridad ken pannakabalin’ (mayanatup a tumukoy iti isuamin a gobierno, autoridad, ken pannakabalin a bumusbusor iti soberano a pagayatan ti Dios). Kalpasanna, iti panungpalan ti Milenio a Panagturayna, “iyawatna ti pagarian iti Dios ken Amana,” nga ipasakupna ti bagina “iti Daydiay a nangipasakup iti amin a bambanag kenkuana, tapno ti Dios agbalinto nga amin a bambanag iti tunggal maysa.”​—1Co 15:21-28.

Yantangay ni Kristo “iyawatna ti pagarian iti Dios ken Amana,” iti ania nga anag a ti Pagarianna “agnanayon,” kas maulit-ulit a naibaga iti Kasuratan? (2Pe 1:11; Isa 9:7; Da 7:14; Lu 1:33; Apo 11:15) Ti Pagarianna “saanto a pulos madadael”; dagiti gapuanan dayta agtalinaedto iti agnanayon; isu agnanayonto a mapadayawan gapu iti akemna kas Mesianiko nga Ari.​—Da 2:44.

Bayat ti Sangaribu a Tawen a Panagturay ni Kristo, ti turayna iti daga ramanenna ti napadian a tignay maipaay iti natulnog a sangatauan. (Apo 5:9, 10; 20:6; 21:1-3) Babaen iti daytoy, ti panagturay ti basol ken ipapatay kas ar-ari iti natulnog a sangatauan a naipasakup iti “linteg” dagita ket agpatingga; ti di kaikarian a kinamanangngaasi ken kinalinteg isuda ti mangituray. (Ro 5:14, 17, 21) Ti basol ken ipapatay naan-anayen a maikkat kadagiti agnanaed iti daga, ngarud agpatinggan uray ti panagkasapulan iti panagserbi ni Jesus kas “katulongan iti Ama,” awan sabali, ti panagserbina a mangipaay iti pannakaikappia maigapu kadagiti basol ti imperpekto a tattao. (1Jn 2:1, 2) Dayta ti mangisubli iti sangatauan iti sigud a kasasaad a tinagiragsak ti perpekto a tao a ni Adan idi adda idiay Eden. Bayat a perpekto idi ni Adan, saanna a kinasapulan ti asinoman nga agtakder iti nagbaetanda iti Dios tapno mangaramid iti pannakaikappia. Iti umasping a pamay-an, iti panagpatingga ti Sangaribu a Tawen a Turay ni Jesus, dagiti agnanaed iti daga isudanto ti rumbeng a manungsungbat iti tigtignayda iti sanguanan ni Jehova a Dios kas ti Katan-okan nga Ukom, a saandan nga agpannuray iti asinoman kas legal a manangibabaet, wenno katulongan. Ni Jehova, ti Soberano a Pannakabalin, agbalin ngarud nga “amin a bambanag iti tunggal maysa.” Kaipapanan daytoy a naan-anay a natungpalton ti panggep ti Dios nga “ummongen a sangsangkamaysa manen ken Kristo ti amin a bambanag, ti bambanag iti langlangit ken ti bambanag iti daga.”​—1Co 15:28; Efe 1:9, 10.

Ti Milenio a Turay ni Jesus naan-anay a naibanagnanton ti panggepna. Ti daga, a sigud a nakaipamaysaan ti panagrebelde, naisublinton iti naan-anay, nadalus, ken di masupiat a saadna iti pagturayan ti Soberano ti Uniberso. Awanton ti agtalinaed a segundario a pagarian iti nagbaetan ni Jehova ken ti natulnog a sangatauan.

Nupay kasta, kalpasan daytoy, maaramid ti maudi a pannubok iti kinatarnaw ken debosion dagiti amin a kasta a naindagaan nga iturayan. Maluk-atan ni Satanas manipud pannakaipupokna iti mangliwengliweng. Dagidiay tumulok iti pannulisogna tumulokda maibatay iti isu met laeng nga isyu a naibangon idiay Eden: ti kinanainkalintegan ti kinasoberano ti Dios. Makita daytoy iti panangrautda iti “pakarso dagiti sasanto ken ti ay-ayaten a siudad.” Yantangay dayta nga isyu narisuten iti hudisial a pamay-an ken naideklaran a nagleppas babaen ti Pangukoman ti langit, ti aniaman a napaut a panagrebelde saanen a mapalubosan iti daytoy a kaso. Dagidiay saan nga agtakder a sisusungdo iti dasig ti Dios saandanto a mabalin ti agapelar ken Kristo Jesus kas ‘pangikappia a katulongan,’ no di ket ni Jehova a Dios isunto ti “amin a bambanag” kadakuada, a saanen a posible ti panagapelar wenno panangibabaet. Amin a rebelde, espiritu wenno tao, awatenda ti sentensia manipud iti Dios, a dayta ti pannakadadael iti “maikadua nga ipapatay.”​—Apo 20:7-15.