JEHOVA

[ti mangpasamak a porma (causative form), di pay nalpas a kasasaad (imperfect state), ti Heb. a berbo a ha·wahʹ (agbalin); kaipapananna ti “Pagbalinenna”].

Ti personal a nagan ti Dios. (Isa 42:8; 54:5) Iti Kasuratan, natukoy babaen kadagiti mangiladawan a titulo a kas iti “Dios,” “Soberano nga Apo,” “Namarsua,” “Ama,” “Mannakabalin-amin,” ken “Kangatuan,” nupay kasta, ti personalidad ken galgaladna​—no siasino ken ania isuna​—ket naan-anay a nagupgop ken nayebkas laeng iti daytoy a personal a nagan.​—Sal 83:18.

Umiso a Pannakaibalikas ti Nadibinuan a Nagan. “Jehova” ti pagaammo unay nga Iloko a pannakaibalikas ti nadibinuan a nagan, nupay “Yahweh” ti kaykayat ti kaaduan nga eskolar iti Hebreo. Dagiti kadadaanan a Hebreo a manuskrito iparangda ti nagan iti porma a buklen ti uppat a konsonante, a gagangay a maaw-awagan Tetragrammaton (manipud Griego a te·tra-, kaipapananna ti “uppat,” ken gramʹma, “letra”). Dagitoy nga uppat a letra (naisurat manipud kannawan nga agpakannigid) ket יהוה ken mabalin a letra-por-letra a maipatarus kas YHWH (wenno, JHVH).

No kasta, ammotayo dagiti Hebreo a konsonante dayta a nagan. Ti saludsod ket, Ania a bokales ti rumbeng a mainayon kadagidiay a konsonante? Dagiti marka a bokales saan a maar-aramat iti Hebreo agingga idi maikadua a kagudua ti umuna a milenio K.P. (Kitaenyo ti HEBREO, II [Hebreo nga Alpabeto ken Estilo ti Letra].) Maysa pay, gapu iti narelihiosuan nga an-anito a nangrugi adun a siglo a nasaksakbay, ti panagikabil iti marka a bokales a masarakan kadagiti Hebreo a manuskrito saan a mangipaay iti solusion tapno maikeddeng no ania dagiti bokales a rumbeng nga agparang iti nadibinuan a nagan.

Ti an-anito ilemmengna ti nagan. Adda tiempo a rimsua kadagiti Judio ti inaanito a kapanunotan nga uray ti panangibalikas laeng iti nadibinuan a nagan (inrepresentar ti Tetragrammaton) ket di umiso. Saan a masinunuo no ania ti orihinal a nakaibatayan ti panangisardeng iti panangaramat iti dayta a nagan. Patien ti sumagmamano a ti nagan naibilang kas sagrado unay nga isawang dagiti imperpekto a bibig. Nupay kasta, awan pammaneknek iti mismo a Hebreo a Kasuratan a ti asinoman kadagiti pudno nga adipen ti Dios bimdeng a mangibalikas iti naganna. Dagiti Hebreo a dokumento a di nainaig iti Biblia, kas iti maaw-awagan Sursurat ti Laquis, ipakitada a ti nagan naaramat iti kadawyan a komunikasion babaen iti sursurat idiay Palestina bayat ti naud-udi a paset ti maikapito a siglo K.K.P.

Ti sabali pay a panangmatmat ket panggepda idi nga ilimed kadagiti di Judio a tattao ti nagan ta mabalin a di umiso ti panangaramatda iti dayta. Nupay kasta, kinuna a mismo ni Jehova nga ‘ipaideklarana ti naganna iti intero a daga’ (Ex 9:16; idiligyo ti 1Cr 16:23, 24; Sal 113:3; Mal 1:11, 14), tapno maammuan uray dagiti kabusorna. (Isa 64:2) Iti kinapudnona, ti nagan ket naammuan ken inar-aramat dagiti pagano a nasion agpadpada kadagidi tiempo sakbay ti Kadawyan a Panawen ken kadagidi immuna a siglo ti Kadawyan a Panawen. (The Jewish Encyclopedia, 1976, Tomo XII, p. 119) Naikuna pay a ti panggep ket tapno malapdan ti pannakaaramat ti nagan kadagiti ritual ti panagsalamangka. No pudno a kasta, nakapuy a panagrasrason daytoy, ta nabatad a no agbalin nga ad-adda a misterioso ti nagan gapu ta saanen a maar-aramat, ad-adda met ti panangusar iti dayta dagiti managsalamangka iti kayatda a pangaramatan.

Kaano a timmanor ti an-anito? No kasano a mapagduaduaan ti immuna a naidatag a rason wenno rasrason iti pannakaisardeng ti pannakaaramat ti nadibinuan a nagan, mapagduaduaan met unay no kaano ti pudpudno nga itatanor daytoy nga inaanito a panangmatmat. Adda dagiti agkuna a nangrugi dayta kalpasan ti pannakaidestiero idiay Babilonia (607-537 K.K.P.). Nupay kasta, naibatay daytoy a teoria iti pagarup a dagiti naud-udi a mannurat ti Hebreo a Kasuratan bimmassit ti panangaramatda iti dayta a nagan, panangmatmat a saan nga umiso no masukimat. Kas pagarigan, ti Malakias ket nabatad a maysa kadagiti maudi a libro ti Hebreo a Kasuratan a naisurat (iti maudi a kagudua ti maikalima a siglo K.K.P.), ngem itan-okna unay ti nadibinuan a nagan.

Impasimudaag ti adu a reperensia a ti nagan naisardeng a naaramat idi agarup 300 K.K.P. Ti mangpaneknek kampay idi iti daytoy a petsa isu ti kaawan ti Tetragrammaton (wenno ti letra-por-letra a pannakaipatarus dayta) iti Griego a Septuagint a patarus ti Hebreo a Kasuratan, a nangrugi idi agarup 280 K.K.P. Pudno a dagiti pagaammo ita a kakompletuan a manuskrito a kopia ti Septuagint annurotenda ti panangisandi iti Griego a sasao a Kyʹri·os (Apo) wenno The·osʹ (Dios) maipaay iti Tetragrammaton iti amin a pagparanganna. Ngem dagitoy a kangrunaan a manuskrito ket napetsaan laeng iti maikapat ken maikalima a siglo K.P. Dagiti nasarakan a nadadaan pay a kopia, nupay pirsapirsaydan, paneknekanda a dagiti kaunaan a kopia ti Septuagint ket naglaon iti nadibinuan a nagan.

Ti maysa kadagitoy isu ti pirsapirsay a natedda manipud papiro a lukot ti maysa a paset ti Deuteronomio, nailista kas P. Fouad Inventory No. 266. (LADAWAN, Tomo 1, p. 326) Kanayon nga idatagna ti Tetragrammaton, a naisurat kadagiti kuadrado a Hebreo a letra, tunggal agparang dayta iti Hebreo a teksto a maipatpatarus. Inkeddeng dagiti eskolar a daytoy a papiro ket nanipud pay umuna a siglo K.K.P., ket ngarud naisurat uppat wenno lima a siglo a nasaksakbay ngem kadagiti manuskrito a nadakamaten.​—Kitaenyo ti apendise ti Rbi8, p. 1562-1564.

Kaano a ti kaaduan kadagiti Judio aktual nga insardengda a baliksen ti personal a nagan ti Dios?

Gapuna, uray laeng iti naisurat a porma, awan ti nabileg a pammaneknek a napukawen wenno saanen a naaramat ti nadibinuan a nagan bayat ti periodo a K.K.P. Idi umuna a siglo K.P., damo a timmaud ti pammaneknek iti kaadda ti inaanito a panangmatmat iti dayta a nagan. Idi salaysayenna ti palgaak ti Dios ken Moises iti ayan ti sumsumged a bassit a kayo, kinuna ni Josephus a historiador a nagtaud iti pamilia ti papadi: “Idin ti Dios impalgakna kenkuana ti naganna, a sakbay dayta saan pay a nangngegan ti tattao, ken naiparit a sawek.” (Jewish Antiquities, II, 276 [xii, 4]) Nupay kasta, malaksid pay iti di umiso a pannakaammona maipapan iti nadibinuan a nagan sakbay ni Moises, ti sasao ni Josephus ket di nalawag ken saanna nga ibatad no ania ti agdama idi a panangmatmat ti kaaduan idi umuna a siglo maipapan iti panangibalikas wenno panangaramat iti nadibinuan a nagan.

Nalawlawag bassit ti Judio a Mishnah, maysa a koleksion dagiti rabbiniko a sursuro ken tradision. Ti pannakagupgopna ket naikuna a gapuanan ti maysa a rabbi a pagaammo kas Juda a Prinsipe, a nagbiag idi maikadua ken maikatlo a siglo K.P. Ti maysa a paset ti dokumento ti Mishnah silalawag nga isalaysayna dagiti kasasaad sakbay ti pannakadadael ti Jerusalem ken ti templona idi 70 K.P. Nupay kasta, kuna ti maysa nga eskolar maipapan iti Mishnah: “Nakarigrigat nga ikeddeng no ti aniaman a tradision a nailanad iti Mishnah ket adda aniaman a pategna no iti pakasaritaan. Ti kaunday ti panawen a mabalin a nanglibeg wenno nangballikug kadagiti pakalaglagipan dagiti tiempo a naiduma unay; dagiti napolitikaan a riribuk, panagbalbaliw, ken kinagulo nga impagteng ti dua nga iyaalsa ken dua a panagparmek ti Roma; dagiti pagalagadan a tinagipateg ti gunglo dagiti Fariseo (a dagiti kapanunotanda ket inlanad ti Mishnah) ngem saan a pagalagadan ti gunglo dagiti Saduceo . . .​—dagitoy ti bambanag a kasapulan nga ikabilangan iti panangtingiting iti kalidad ti sasao ti Mishnah. Kanayonanna pay, ti adu kadagiti linaon ti Mishnah ket bin-ig nga agpaay laeng iti akademiko a panangusig, ket (agparang a kasla) awan ipamatmatna a nangilanad kadagiti kaugalian a nainaig iti pakasaritaan.” (The Mishnah, impatarus ni H. Danby, London, 1954, p. xiv, xv) Ti sumaganad ipakitana ti sumagmamano kadagiti tradision a nailanad iti Mishnah maipapan iti panangibalikas iti nadibinuan a nagan:

Mainaig iti tinawen nga Aldaw ti Panangabbong, kuna ti patarus ni Danby iti Mishnah: “Ket no ti papadi ken dagiti umili nga agtaktakder iti Paraangan ti Templo mangngegda ti Naibalikas a Nagan a rummuar iti ngiwat ti Nangato a Padi, kaugalianda ti agparintumeng ken agrukob ket iruknoyda ti ruprupada ket kunaenda, ‘Bendito koma ti nagan ti kinadayag ti pagarianna iti kinaagnanayon!’” (Yoma 6:2) Maipapan kadagiti inaldaw a pamendision ti padi, kuna ti Sotah 7:6: “Iti Templo imbalikasda ti Nagan kas iti pannakaisuratna, ngem kadagiti probinsia nagaramatda iti sandi a sao.” Kuna ti Sanhedrin 7:5 a ti maysa a managtabbaaw awan basolna ‘malaksid no imbalikasna ti Nagan,’ ket bayat ti panangusig iti darum a panagtabbaaw, nagaramatda iti sandi a nagan agingga a ti amin a pammaneknek ket nangngeganen; kalpasanna, ti kangrunaan a saksi pribado a nakiddaw a ‘sawenna a sibabatad no ania ti nangngegna,’ a mabalbalin nga inaramatna ti nadibinuan a nagan. Ti Sanhedrin 10:1, iti panangilanadna kadagidiay “awanan iti bingay iti lubong nga umay,” kunana: “Kuna ni Abba Saul: Kasta met daydiay mangibalikas iti Nagan maitunos kadagiti umiso a letrana.” Nupay kasta, iti laksid dagitoy a negatibo a panangmatmat, iti umuna a benneg ti Mishnah adda met masarakan a positibo a pammilin a “ti maysa a tao rumbeng a kablaawanna ti padana a tao babaen [ti panangaramatna] iti Nagan [ti Dios],” kalpasanna nadakamat ti pagarigan maipapan ken Boaz (Ru 2:4).​—Berakhot 9:5.

Iti panangusig kadagita, dagitoy a nabayagen a panangmatmat ti kaaduan mabalin nga ipalgakda a ti inaanito a pagannayasan a panangliklik iti panangaramat iti nadibinuan a nagan ket timmaud sakbay a nadadael ti templo ti Jerusalem idi 70 K.P. Uray idin, kangrunaanna a ti papadi ti sibabatad a naikuna a nagaramat iti sandi a nagan a maisukat iti nadibinuan a nagan, ken kadagiti probinsia laeng nga inaramidda ti kasta. Kanayonanna pay, kas nakitatayon, ti pateg dagiti tradision iti Mishnah no mainaig iti pakasaritaan ket mapagduaduaan.

Awan ngarud ti pudpudno a pangibatayan iti panangituding iti aniaman a tiempo a nasapsapa ngem iti umuna ken maikadua a siglo K.P. maipaay iti itatanor ti inaanito a panangmatmat a nakaigapuan ti pannakaisardeng ti pannakaaramat ti nadibinuan a nagan. Nupay kasta, dimteng ti tiempo a no basbasaenna ti Hebreo a Kasuratan iti orihinal a pagsasao, ti Judio nga agbasbasa isandina ti ʼAdho·naiʹ (Soberano nga Apo) wenno ti ʼElo·himʹ (Dios) imbes a baliksenna ti nadibinuan a nagan nga inrepresentar ti Tetragrammaton. Makita daytoy iti kinapudno nga idi nausaren ti marka a bokales idi maikadua a kagudua ti umuna a milenio K.P., dagiti Judio a managkopia impasngatda iti Tetragrammaton dagiti marka a bokales maipaay iti ʼAdho·naiʹ wenno iti ʼElo·himʹ, nabatad a tapno mailasin ti agbasbasa a dagidiay ti sawenna imbes a baliksenna ti nadibinuan a nagan. No ti agbasbasa usarenna idi dagiti naud-udi a kopia ti Griego a Septuagint a patarus ti Hebreo a Kasuratan, siempre, masarakanna a ti Tetragrammaton naan-anay a nasukatan iti Kyʹri·os ken The·osʹ.​—Kitaenyo ti APO.

Dagiti patarus iti dadduma pay a pagsasao, kas iti Latin a Vulgate, tinuladda dagitoy a naud-udi a kopia ti Griego a Septuagint. Ti Katoliko a Douay Version (ti 1609-1610) iti Ingles, a naibasar iti Latin a Vulgate, awanan ngarud iti nadibinuan a nagan, idinto ta ti King James Version (1611) aramatenna ti APO wenno DIOS (iti dadakkel a letra ken bassit ti pannakaisuratda a dadakkel a letra) a mangirepresentar iti Tetragrammaton iti Hebreo a Kasuratan, malaksid iti uppat a nagparangan dayta.

Ania ti umiso a pannakaibalikas ti nagan ti Dios?

Idi maikadua a kagudua ti umuna a milenio K.P., dagiti Judio nga eskolar nangaramidda iti maysa a sistema dagiti marka a mangirepresentar kadagiti awan a bokales iti bin-ig a konsonante a Hebreo a teksto. No maipapan iti nagan ti Dios, imbes a mangipasngatda kadagiti umiso a pagilasinan ti bokales maipaay iti dayta, nangikabilda kadagiti sabali pay a pagilasinan ti bokales tapno mapalagipan ti agbasbasa a rumbeng a sawenna ti ʼAdho·naiʹ (kaipapananna ti “Soberano nga Apo”) wenno ʼElo·himʹ (kaipapananna ti “Dios”).

Ti Codex Leningrad B 19^A, iti maika-11 a siglo K.P., ikkanna ti Tetragrammaton iti marka a bokales tapno mabasa a Yehwahʹ, Yehwihʹ, ken Yeho·wahʹ. Ti edision ni Ginsburg iti Masoretiko a teksto ikkanna ti nadibinuan a nagan iti marka a bokales tapno mabasa a Yeho·wahʹ. (Ge 3:14, Rbi8 ftn) “Yahweh” ti paboran ti kaaduan nga eskolar ti Hebreo kas ad-adda nga umiso a pannakaibalikas dayta. Ipamatmatda a Yah (Jah iti Latin a porma) ti napaababa a porma ti nagan, kas iti adda iti Salmo 89:8 ken iti sasao a Ha·lelu-Yahʹ (kaipapananna ti “Idaydayawyo ni Jah!”). (Sal 104:35; 150:1, 6) Kasta met, dagiti porma a Yehohʹ, Yoh, Yah, ken Yaʹhu, a masarakan iti Hebreo nga ispeling ti nagnagan a Jehosafat, Josafat, Sefatias, ken dadduma pay, mabalin a naadawda amin iti Yahweh. Umar-arngi dagiti Griego a letra-por-letra a panangipatarus dagiti nagkauna a Kristiano a mannurat babaen iti panagaramatda kadagiti ispeling a kas iti I·a·beʹ ken I·a·ou·eʹ, a kaas-aspingda ti Yahweh no baliksen iti Griego. Kaskasdi, saan a pulos agkaykaysa dagiti eskolar maipapan iti dayta a suheto, ta ti sumagmamano paboranda dagiti sabali pay a pannakaibalikas, kas iti “Yahuwa,” “Yahuah,” wenno “Yehuah.”

Yantangay saan itan a masigurado ti pannakaibalikasna, agparang nga awan rason a saanen nga usaren ti nalatak a porma a “Jehova” iti Iloko, iti kasta aramaten laengen ti sabali a naisingasing a pannakaibalikas. No maaramid ti kasta a panangbalbaliw, rumbeng met ngarud a mayaplikar dayta iti adu a sabali pay a nagan a masarakan iti Kasuratan, iti kasta mabalbaliwan ti ispeling ken pannakaibalikas dagita: ti Jeremias mabaliwan iti Yir·meyahʹ, ti Isaias agbalin a Yeshaʽ·yaʹhu, ken ti Jesus agbalin a Yehoh·shuʹaʽ (kas iti Hebreo) wenno I·e·sousʹ (kas iti Griego). Ti panggep ti sasao isu ti panangyallatiw kadagiti kapanunotan; iti Iloko, ti nagan a Jehova ipabigbigna ti pudno a Dios, nga ad-adda a mayallatiwna a naimbag itatta daytoy a kapanunotan ngem ti aniaman kadagiti naisingasing a sandi.

Kinapateg ti Nagan. Adu nga agdama-aldaw nga eskolar ken managipatarus ti Biblia itandudoda ti panangsurot iti nabayagen a kaugalian a panangikkat iti naisalsalumina a nagan ti Dios. Saanda laeng nga aramaten a rason ti di masigurado a pannakaibalikas dayta no di ket patienda pay a gapu ta natan-ok ken naisalsalumina ti pudno a Dios, saan a nasken nga adda masinunuo a naganna. Ti kasta a panangmatmat saan a suportaran dagiti naipaltiing a Kasuratan, uray dagidiay naisurat sakbay ti panawen Kristiano wenno dagidiay linaon ti Kristiano a Griego a Kasuratan.

Ti Tetragrammaton 6,828 a daras nga agparang iti Hebreo a teksto a naimaldit iti Biblia Hebraica ken Biblia Hebraica Stuttgartensia. Iti Baro a Lubong a Patarus, 6,973 a daras nga agparang ti nadibinuan a nagan iti Hebreo a Kasuratan, gapu ta dagiti managipatarus inkabilanganda, agraman ti sabali pay a bambanag, a ti nadibinuan a nagan, iti sumagmamano a paset, ket sinuktan dagiti eskriba iti ʼAdho·naiʹ wenno ʼElo·himʹ. (Kitaenyo ti apendise ti Rbi8, p. 1561, 1562.) Ti mismo a kasansan ti panagparang ti nagan patalgedanna a napateg dayta iti Autor ti Biblia, Daydiay a makinnagan iti dayta. Ad-adu nga amang ti pannakaaramat dayta iti intero a Kasuratan ngem ti pannakaaramat ti aniaman a titulo, kas iti “Soberano nga Apo” wenno “Dios,” a nayaplikar kenkuana.

Makapainteres met no kasano a dagiti mismo a nagnagan ket naipaayan iti kinapateg iti Hebreo a Kasuratan ken kadagiti Semitiko a tattao. Ipamatmat ni Propesor G. T. Manley: “Ti panangadal iti sao a ‘nagan’ iti Daan a Tulag ipalgakna no kasano kapateg dayta iti Hebreo. Ti nagan ket saan a pangawag laeng, no di ket napateg iti pudpudno a personalidad daydiay makinnagan iti dayta. . . . No ti maysa a persona ikabilna ti ‘naganna’ iti maysa a banag wenno iti sabali a persona, dayta naud-udi a nadakamat a persona ket maadda iti sidong ti impluensia ken pannalaknibna.”​—New Bible Dictionary, inurnos ni J. D. Douglas, 1985, p. 430; idiligyo ti Everyman’s Talmud, ni A. Cohen, 1949, p. 24; Ge 27:36; 1Sm 25:25; Sal 20:1; Pr 22:1; kitaenyo ti NAGAN.

Ti “Dios” ken “Ama” ket saan a mangipasimudaag iti pannakaiduma. Ti titulo a “Dios” ket saan a personal, saan met a mangipasimudaag iti pannakaiduma (ti maysa mapagbalinna pay a dios ti tianna; Fil 3:19). Iti Hebreo a Kasuratan, ti isu met laeng a sao (ʼElo·himʹ) ket nayaplikar ken Jehova, ti pudno a Dios, ken iti ulbod a didios, kas iti dios dagiti Filisteo a ni Dagon (Uk 16:23, 24; 1Sm 5:7) ken iti dios dagiti Asirio a ni Nisroc. (2Ar 19:37) No ti maysa a Hebreo ibagana iti maysa a Filisteo wenno Asirio nga isu agdaydayaw iti “Dios [ʼElo·himʹ],” nabatad a saan a nalawag no asino ti tuktukoyenna a Persona a pakaiturongan ti panagdaydayawna.

Kadagiti artikulona maipapan ken Jehova, ti The Imperial Bible-Dictionary nagsayaat ti panangdeskribirna iti nagdumaan ti ʼElo·himʹ (Dios) ken Jehova. Kunaenna maipapan iti nagan a Jehova: “Piho a nagan dayta iti amin a paset, a tumukoy iti Dios a persona ken agaplikar kenkuana laeng; idinto ta ti Elohim ad-adda a mainaig iti galad ti kadawyan a nombre, nga iti kinapudnona gagangay a tumukoy iti Katan-okan, ngem saan nga iti amin a gundaway wenno saan a kankanayon. . . . Ti Hebreo mabalinna a kunaen ti Elohim, ti pudno a Dios, kas maisupadi iti amin nga ulbod a didios; ngem saanna a pulos kunaen ti Jehova, ta Jehova ti nagan ti pudno a Dios laeng. Maulit-ulit a kunaenna Diosko . . . ; ngem saan a pulos a Jehovak, ta no kunaenna Diosko, tuktukoyenna ni Jehova. Dakamatenna ti maipapan iti Dios ti Israel, ngem pulos a saan a maipapan iti Jehova ti Israel, ta awanen ti sabali pay a Jehova. Dakamatenna ti maipapan iti sibibiag a Dios, ngem pulos a saan a maipapan iti sibibiag a Jehova, ta saanna a mabalin a panunoten a ni Jehova ket saan a sibibiag.”​—Inurnos ni P. Fairbairn, London, 1874, Tomo I, p. 856.

Pudno met dayta iti Griego a termino maipaay iti Dios, The·osʹ. Agpada a nayaplikar dayta iti pudno a Dios ken iti pagano a didios a kas kada Zeus ken Hermes (Jupiter ken Mercurio ti Roma). (Idiligyo ti Ara 14:11-15.) Idatag ti sasao ni Pablo iti 1 Corinto 8:4-6 ti pudpudno a kasasaad: “Ta uray pay no adda dagidiay maawagan ‘didios,’ uray no idiay langit wenno ditoy daga, no kasano nga adda adu a ‘didios’ ken adu nga ‘appo,’ kinaagpaysuanna kadatayo adda maymaysa a Dios nga Ama, a kenkuana agtaud ti amin a bambanag, ket maipaaytayo kenkuana.” Ti panamati iti nakaad-adu a dios, a makagapu a nasken a maiduma kadagita ti pudno a Dios, ket nagtultuloy uray iti daytoy maika-21 a siglo.

Ti panangtukoy ni Pablo iti “Dios nga Ama” saanna a kayat a sawen a ti nagan ti pudno a Dios ket “Ama,” ta ti awag nga “ama” agaplikar met iti tunggal tao a lalaki a nagannak ken mangdeskribir iti lallaki iti dadduma pay a relasion. (Ro 4:11, 16; 1Co 4:15) Naipaayan ti Mesias iti titulo nga “Agnanayon nga Ama.” (Isa 9:6) Ni Jesus inawaganna ni Satanas kas “ama” ti sumagmamano a manangpapatay a bumusbusor. (Jn 8:44) Ti termino nayaplikar met iti didios dagiti nasion, a ti Griego a dios a ni Zeus nairepresentar kas naindaklan nga ama a dios kadagiti daniw ni Homer. Naipakita iti nakaad-adu a teksto a ti “Dios nga Ama” adda naganna, a naiduma iti nagan ti Anakna. (Mt 28:19; Apo 3:12; 14:1) Ammo ni Pablo ti personal a nagan ti Dios, Jehova, kas masarakan iti salaysay ti panamarsua iti Genesis, a nagadawan ni Pablo kadagiti suratna. Dayta a nagan, Jehova, idumana ti “Dios nga Ama” (idiligyo ti Isa 64:8), iti kasta malapdan ti aniaman a gandat a mangikaykaysa wenno mangitipon iti pakabigbigan ken personana iti asinoman a sabali pay a mabalin a pakayaplikaran ti titulo a “dios” wenno “ama.”

Saan a maysa a dios ti tribu. Naawagan ni Jehova iti “Dios ti Israel” ken ‘Dios dagidi ammada.’ (1Cr 17:24; Ex 3:16) Nupay kasta, daytoy nasinged a pannakainaig kadagiti Hebreo ken iti nasion ti Israel ket saan a rason tapno iyaplikar laeng dayta a nagan iti maysa a dios ti tribu, kas inaramid ti sumagmamano. Insurat ti Kristiano a ni apostol Pablo: “Isu aya ti Dios dagiti Judio laeng? Saan aya a kadagiti met tattao iti nasnasion? Wen, kadagiti tattao iti nasnasion met.” (Ro 3:29) Ni Jehova saan laeng nga isu ti “Dios iti intero a daga” (Isa 54:5) no di ket isu met ti Dios iti uniberso, “ti Nangaramid iti langit ken daga.” (Sal 124:8) Ti tulag ni Jehova nga inaramidna ken Abraham agarup 2,000 a tawen sakbay ti kaaldawan ni Pablo, nangikari kadagiti pamendision maipaay kadagiti tattao iti amin a nasion, mangipakita a ti Dios maseknan iti intero a sangatauan.​—Ge 12:1-3; idiligyo ti Ara 10:34, 35; 11:18.

Idi agangay, ni Jehova a Dios linaksidna ti di matalek a nasion ti nainlasagan nga Israel. Ngem ti naganna nagtultuloy iti tengnga ti baro a nasion ti naespirituan nga Israel, ti kongregasion Kristiano, uray idi a dayta a baro a nasion nangrugin nga awatenna dagiti di Judio a tattao kas kamkamengna. Ngarud, idi mangidadaulo ni adalan a Santiago iti maysa a Nakristianuan nga asamblea idiay Jerusalem, dinakamatna a ti Dios “inturongna ti asikasona kadagiti [di Judio a] nasion tapno mangala kadakuada iti ili a maipaay iti naganna.” Kas pammaneknek a naipadto daytoy, inadaw ni Santiago ti maysa a padto iti libro ti Amos a nagparangan ti nagan ni Jehova.​—Ara 15:2, 12-14; Am 9:11, 12.

Iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Maigapu itoy a pammaneknek, agparang a nakaskasdaaw unay a maammuan a dagiti adda pay laeng ita a kopia ti manuskrito ti orihinal a teksto ti Kristiano a Griego a Kasuratan saanda a naglaon iti nadibinuan a nagan iti kompleto a pormana. Gapuna, ti nagan saan met a masarakan iti kaaduan a patarus ti maaw-awagan Baro a Tulag. Nupay kasta, ti nagan agparang kadagitoy a patarus iti napaababa a pormana iti Apocalipsis 19:1, 3, 4, 6, iti sasao nga “Alleluia” wenno “Hallelujah” (KJ, Dy, JB, AS, RS). Ti awag a nailanad sadiay kas insao dagiti espiritu nga annak ti Dios nga “Idaydayawyo ni Jah!” (NW) ibatadna a saan a nagpaso ti pannakaaramat ti nadibinuan a nagan; napateg ken mayanatup pay laeng dayta a kas idi periodo sakbay ti panawen Kristiano. Ngarud, apay nga awan dayta iti Kristiano a Griego a Kasuratan iti kompleto a pormana?

Apay a ti kompleto a porma ti nadibinuan a nagan ket awan iti aniaman a magun-odan a kadaanan a manuskrito ti Kristiano a Griego a Kasuratan?

Sigun iti argumento a nabayagen a naidatag, dagiti napaltiingan a mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan nagadawda iti Hebreo a Kasuratan, a nagibasarda iti Septuagint, ken yantangay daytoy a bersion sinukatanna ti Tetragrammaton iti Kyʹri·os wenno The·osʹ, dagitoy a mannurat saanda nga inaramat ti nagan a Jehova. Kas naipakitan, awanen ti bileg daytoy nga argumento. Dagiti kadadaanan a pirsay ti Griego a Septuagint pudno a naglaonda iti nadibinuan a nagan iti Hebreo a pormana. Maipapan iti daytoy, kuna ni Dr. P. Kahle: “Ammotayo itan nga iti teksto ti Griego a Biblia [ti Septuagint] nga insurat dagiti Judio agpaay kadagiti Judio, saan a naipatarus ti Nadibinuan a nagan babaen iti kyrios, no di ket ti Tetragrammaton a naisurat kadagiti Hebreo wenno Griego a letra napagtalinaed kadagita a MSS [manuskrito]. Dagiti Kristiano ti nangsukat iti Tetragrammaton babaen iti kyrios, idi a ti nadibinuan a nagan a naisurat kadagiti Hebreo a letra ket saanen a maawatan.” (The Cairo Geniza, Oxford, 1959, p. 222) Kaano a napasamak daytoy a panagbalbaliw kadagiti Griego a patarus ti Hebreo a Kasuratan?

Nabatad a napasamak dayta sumagmamano a siglo kalpasan ti ipapatay ni Jesus ken dagiti apostolna. Iti Griego a bersion ni Aquila, napetsaan iti maikadua a siglo K.P., agparang pay laeng ti Tetragrammaton babaen kadagiti Hebreo a letra. Idi agarup 245 K.P., ti nalatak nga eskolar a ni Origen inaramidna ti librona a Hexapla, innem ti binatogna a pannakakopia ti naipaltiing a Hebreo a Kasuratan: (1) iti orihinal a pannakaisuratda iti Hebreo ken Aramaiko, a napakuyogan iti (2) letra-por-letra a patarus iti Griego, ken kadagiti Griego a bersion da (3) Aquila, (4) Symmachus, (5) ti Septuagint, ken ni (6) Theodotion. Maipapan iti pammaneknek ti pirpirsay a kopia a pagaammo ita, kuna ni Propesor W. G. Waddell: “Iti Hexapla ni Origen . . . dagiti Griego a bersion da Aquila, Symmachus, ken ti LXX [Septuagint] inrepresentarda amin ti JHWH babaen ti ΠΙΠΙ; iti maikadua a binatog ti Hexapla, naisurat ti Tetragrammaton kadagiti Hebreo a letra.” (The Journal of Theological Studies, Oxford, Tomo XLV, 1944, p. 158, 159) Patien ti dadduma a ti orihinal a teksto ti Hexapla ni Origen nagaramat kadagiti Hebreo a letra maipaay iti Tetragrammaton kadagiti amin a binatogna. Kinuna a mismo ni Origen, iti panangkomentona iti Salmo 2:2, a “kadagiti kaumisuan a manuskrito, TI NAGAN agparang kadagiti Hebreo a letra, ngem saan nga iti Hebreo [a letletra] iti agdama a tiempo, no di ket kadagiti kadaanan unay.”​—Patrologia, Graeca, Paris, 1862, Tomo XII, bin. 1104.

Uray pay idi maikapat a siglo K.P., ni Jerome, ti manangipatarus iti Latin a Vulgate, kunaenna iti introduksionna kadagiti libro ti Samuel ken Ar-ari: “Ket masarakantayo ti nagan ti Dios, ti Tetragrammaton [awan sabali, יהוה], iti sumagmamano a Griego a tomo uray agingga itoy nga aldaw kas naisurat kadagiti kadaanan a letra.” Iti maysa a surat a naisurat idiay Roma, idi 384 K.P., kuna ni Jerome: “Ti maikasiam [a nagan ti Dios] isu ti Tetragrammaton, nga imbilangda [nga a·nek·phoʹne·ton], kayatna a sawen, di maisawang, ken naisurat kadagitoy a letra, Iod, He, Vau, He. Adda dagiti ignorante a tattao, a no masarakanda dayta kadagiti Griego a libro, gapu iti panagkakaasping dagiti letra, kadawyanna a basaenda kas ΠΙΠΙ [Griego a letletra a katupag ti Romano a letletra a PIPI].”​—Papyrus Grecs Bibliques, ni F. Dunand, Cairo, 1966, p. 47, ftn. 4.

Gapuna, dagiti makunkuna a Kristiano a “nangsandi iti Tetragrammaton babaen iti kyrios” kadagiti kopia ti Septuagint ket saan a dagiti nagkauna nga adalan ni Jesus. Tattao dagita a nagbiag kadagiti naud-udi a siglo, idi a ti naipadto nga apostasia naan-anayen a timmanor ken natulawannan ti kinasin-aw dagiti Nakristianuan a sursuro.​—2Te 2:3; 1Ti 4:1.

Inaramat ni Jesus ken dagiti adalanna. Ngarud, idi kaaldawan ni Jesus ken dagiti adalanna, sigurado unay a nagparang ti nadibinuan a nagan kadagiti kopia ti Kasuratan, agpadpada kadagiti Hebreo a manuskrito ken kadagiti Griego a manuskrito. Inaramat kadi ni Jesus ken dagiti adalanna ti nadibinuan a nagan iti panagsaoda ken iti panagsuratda? No ikabilangan ti panangkondenar ni Jesus kadagiti tradision dagiti Fariseo (Mt 15:1-9), minamaag unay a kunaen nga impalubos ni Jesus ken dagiti adalanna nga impluensiaan ida dagiti kapanunotan dagiti Fariseo (kas kadagiti nailanad iti Mishnah) iti daytoy a banag. Ti mismo a nagan ni Jesus kaipapananna ti “Ni Jehova ket Salakan.” Kinunana: “Immayak iti nagan ni Amak” (Jn 5:43); insurona nga ikararag dagiti pasurotna: “Amami nga adda iti langlangit, masantipikar koma ti naganmo” (Mt 6:9); kinunana a naaramid dagiti trabahona “iti nagan ni Amak” (Jn 10:25); ken, iti kararagna iti rabii ti ipapatayna, kinunana nga imparangarangna ti nagan ni Amana kadagiti adalanna ken indawatna, “Nasantuan nga Ama, aywanam ida maigapu iti bukodmo a nagan” (Jn 17:6, 11, 12, 26). No maikabilangan amin daytoy, sigurado nga inaramat ni Jesus ti nadibinuan a nagan, a Jehova, no adawenna idi ti Hebreo a Kasuratan wenno no agbasa manipud iti dayta. (Idiligyo ti Mt 4:4, 7, 10 iti De 8:3; 6:16; 6:13; kasta met ti Mt 22:37 iti De 6:5; ken ti Mt 22:44 iti Sal 110:1; kasta met ti Lu 4:16-21 iti Isa 61:1, 2.) Nainkalintegan a dagiti adalan ni Jesus, agraman dagiti napaltiingan a mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan, surotenda ti ulidanna iti daytoy.

Ngarud, apay a ti nagan saan a masarakan kadagiti adda pay laeng ita a manuskrito ti Kristiano a Griego a Kasuratan wenno ti maaw-awagan Baro a Tulag? Nabatad a gapu ta idi tiempo a pannakaaramid dagitoy a kopia nga adda pay laeng ita (manipud maikatlo a siglo K.P. nga agpatpatuloy) nabaliwanen ti orihinal a teksto iti sursurat dagiti apostol ken ad-adalan. Gapuna, dagiti managkopia iti naud-udi a tiempo di pagduaduaan a sinukatanda iti Kyʹri·os ken The·osʹ ti nadibinuan a nagan nga agparang iti Tetragrammaton a pormana. (LADAWAN, Tomo 1, p. 324) Ipakita dagiti kinapudno a kasta a mismo ti naaramid kadagiti naud-udi a kopia ti Septuagint a patarus ti Hebreo a Kasuratan.

Pannakaisubli ti nadibinuan a nagan iti patarus. Yantangay natarusanda a kasta ti napasamak, ti sumagmamano a managipatarus inramanda ti nagan a Jehova kadagiti patarusda iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Iti The Emphatic Diaglott, maika-19 a siglo a patarus ni Benjamin Wilson, adu a daras nga agparang ti nagan a Jehova, nangnangruna kadagiti paset a dagiti Kristiano a mannurat nagadawda manipud Hebreo a Kasuratan. Ngem idi pay 1533, iti patarus ni Anton Margaritha, ti Tetragrammaton nangrugin nga agparang kadagiti patarus ti Kristiano a Kasuratan iti Hebreo. Kalpasanna, iti nadumaduma a sabsabali pay a kakasta a patarus iti Hebreo, dagiti managipatarus inaramatda ti Tetragrammaton kadagiti paset a ti napaltiingan a mannurat nagadaw iti teksto manipud Hebreo a Kasuratan a nagparangan ti nadibinuan a nagan.

Maipapan iti kinaumiso daytoy nga inaramidda, paliiwenyo ti sumaganad a panangbigbig ni R. B. Girdlestone, daydi prinsipal ti Wycliffe Hall, Oxford. Impaayna ti deklarasionna sakbay a naipalnaad ti manuskrito a pammaneknek a mangipakpakita a ti Griego a Septuagint ket sigud a naglaon iti nagan a Jehova. Kinunana: “No dayta [Septuagint] a bersion pinagtalinaedna ti sao [Jehova], wenno nagaramat pay ketdi iti maysa a Griego a sao maipaay iti Jehova ken sabali pay maipaay iti Adonai, awan duadua a ti kasta a pannakaaramat ket napagtalinaed kadagiti bitla ken argumento iti Baro a Tulag. Gapuna, ti Apotayo, iti panangadawna iti maika-110 a Salmo 110:1, imbes a kunaenna, ‘Ti Apo kinunana iti Apok,’ mabalin a kinunana, ‘Ni Jehova kinunana ken Adoni.’”

Maitunos iti daytoy met laeng a pangibatayan (a dayta a pammaneknek ket aktual a kinapudno itan), innayonna: “Kas pagarigan ti maysa a Kristiano nga eskolar ipatpatarusna ti Griego a Tulag iti Hebreo, tunggal agparang ti sao a Κύριος, kasapulan nga usigenna no adda kadi aniaman iti konteksto a mangipatuldo iti pudno a katupag dayta iti Hebreo; ket daytoy ti tumaud a parikut iti panangipatarus iti Baro a Tulag kadagiti amin a pagsasao no ti titulo a Jehova napagtalinaed iti [Septuagint a patarus ti] Daan a Tulag. Ti Hebreo a Kasuratan agbalin a giya iti adu a teksto: ngarud, sadinoman a pagparangan ti sasao a ‘ti anghel ti Apo,’ ammotayo a ti sao nga Apo irepresentarna ni Jehova; umasping iti dayta ti mapataud a konklusion maipapan iti sasao a ‘ti sao ti Apo,’ no masurot ti pagtuladan nga impasdek ti Daan a Tulag; kasta met laeng iti kaso ti titulo a ‘ti Apo ti Buybuyot.’ Iti kasunganina, sadinoman a pagparangan ti sasao nga ‘Apok’ wenno ‘Apotayo,’ ammotayo a di mayanatup ti sao a Jehova, ket Adonai wenno Adoni ti kasapulan a maaramat.” (Synonyms of the Old Testament, 1897, p. 43) Naibatay iti dayta ti pamay-an a nasurot kadagiti patarus ti Griego a Kasuratan (immun-unan a nadakamat) a naglaon iti nagan a Jehova.

Nupay kasta, naisangsangayan iti daytoy a banag ti Baro a Lubong a Patarus, a naaramat iti daytoy intero a libro, ta ti nadibinuan a nagan iti pormana a “Jehova” agparang iti dayta iti 237 a daras iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Kas naipakitan, adda nasayaat a nakaibatayan daytoy.

Nagkauna a Pannakaaramat ti Nagan ken ti Kaipapananna. Masansan a di umiso a mayap-aplikar ti Exodo 3:13-16 ken Ex 6:3 tapno ti kaipapanan ket damo a naipalgak ken Moises ti nagan ni Jehova sumagmamano pay a tiempo sakbay ti Ipapanaw iti Egipto. Pudno, insaludsod ni Moises: “Kas pagarigan dumtengakon iti annak ti Israel ket kunaek kadakuada, ‘Ti Dios dagidi ammayo imbaonnak kadakayo,’ ket kunaenda kaniak, ‘Ania ti naganna?’ Anianto ti kunaek kadakuada?” Ngem saan a kayat a sawen daytoy nga isu wenno dagiti Israelita saanda nga ammo ti nagan ni Jehova. Ti mismo a nagan ti ina ni Moises a ni Jocabed mabalin a kaipapananna ti “Ni Jehova ket Dayag.” (Ex 6:20) Ti saludsod ni Moises nalabit nainaig kadagiti kasasaad a mapaspasaran idi dagiti annak ti Israel. Adun a dekada a maad-adipenda iti kasta unay, nga awan pagilasinan iti pannakapabang-ar. Nalablabit adu kadakuada ti nakarikna iti panagduadua, pannakaupay, ken panagkapuy ti pammati iti pannakabalin ken panggep ti Dios a mangispal kadakuada. (Imutektekanyo met ti Eze 20:7, 8.) No ngarud kunaen laeng ni Moises nga isu immay iti nagan ti “Dios” (ʼElo·himʹ) wenno ti “Soberano nga Apo” (ʼAdho·naiʹ), mabalin nga awan unay ti epektona kadagiti agsagsagaba nga Israelita. Ammoda nga addaan dagiti Egipcio iti bukodda a didios ken appo ket di pagduaduaan nga adun ti nangngeganda a panangrurod manipud kadagiti Egipcio a ti didiosda natantan-ok kano ngem ti Dios dagiti Israelita.

Laglagipentayo met a ti nagnagan idi ket adda pudpudno a kaipapananda ken saan laeng nga “etiketa” a mangyam-ammo iti maysa nga indibidual a kas itatta. Ammo ni Moises a ti nagan ni Abram (a ti kaipapananna ket “Ni Ama ket Nangato (Natan-ok)”) nabalbaliwan iti Abraham (kaipapananna ti “Ama ti Maysa a Bunggoy (Umariwekwek)”), a dayta a pannakabalbaliw ket maigapu iti panggep ti Dios mainaig ken Abraham. Kasta met, ti nagan ni Sarai nabalbaliwan iti Sara, ket ti nagan ni Jacob nabalbaliwan iti Israel; iti tunggal kaso, ti pannakabalbaliw impalgakna ti maysa a banag a nakapatpateg ken naimpadtuan maipapan iti panggep ti Dios mainaig kadakuada. Mabalin a pampanunoten ni Moises no ipalgak itan ni Jehova ti bagina babaen iti maysa a baro a nagan tapno malawlawagan ti panggepna maipaay iti Israel. Ti ipapan ni Moises kadagiti Israelita iti “nagan” Daydiay nangibaon kenkuana kaipapananna nga isu ti pannakabagi dayta a Maysa, ket ti naindaklan nga autoridad nga aramaten ni Moises iti panagsaona masinunuo babaen wenno maitupag iti dayta a nagan ken iti inrepresentaran dayta. (Idiligyo ti Ex 23:20, 21; 1Sm 17:45.) Gapuna, ti saludsod ni Moises ket napnuan kaipapanan.

Ti sungbat ti Dios iti Hebreo ket: ʼEh·yehʹ ʼAsherʹ ʼEh·yehʹ. Iti sumagmamano a patarus, naipatarus daytoy kas “SIAK TI SIAK.” Nupay kasta, maimutektekan koma a ti Hebreo a berbo a ha·yahʹ, a nakaadawan ti sao nga ʼEh·yehʹ, kaipapananna ti “agbalin,” wenno “pagbalinan.” Saan a ti mismo a kaadda ti Dios ti matuktukoy ditoy no di ket ti pampanunotenna a pagbalinanna maipaay iti sabsabali. Gapuna, ti Baro a Lubong a Patarus umiso ti panangipatarusna iti nadakamaten a Hebreo a sasao kas “AGBALINAKTO NO ANIANTO TI PAGBALINAK.” Kalpasan dayta, innayon ni Jehova: “Daytoy ti sawem iti annak ti Israel, ‘Ni AGBALINAKTO imbaonnak kadakayo.’”​—Ex 3:14, Rbi8 ftn.

Saan a kayat a sawen daytoy a nabalbaliwan ti nagan ti Dios, no di ket kanayonan laeng a pannakatarus daytoy iti personalidad ti Dios, kas makita iti simmaganad a sasaona: “Daytoy ti sawem iti annak ti Israel, ‘Ni Jehova a Dios dagidi ammayo, ti Dios ni Abraham, ti Dios ni Isaac ken ti Dios ni Jacob, imbaonnak kadakayo.’ Daytoy ti naganko agingga iti tiempo a di nakedngan, ket daytoy ti pakalaglagipan kaniak iti kinapkaputotan.” (Ex 3:15; idiligyo ti Sal 135:13; Os 12:5.) Ti nagan a Jehova nagtaud iti Hebreo a berbo a ha·wahʹ, “agbalin,” ken aktual a kaipapananna ti “Pagbalinenna.” Daytoy ipalgakna ni Jehova kas Daydiay mamagbalin iti bagina a Manangtungpal iti karkari buyogen ti agtultuloy a panagtignay. Gapuna, kankanayon nga itungpalna dagiti panggepna. Ti laeng pudno a Dios ti addaan karbengan ken lehitimo nga agikut iti kasta a nagan.

Tumulong daytoy iti panangtarus iti kaipapanan ti naud-udi a sasao ni Jehova ken Moises: “Siak ni Jehova. Ket nagparparangak kada Abraham, Isaac ken Jacob kas Dios a Mannakabalin-amin, ngem no maipapan iti naganko a Jehova saanko nga impakaammo ti bagik kadakuada.” (Ex 6:2, 3) Yantangay ti nagan a Jehova adu a daras nga inaramat dagidiay patriarka nga inapo ni Moises, nabatad a kayat a sawen ti Dios a limitado laeng ti panangiparangarangna kadakuada iti bagina iti kapasidad kas Jehova. Kas panangyilustrar iti daytoy, saan a maikuna a dagidiay makaam-ammo iti tao a ni Abram ket pudpudno nga am-ammoda kas Abraham (kaipapananna ti “Ama ti Maysa a Bunggoy (Umariwekwek)”) idi maymaysa pay laeng ti anakna, ni Ismael. Ngem idi nayanaken ni Isaac ken ti dadduma pay nga annak ket iti kasta nangrugidan nga agputot, ti nagan nga Abraham naaddaanen iti dakdakkel a kaipapanan wenno kayulogan. Iti isu met laeng a pamay-an, ti nagan a Jehova nalawlawa itan ti kaipapananna kadagiti Israelita.

No kasta, ti ‘panangammo’ saanna laeng a kayat a sawen a ti maysa a banag wenno maysa a tao ket am-ammo wenno pagaammo. Ti maag a ni Nabal ammona ti nagan ni David ngem kaskasdi nga inyimtuodna, “Siasino ni David?” nga arigna nga iyim-imtuodna, “Adda aya aniaman a pateg dayta a tao?” (1Sm 25:9-11; idiligyo ti 2Sm 8:13.) Kasta met a ni Faraon kinunana ken Moises: “Siasino ni Jehova, tapno pagtulnogak ti timekna a palubosak ti Israel? Diak a pulos am-ammo ni Jehova ken, maysa pay, saankonto a palubosan ti Israel.” (Ex 5:1, 2) Nabatad a ti kayat a sawen ni Faraon iti dayta a sasaona ket saanna nga am-ammo ni Jehova kas ti pudno a Dios wenno kas addaan iti aniaman nga autoridad iti ari ti Egipto ken iti ar-aramidna, wenno uray kas addaan iti aniaman a pannakabalin a mangipaalagad iti pagayatanna kas impakaammo da Moises ken Aaron. Ngem ita, ni Faraon ken ti intero nga Egipto, agraman dagiti Israelita, maammuanda ti pudpudno a kaipapanan dayta a nagan, ti persona nga irepresentaran dayta. Kas impakita ni Jehova ken Moises, daytoy ti ibunga ti panangitungpal ti Dios iti panggepna maipaay iti Israel, a wayawayaanna ida ken itedna kadakuada ti Naikari a Daga, ket iti kasta tungpalenna ti tulagna kadagidi ammada. Iti kastoy a pamay-an, kas kinuna ti Dios, “Sigurado a maammuanyonto a siak ni Jehova a Diosyo.”​—Ex 6:4-8; kitaenyo ti MANNAKABALIN-AMIN.

Umiso ngarud ti kinuna ti propesor iti Hebreo a ni D. H. Weir a dagidiay agkunkuna nga iti Exodo 6:2, 3 damo a naipalgak ti nagan a Jehova, “saanda nga inadal [dagitoy a bersikulo] sigun iti lawag ti dadduma pay a kasuratan; ta no inadalda koma, natarusanda a ti nagan a matuktukoy ditoy ket saan a ti dua a silaba a mangbukel iti sao a Jehova, no di ket ti kapanunotan nga ipanayag dayta. No mabasatayo iti Isaias, kap. lii. bs 6, ‘Gapuna maammuanto ti ilik ti naganko;’ wenno iti Jeremias, kap. xvi. bs 21, ‘Maammuandanto a ti naganko ket Jehova;’ wenno kadagiti Salmo, Sal ix. [10, 16], ‘Isuda a makaam-ammo iti naganmo agtalekdanto kenka;’ dagus a matarusantayo a ti panangammo iti nagan ni Jehova ket maysa a banag a naiduma unay iti panangammo iti uppat a letra a mangbukel iti dayta. Panangammo dayta babaen iti kapadasan a ni Jehova daydiay pudpudno nga ipadpaduyakyak ti naganna. (Idiligyo met ti Isa. xix. 20, 21; Eze. xx. 5, 9; xxxix. 6, 7; Sal. lxxxiii. [18]; Sal lxxxix. [16]; 2 Cr. vi. 33.)”—The Imperial Bible-Dictionary, Tomo I, p. 856, 857.

Ammo ti kaunaan a natauan a pagassawaan. Saan a ni Moises ti damo a nakaipalgakan ti nagan a Jehova, ta sigurado nga ammo dayta ti immuna a tao. Ti nagan damo nga agparang iti nadibinuan a Rekord iti Genesis 2:4 kalpasan ti salaysay maipapan iti ar-aramid a panagparsua ti Dios, ket sadiay iyam-ammona ti Namarsua ti langlangit ken daga kas “Jehova a Dios.” Nainkalintegan a patien a ni Jehova a Dios impakaammona ken Adan daytoy a salaysay ti panamarsua. Saan a dakamaten ti rekord ti Genesis nga inaramidna ti kasta, ngem saanna met a sibabatad a kunaen nga impalgak ni Jehova iti nakariingen a ni Adan ti nagtaudan ni Eva. Nupay kasta, ti sasao ni Adan apaman nga inawatna ni Eva ipakitana nga isu napakaammuan iti pamay-an no kasano a ti Dios pinataudna ni Eva manipud iti mismo a bagi ni Adan. (Ge 2:21-23) Di pagduaduaan nga adu ti komunikasion iti nagbaetan ni Jehova ken ti naindagaan nga anakna, a dagita ket saan a nairaman iti ababa a salaysay ti Genesis.

Ni Eva ti kaunaan a tao nga espesipiko a naikuna a nangaramat iti nadibinuan a nagan. (Ge 4:1) Nabatad a naammuanna dayta a nagan manipud iti asawana ken ulona, ni Adan, a nakaammuanna met iti bilin ti Dios maipapan iti kayo ti pannakaammo iti naimbag ken dakes (nupay ti rekord saanna met a direkta nga isalaysay no kasano nga inyallatiw kenkuana ni Adan daytoy nga impormasion).​—Ge 2:16, 17; 3:2, 3.

Kas naipakita iti artikulo nga ENOS, ti pannakairugi ti “iyaawag iti nagan ni Jehova” idi kaaldawan ti apoko ni Adan a ni Enos ket nabatad a saan a naaramid buyogen ti pammati ken saan nga iti wagas nga anamongan ti Dios. Ta iti nagbaetan da Abel ken Noe, ti laeng anak ni Jared a ni Enoc (saan a ni Enos) ti naikuna a “nakipagna iti pudno a Dios” buyogen ti pammati. (Ge 4:26; 5:18, 22-24; Heb 11:4-7) Babaen ken Noe ken iti pamiliana, ti pannakaammo iti nadibinuan a nagan nagtultuloy iti periodo kalpasan ti Layus, iti labes pay ti tiempo a pannakawarawara dagiti tattao iti Torre ti Babel, ken nayallatiw ken patriarka Abraham ken kadagiti kaputotanna.​—Ge 9:26; 12:7, 8.

Ti Persona nga Iyam-ammo Dayta a Nagan. Ni Jehova ti Namarsua iti amin a bambanag, ti naindaklan nga Umuna a Nagpataud; ngarud saan a naparsua, awan nangrugianna. (Apo 4:11) “Saan a kabaelan a sukimaten ti bilang dagiti tawenna.” (Job 36:26) Saan a posible ti panangikeddeng iti edadna, ta awan ti pangirugian iti panangrukod. Nupay di maikeddeng ti edadna, siuumiso a maawagan iti “Kadaanan iti Al-aldaw” yantangay ti kaaddana ket sipud pay di maputpot a napalabas. (Da 7:9, 13) Awan met pagpatinggaanna iti masanguanan (Apo 10:6), yantangay di agrupsa, di matay. Maawagan ngarud iti “Ari ti kinaagnanayon” (1Ti 1:17), a kenkuana ti sangaribu a tawen ket kasla laeng panagbantay iti rabii nga agpaut iti sumagmamano nga oras.​—Sal 90:2, 4; Jer 10:10; Hab 1:12; Apo 15:3.

Iti laksid ti kinaagnanayonna, kangrunaanna a ni Jehova ket Dios a nainaig iti pakasaritaan, nga isinggalutna ti bagina kadagiti espesipiko a tiempo, luglugar, tattao, ken paspasamak. Kadagiti pannakilangenna iti sangatauan, isu nagtignay maitunos iti eksakto nga iskediul. (Ge 15:13, 16; 17:21; Ex 12:6-12; Ga 4:4) Gapu ta di mailibak ti agnanayon a kaaddana ken dayta ti pamunganayan unay a kinapudno iti uniberso, inaramatna dayta kadagiti panagsapatana, a kunkunana, “Kas sibibiagak,” iti kasta patpatalgedanna ti naan-anay a kinasigurado ti karkari ken padpadtona. (Jer 22:24; Sof 2:9; Nu 14:21, 28; Isa 49:18) Adda met tattao a nagsapata, a nagkarida maibatay iti kinapudno ti kaadda ni Jehova. (Uk 8:19; Ru 3:13) Dagidiay laeng nakuneng ti agkuna: “Awan ti Jehova.”​—Sal 14:1; 10:4.

Dagiti pannakailadawan ti kaaddana. Yantangay maysa nga Espiritu a saan a pulos kabaelan a kitaen dagiti tattao (Jn 4:24), ti aniaman a panangiladawan iti langana babaen kadagiti termino a nainaig iti tao ket panangpattapatta laeng iti awan kaaspingna a dayagna. (Isa 40:25, 26) Nupay saanda nga aktual a makitkita ti Namarsuada (Jn 1:18), ti sumagmamano kadagiti adipenna ket naipakitaan kadagiti naipaltiing a sirmata kadagiti nailangitan a paraanganna. Ti panangiladawanda iti kaaddana saanna laeng nga iyanninaw ti kasta unay a kinatan-ok ken nakaskasdaaw a kinadaeg no di ket kasta met ti kinatalingenngen, kinaurnos, kinapintas, ken kinamakaay-ayo.​—Ex 24:9-11; Isa 6:1; Eze 1:26-28; Da 7:9; Apo 4:1-3; kitaenyo met ti Sal 96:4-6.

Kas mapaliiw, dagitoy a panangiladawan agaramatda kadagiti pangipadis ken pangidilig a sasao, nga iyaspingda ti langa ni Jehova kadagiti banag a pagaammo ti tattao​—saniata, apuy, bullalayaw. Nadeskribir pay a kasla ti bagina ket addaan kadagiti masinunuo a paset ti bagi ti tao. Nupay ti sumagmamano nga eskolar pinagbalinda a dakkel nga isyu ti aw-awaganda iti anthropomorphological (mangdeskribir iti langa ti tao) a sasao a masarakan iti Biblia​—kas panangtukoy kadagiti “mata,” ‘lapayag,’ “rupa” (1Pe 3:12), “takiag” (Eze 20:33), ‘makannawan nga ima’ ti Dios (Ex 15:6), ken dadduma pay​—nabatad a nasken ti kasta a sasao tapno ti panangiladawan ket nalaka a matarusan ti tattao. No iladawan ni Jehova a Dios ti bagina babaen kadagiti termino a nainaig iti espiritu, arigna ti panangipasango iti naririkut a panagkuenta iti algebra kadagiti tattao a narabaw laeng ti pannakaammoda iti matematika, wenno panangpadas a mangilawlawag kadagiti maris iti maysa a tao a nayanak a bulsek.​—Job 37:23, 24.

Ngarud, ti makunkuna nga anthropomorphism (panangiladawan iti Dios babaen ti panagaramat iti langa wenno galad a nainaig iti tao) saan koma a pulos tarusan a literal, kas met laeng iti dadduma pay a pangipadis a sasao a tumukoy iti Dios kas maysa nga “init,” “kalasag,” wenno “Bato.” (Sal 84:11; De 32:4, 31) Saan a kas iti panagkita ti tattao, ti panagkita ni Jehova (Ge 16:13) ket saan nga agpannuray kadagiti sinamar ti lawag, ken makitana dagiti maar-aramid iti napalalo a kinasipnget. (Sal 139:1, 7-12; Heb 4:13) Ti panagkitana masaknapanna ti intero a daga (Pr 15:3), ket saanna a kasapulan ti naisangsangayan nga alikamen tapno makitana ti dumakdakkel a sikog iti uneg ti aanakan ti tao. (Sal 139:15, 16) Ti panagdengngegna saan met nga agpannuray kadagiti allon ti aweng iti atmospera, ta ‘mangngegna’ ti sasao nupay siuulimek a nayebkas iti puso. (Sal 19:14) Saan a kabaelan ti tao a rukoden a sibaballigi uray ti nakalawlawa a pisikal nga uniberso; kaskasdi a ti pisikal a langlangit saanda a masaklaw wenno malaon ti ayan ti taeng ti Dios, ad-adda pay ngarud a di kabaelan a laonen ti aniaman a naindagaan a balay wenno templo. (1Ar 8:27; Sal 148:13) Babaen ken Moises, espesipiko a pinakdaaran ni Jehova ti nasion ti Israel a saanda a mangaramid iti ladawanna a kalanglanga ti lalaki wenno ti aniaman a kita ti naparsua a banag. (De 4:15-18) Gapuna, nupay ti salaysay ni Lucas inlanadna a dinakamat ni Jesus a paruarenna dagiti sairo “babaen iti ramay ti Dios,” ipakita ti salaysay ni Mateo a ti “espiritu ti Dios,” wenno aktibo a puersa ti tuktukoyen ni Jesus iti dayta.​—Lu 11:20; Mt 12:28; idiligyo ti Jer 27:5 and Ge 1:2.

Dagiti personal a kualidadna naipanayag iti panamarsua. Ti sumagmamano a paset ti personalidad ni Jehova ket naipanayag babaen iti ar-aramidna a panagparsua uray pay sakbay ti panangparsuana iti tao. (Ro 1:20) Ti mismo a panagparsua ipalgakna ti ayatna. Daytoy ket gapu ta adda ken Jehova ti isuaminen a banag, nga awan aniaman a pagkuranganna. Gapuna, nupay nangparsua iti ginasut a milion nga espiritu nga annak, awan uray maysa kadakuada ti makabalin a mangnayon iti pannakaammona wenno mangiburay iti matarigagayan a kualidad ti emosion wenno personalidad nga awan pay Kenkuana iti nakangatngato a rukod.​—Da 7:9, 10; Heb 12:22; Isa 40:13, 14; Ro 11:33, 34.

Siempre, saan a kayat a sawen daytoy a saan a maragsakan ni Jehova kadagiti parsuana. Yantangay ti tao naaramid “iti ladawan ti Dios” (Ge 1:27), maikuna a ti panagrag-o ti natauan nga ama iti anakna, nangnangruna iti anakna a mangipakpakita iti ayat kenkuana kas amana ken agtigtignay buyogen ti sirib, iyanninawna ti panagrag-o ni Jehova kadagiti nasaririt a parsuana nga agayat ken sisisirib nga agserbi Kenkuana. (Pr 27:11; Mt 3:17; 12:18) Daytoy a ragsak ket saan nga agtaud iti aniaman a namaterialan wenno pisikal a gunggona, no di ket manipud iti pannakakitana kadagiti parsuana a situtulok a mangsalimetmet kadagiti nalinteg a pagalagadanna ken mangipakita iti di panagimbubukodan ken kinaparabur. (1Cr 29:14-17; Sal 50:7-15; 147:10, 11; Heb 13:16) Iti kasumbangirna, dagidiay magna iti dakes a dana ken mangumsi iti ayat ni Jehova, isuda a mangyeg iti pakaumsian ti naganna ken iti naulpit a panagsagaba ti sabsabali, ‘pasakitanda ti puso’ ni Jehova.​—Ge 6:5-8; Sal 78:36-41; Heb 10:38.

Pakaragsakan met ni Jehova ti panangaramatna kadagiti pannakabalinna, uray no iti panamarsua wenno iti sabali pay a pamay-an, a ti ar-aramidna kankanayon nga addaan iti pudpudno a panggep ken naimbag a motibo. (Sal 135:3-6; Isa 46:10, 11; 55:10, 11) Kas Naparabur a Manangted iti “tunggal naimbag a sagut ken tunggal naan-anay a rangkap,” pakaragsakanna a gunggonaan dagiti matalek nga annakna a lallaki ken babbai iti adu a bendision. (San 1:5, 17; Sal 35:27; 84:11, 12; 149:4) Kaskasdi, nupay isu ket Dios a nadungngo ken nalailo, ti kinaragsakna nalawag a saan nga agpannuray kadagiti parsuana, saanna met nga isakripisio dagiti nalinteg a prinsipio maigapu iti emosion.

Impakita met ni Jehova ti ayat idi impaayanna ti kaunaan a naparsua nga espiritu nga Anakna iti pribilehio a makiraman kenkuana iti amin a kanayonan nga ar-aramid ti panamarsua, agpadpada iti panagparsua iti espiritu ken pisikal, a sibubuslon nga impakaammona daytoy a kinapudno a nangibunga iti pannakaidayaw ti Anakna. (Ge 1:26; Col 1:15-17) Saanna ngarud a nagamkan ti posibilidad a maaddaan iti kakompetensia no di ket imparangarangna ti naan-anay a panagtalek iti mismo a nainkalintegan a Kinasoberanona (Ex 15:11) kasta met iti kinasungdo ken debosion ti Anakna. Impaayanna dagiti espiritu nga annakna iti relatibo a wayawaya iti panangitungpalda kadagiti annongenda, a no dadduma impalubosna pay nga idatagda dagiti panangmatmatda no kasano a maitungpalda dagiti espesipiko nga annongenda.​—1Ar 22:19-22.

Kas impamatmat ni apostol Pablo, dagiti di makita a kualidad ni Jehova naipanayag met iti pisikal a parparsuana. (Ro 1:19, 20) Ti nakabilbileg a pannakabalinna di matukod ti panunot, ta dagiti nagdadakkelan a galaksi a buklen ti binilion a bituen ket ‘aramid laeng ti ramramayna’ (Sal 8:1, 3, 4; 19:1), ket kasta unay ti kinauneg ti naiparangarang a siribna ta, uray pay kalpasan ti rinibu a tawen a panagsirarak ken panagadal, ti pannakaawat ti tattao maipapan iti pisikal a sangaparsuaan ket “arasaas” laeng no idilig iti mannakabalin a gurruod. (Job 26:14; Sal 92:5; Ec 3:11) Ti panagparsua ni Jehova maipaay iti planeta a Daga ket addaan iti maitutop a kinaurnos, nga adda naannurot nga espesipiko a programa (Ge 1:2-31), a namagbalin iti daga a​—kas panangawag iti dayta dagiti astronaut idi maika-20 a siglo​—maysa a saniata iti law-ang.

Pannakaipanayagna iti tao idiay Eden. Ania a kita a persona ti impanayag ni Jehova maipapan iti bagina iti immuna a natauan nga annakna? Ni Adan kas perpekto, awan duadua nga umannugot la ketdi iti sasao ti salmista idi agangay: “Idayawkanto agsipud ta iti nakaam-amak a pamay-an nakaskasdaaw ti pannakaaramidko. Nakaskasdaaw dagiti aramidmo, kas pagaammo unay ti kararuak.” (Sal 139:14) Manipud iti mismo a bagina​—a kaaduan ti kabaelan no idilig iti dadduma pay a naindagaan a parsua​—agingga iti bambanag a masarakanna iti aglawlawna, addaan ti tao iti amin a rason a makarikna iti napalaus unay a panagraem iti Namarsuana. Ti tunggal baro a tumatayab, animal, ken ikan; tunggal naiduma a mula, sabong, ken kayo; ken tunggal tay-ak, kabakiran, turod, ginget, ken baresbes a nakita ti tao inyukuokda kenkuana ti kauneg ken kalawa ti sirib ni Amana ken ti kinamaris ti personalidad ni Jehova kas nayanninaw iti kasta unay a kinanadumaduma dagiti gapuananna iti panagparsua. (Ge 2:7-9; idiligyo ti Sal 104:8-24.) Amin a sentido ti tao​—panagkita, panagdengngeg, panagraman, panagangot, ken panagrikna​—ipaawatda iti sidadaan nga umawat a panunotna ti pammaneknek iti managparabur ken maseknan unay a Namarsua.

Saan met a nalipatan dagiti kasapulan ni Adan iti panangaramatna iti isipna, ti panagkasapulanna iti kasarsarita ken kadua, ta isu impaayan ni Amana iti kaasmang a nasaririt a babai. (Ge 2:18-23) Maikantada met koma ken Jehova ti kas iti inkanta ti salmista: “Ti panagrag-o agingga iti pannakapnek adda iti sanguanan ta rupam; adda pakaay-aywan iti makannawan nga imam iti agnanayon.” (Sal 16:8, 11) Yantangay naipakitaanda iti kasta unay nga ayat, sigurado a naammuan da Adan ken Eva a “ti Dios ket ayat,” ti gubuayan ti ayat ken katan-okan nga ulidan iti dayta.​—1Jn 4:16, 19.

Kangrunaan iti amin, impaay ni Jehova a Dios dagiti naespirituan a kasapulan ti tao. Ti Ama ni Adan impanayagna ti bagina iti natauan nga anakna, nakikomunikar kenkuana, impaayanna kadagiti nadibinuan nga annongen iti panagserbi, a ti natulnog a panangaramid iti dayta ket maibilang a maysa a kangrunaan a paset ti panagdaydayaw ti tao.​—Ge 1:27-30; 2:15-17; idiligyo ti Am 4:13.

Dios dagiti moral a pagalagadan. Idi pay laeng rugrugi, naammuanen ti tao a ni Jehova saan laeng a masirib ken naparabur a Manangipaay no di ket maysa met a Dios dagiti moral a prinsipio, maysa a mangsalsalimetmet kadagiti nabatad a pagalagadan maipapan iti umiso ken di umiso no iti kababalin ken aramid. No pagaammo ni Adan ti salaysay ti panamarsua, kas iti naipakitan, pagaammona met ngarud nga addaan ni Jehova kadagiti nadibinuan a pagalagadan, ta ti salaysay kunaenna a nakita ni Jehova a “nasayaat unay” ti ar-aramidna a panagparsua, ngarud umataday iti perpekto a pagalagadanna.​—Ge 1:3, 4, 12, 25, 31; idiligyo ti De 32:3, 4.

No awan dagiti pagalagadan, awan ti pamay-an tapno masinunuo wenno maikeddeng ti naimbag ken dakes wenno matingiting ken mailasin ti nadumaduma a tukad ti kinaumiso ken kinasayaat. Maipapan itoy, mangted lawag dagiti sumaganad a kapaliiwan manipud Encyclopædia Britannica (1959, Tomo 21, p. 306, 307):

“Dagiti nagapuanan ti tao [iti panangipasdek kadagiti pagalagadan] . . . awan pakaimudinganda no idilig kadagiti pagalagadan ti nakaparsuaan. Dagiti konstelasion, ti pagrikusan dagiti planeta, dagiti di mabalbaliwan a gagangay a kualidad dagiti material iti sangaparsuaan​—kinasayaat a pagdalanan ti koriente, kinalaka a matubay ken mabennat, kinatangken, kinalaka nga agagsep, panangiballatek iti enerhia ken sinamar ti lawag, kinalagda, wenno kinapalet, . . . wenno ti pakabuklan dagiti selula​—dagitoy ket sumagmamano a pagarigan iti nakaskasdaaw nga agpapareho a pagalagadan iti sangaparsuaan.”

Iti panangipakitana iti kinapateg ti kasta a pagannurotan iti pisikal a sangaparsuaan, kunaen ti isu met laeng a libro: “Babaen laeng iti pagannurotan a masarakan iti sangaparsuaan, posible ti panangilasin ken panangklasipikar . . . iti adu a kita ti mulmula, ikan, tumatayab wenno an-animal. Ti tunggal maysa nga adda iti las-ud ti tunggal maysa kadagitoy a kakikita ket agkakaarngi agingga iti kababassitan a detalye ti pannakasangal, panagtignay ken panagug-ugali a makita laeng iti tunggal maysa. [Idiligyo ti Ge 1:11, 12, 21, 24, 25.] No saan a gapu iti kasta a pagannurotan iti natauan a bagi, saan koma a maammuan dagiti mangngagas no ti maysa nga indibidual ket addaan iti nadumaduma nga organo, no pangkitaanda kadagita . . . Iti kinapudnona, no awan dagiti pagalagadan ti nakaparsuaan, awan koma ti organisado a kagimongan, awan ti edukasion ken awan dagiti mangngagas; tunggal maysa agpannuray kadagiti pamunganayan ken agkakatupag a panagkakaasping.”

Nakita ni Adan ti di pulos agbalbaliw a kualidad dagiti gapuanan ni Jehova iti panagparsua, ti patinayon a siklo ti aldaw ken rabii, ti di agsarday a panagsalog ti danum iti karayan ti Eden maitunos iti puersa ti grabidad, ken ti di mabilang a sabsabali pay a bambanag a nagpaay a pammaneknek a ti Namarsua ti Daga ket saan a Dios ti riribuk no di ket ti urnos. (Ge 1:16-18; 2:10; Ec 1:5-7; Jer 31:35, 36; 1Co 14:33) Sigurado a napaneknekan ti tao a daytoy ket makatulong iti panangitungpalna iti naituding a trabaho ken ar-aramidna (Ge 1:28; 2:15), a mabalinna ti agplano ken agtrabaho buyogen ti panagtalek, nga awanan iti panagdanag gapu iti panagduadua.

No maikabilangan amin daytoy, saan koma idi a pakasdaawan ti nasaririt a tao ti panangipasdek ni Jehova kadagiti pagalagadan a mangtarawidwid iti tigtignay ti tao ken iti pannakirelasionna iti Namarsuana. Ti mismo a nangayed a gapuanan ni Jehova ket nagpaay a pagtuladan ni Adan iti panangsukay ken panangtaripatona iti Eden. (Ge 2:15; 1:31) Nasursuro met ni Adan ti pagalagadan ti Dios maipaay iti panagasawa, monogamia, ken relasion iti pamilia. (Ge 2:24) Ti kangrunaan a naipaganetget kas nasken iti biag isu ti pagalagadan ti panagtulnog kadagiti pammilin ti Dios. Yantangay ni Adan ket perpekto kas tao, perpekto a panagtulnog met ti pagalagadan nga impasdek ni Jehova maipaay kenkuana. Ni Jehova impaayanna ti naindagaan nga anakna iti gundaway a mangiparangarang iti ayat ken debosion babaen ti panagtulnog iti bilinna a saanna a pannangan iti maysa kadagiti adu nga agbungbunga a kayo iti Eden. (Ge 2:16, 17) Simple a banag dayta. Ngem simple idi dagiti kasasaad ni Adan, awanan kadagiti pakarikutan ken pakariribukan a timmanoren idi agangay. Ti sirib ni Jehova iti daytoy simple a pannubok ket impaganetget ti sasao ni Jesus agarup 4,000 a tawen kalpasanna: “Ti tao a matalek iti kabassitan matalek met iti adu, ket ti tao a nakillo iti kabassitan nakillo met iti adu.”​—Lu 16:10.

Daytoy a kinaurnos ken dagiti pagalagadan a naipasdek saanda a kissayan ti panangtagiragsak ti tao iti biag no di ket makatulongda pay ketdi. Kas iti kunaen ti nadakamaten nga artikulo ti ensiklopedia maipapan kadagiti pagalagadan, mainaig iti pisikal a sangaparsuaan: “Kaskasdi nga iti daytoy nga aglaplapusanan a pammaneknek iti kaadda dagiti pagalagadan, awan makaibaga a makauma ti nakaparsuaan. Nupay ti pannakapamuon dagitoy ket akikid a rippuong dagiti linia ti allon (wave length) ti ispektrum, gistay awan pagpatinggaan dagiti adda a panagduduma ken kombinasion ti maris a pakaay-aywan ti mata ti kumitkita. Umasping iti dayta, ti isuamin a kinapintas ti musika ket mangngeg ti lapayag babaen iti sabali pay a bassit a grupo dagiti allon ti aweng.” (Tomo 21, p. 307) Umasping iti dayta, dagiti kalikaguman ti Dios iti natauan a pagassawaan nangipaay kadakuada iti isuamin a wayawaya a mabalin a tarigagayan ti maysa a nalinteg a puso. Saan a kasapulan a kubongen ida iti nakaad-adu a linteg ken pagannurotan. Ti naayat nga ulidan nga impasdek ti Namarsuada maipaay kadakuada ken ti panagraem ken panagayatda kenkuana ti mangsalaknib kadakuada tapno saanda a lumbes kadagiti maiparbeng a pagbeddengan ti wayawayada.​—Idiligyo ti 1Ti 1:9, 10; Ro 6:15-18; 13:8-10; 2Co 3:17.

Ngarud, ni Jehova a Dios, babaen ti mismo a Personana, ti daldalanna, ken ti sasaona, isu ti Katan-okan a Pagalagadan idi ken ita maipaay iti intero nga uniberso, ti pakadeskribiran ken pakagupgopan ti isuamin a kinaimbag. Gapu iti dayta a rason, ti Anakna, idi adda ditoy daga, maikunana iti maysa a tao: “Apay nga awagannak iti naimbag? Awan asinoman a naimbag, malaksid ti maysa, ti Dios.”​—Mr 10:17, 18; kasta met ti Mt 19:17; 5:48.

Maalangon ti Kinasoberanona ken Masantipikar ti Naganna. Nasantuan ti amin a banag a nainaig iti persona ti Dios; nasantuan ti personal a naganna, a Jehova, ket ngarud masantipikar. (Le 22:32) Ti panangsantipikar kayatna a sawen “pagbalinen a nasantuan, isina wenno ibilang kas sagrado,” ket ngarud saan nga usaren kas kadawyan a banag, wenno gagangay. (Isa 6:1-3; Lu 1:49; Apo 4:8; kitaenyo ti PANANGSANTIPIKAR, PANNAKASANTIPIKAR.) Gapu iti Persona nga irepresentarna, ti nagan ni Jehova “naindaklan ken nakaam-amak” (Sal 99:3, 5), “nagdaeg,” ken “di magaw-at ti kangatona” (Sal 8:1; 148:13), maikari a pagraeman buyogen ti panagamak (Isa 29:23).

Pannakatabbaaw ti nagan. Ipakita ti pammaneknek a kasta unay ti pannakaraem ti nadibinuan a nagan agingga a natabbaawan dayta gapu kadagiti pasamak idiay minuyongan ti Eden. Gapu iti panagrebelde ni Satanas, nakuestionar ti reputasion ti Dios. Ken Eva, pinagparang ni Satanas nga isu ket agsasao maipaay iti Dios idi imbagana kenkuana ti “ammo ti Dios,” a pinagduaduana pay ni Eva maipapan iti bilin ti Dios a nayebkas ken Adan mainaig iti kayo ti pannakaammo iti naimbag ken dakes. (Ge 3:1-5) Yantangay ni Adan ti pinarebbengan ti Dios ken isu ti naindagaan nga ulo nga inaramat ti Dios a mangipakaammo kadagiti bilinna iti natauan a pamilia, ngarud isu idi ti pannakabagi ni Jehova ditoy daga. (Ge 1:26, 28; 2:15-17; 1Co 11:3) Dagidiay agserserbi iti kasta nga akem maikuna nga ‘agserbida iti nagan ni Jehova’ ken ‘agsaoda iti naganna.’ (De 18:5, 18, 19; San 5:10) Ngarud, nupay tinabbaawanen ti asawana a ni Eva ti nagan ni Jehova gapu iti panagsukirna, ti panangaramid ni Adan iti kasta ket ad-adda a makondenar a tignay a kinaawan panagraem iti nagan nga inrepresentaranna.​—Idiligyo ti 1Sm 15:22, 23.

Ti kangrunaan nga isyu ket moral nga isyu. Nabatad a ti espiritu nga anak a nagbalin a Satanas pagaammona ni Jehova kas Dios dagiti moral a pagalagadan, saan a kas persona nga agbaliwbaliw ti panunotna ken agbiddubiddut. Ta no ti ammona koma maipapan ken Jehova ket maysa a Dios a nalaka a makaaramid kadagiti di mamedmedan ken nadawel a panagpungtot, inanamaenna koma ti madagdagus ken giddato a pannakatalipupos gapu iti turongen a sinurotna. Gapuna, ti isyu nga imbangon ni Satanas idiay Eden ket saan laeng a panangsubok iti kinabileg wenno pannakabalin ni Jehova a mangdadael. Imbes ketdi, dayta ket moral nga isyu: maipapan iti moral a kalintegan ti Dios a mangwatwat iti sapasap a kinasoberano ken mangalikagum iti naan-anay a panagtulnog ken debosion dagiti amin a parsuana iti amin a disso. Ti iyaasideg ni Satanas ken Eva ti nangipanayag iti daytoy. (Ge 3:1-6) Kasta met, ti libro ti Job isalaysayna no kasano nga impalnaad ni Jehova iti sanguanan ti amin a naguummong nga angheliko nga annakna no kasano kakaron ti panangkarit ti Kabusorna. Kinuna ni Satanas a ti kinasungdo ni Job (ken kas naiparipirip, ti asinoman kadagiti nasaririt a parsua ti Dios) maipaay ken Jehova ket saan nga amin-puso, saan a naibatay iti napaypayso a debosion ken pudpudno nga ayat.​—Job 1:6-22; 2:1-8.

Gapuna, ti pannakakuestionar ti kinatarnaw dagiti nasaririt a parsua ti Dios ket segundario wenno kanayonan laeng nga isyu a timmaud manipud kangrunaan nga isyu maipapan iti kalintegan ti Dios iti sapasap a kinasoberano. Dagitoy a pannakakuestionar agkasapulan iti tiempo tapno makita no agpayso wenno ulbod dagiti pammabasol, tapno mapaneknekan ti kababalin ti puso ti parparsua ti Dios, ket iti kasta marisut ti isyu nga awanen a pulos ti aniaman a panagduadua. (Idiligyo ti Job 23:10; 31:5, 6; Ec 8:11-13; Heb 5:7-9; kitaenyo ti KINADANGKES; KINATARNAW.) Ngarud, saan a dagus a pinapatay ni Jehova ti rebelioso a natauan a pagassawaan wenno uray ti espiritu nga anak a nangibangon iti isyu, ket iti kasta tumaud ti dua a naipadto a ‘bin-i,’ a mangirepresentar iti agsumbangir a dasig ti isyu.​—Ge 3:15.

Sibibiag pay laeng daytoy nga isyu idi adda ni Jesu-Kristo ditoy daga, kas ipakita ti panangsangona ken Satanas idiay let-ang kalpasan ti 40 nga aldaw a panagayunar ni Jesus. Dagiti arig serpiente a taktika nga inaramat ti Kabusor ni Jehova kadagiti panagreggetna a mangsulisog iti Anak ti Dios ket kapada ti wagas a nakita idiay Eden agarup 4,000 a tawen a nasapsapa, ket ti tukon ni Satanas a panangituray kadagiti naindagaan a pagarian pinaglawagna a saan pay a nagbalbaliw ti isyu maipapan iti sapasap a kinasoberano. (Mt 4:1-10) Ipalgak ti libro ti Apocalipsis ti panagtultuloy ti isyu agingga iti tiempo nga ideklaran ni Jehova a Dios a ti kaso naiserran (idiligyo ti Sal 74:10, 22, 23) ket ipatungpalna ti nalinteg a panangukom iti amin a bumusbusor, babaen ti nalinteg a panagturay ti Pagarianna a mangyeg iti naan-anay a pannakaalangon ti kinasoberanona ket iti kasta masantipikar ti nasantuan a naganna.​—Apo 11:17, 18; 12:17; 14:6, 7; 15:3, 4; 19:1-3, 11-21; 20:1-10, 14.

Apay a ti pannakasantipikar ti nagan ti Dios ti kapatgan?

Ti intero a salaysay ti Biblia ket nainaig iti pannakaalangon ti kinasoberano ni Jehova, ket daytoy ti mangiparangarang iti kangrunaan a panggep ni Jehova a Dios: ti pannakasantipikar ti bukodna a nagan. Ti kasta a pannakasantipikar ket agkasapulan iti pannakadalus ti nagan ti Dios manipud iti amin nga umsi. Nupay kasta, ad-adda pay ngem iti dayta, kalikaguman daytoy nga amin dagiti nasaririt a parsua idiay langit ken ditoy daga padayawanda dayta a nagan kas sagrado. Daytoy met kaipapananna a bigbigen ken raemenda ti kinasoberano ni Jehova, a sitatallugod nga aramidenda ti kasta, a tarigagayanda ti agserbi kenkuana, a pagragsakanda nga aramiden ti nadibinuan a pagayatanna, gapu iti panagayat kenkuana. Ti kararag ni David ken Jehova iti Salmo 40:5-10 silalawag nga iyanninawna ti kasta a kababalin ken pudno a panangsantipikar iti nagan ni Jehova. (Paliiwenyo no kasano a ti apostol inyaplikarna ken Kristo Jesus iti Heb 10:5-10 ti sumagmamano a paset daytoy a salmo.)

Gapuna, ti pannakasantipikar ti nagan ni Jehova ti pagpannurayan ti nasayaat nga urnos, talna, ken pagimbagan ti intero nga uniberso ken dagiti agnanaed iti dayta. Ti Anak ti Dios imparangarangna daytoy, nga iti isu met laeng a gundaway impatuldona ti pamay-an ni Jehova a mangitungpal iti panggepna, idi insurona kadagiti adalanna nga ikararagda iti Dios: “Masantipikar koma ti naganmo. Umay koma ti pagariam. Maaramid koma ti pagayatam, kas sadi langit, kasta met iti daga.” (Mt 6:9, 10) Daytoy a kangrunaan a panggep ni Jehova ipaayna ti tulbek iti panangtarus iti makagapu kadagiti panagtignay ti Dios ken kadagiti pannakilangenna iti parparsuana kas naidatag iti intero a Biblia.

Gapuna, makitatayo a ti nasion ti Israel, a ti pakasaritaanna ti mangbukel iti dakkel a paset ti rekord ti Biblia, ket napili nga agbalin nga ‘ili nga agaw-awit iti nagan’ ni Jehova. (De 28:9, 10; 2Cr 7:14; Isa 43:1, 3, 6, 7) Ti Linteg ti tulag ni Jehova kadakuada impakitana a kapatgan ti panangipaayda iti naipamaysa a debosion ken Jehova kas Dios ken ti saanda a panangaramat iti naganna iti awan patpategna a pamay-an, “ta ni Jehova saannanto a bay-an a di nadusa ti maysa a mangaramat iti naganna iti awan patpategna a pamay-an.” (Ex 20:1-7; idiligyo ti Le 19:12; 24:10-23.) Babaen ti panangiparangarangna iti pannakabalinna a mangisalakan ken iti pannakabalinna a mangdadael idi winayawayaanna ti Israel manipud Egipto, ti nagan ni Jehova ‘naideklara . . . iti intero a daga,’ a ti panagdindinamag dayta ket immun-unan iti masanguanan ti Israel iti panagmartsada nga agturong iti Naikari a Daga. (Ex 9:15, 16; 15:1-3, 11-17; 2Sm 7:23; Jer 32:20, 21) Kas panangyebkas iti dayta ni mammadto Isaias: “Iti kasta indalanmo ti ilim tapno mangaramidka iti nangayed a nagan maipaay iti bagim.” (Isa 63:11-14) Idi nangipakita ti Israel iti rebelioso a kababalin idiay let-ang, pinakilangenan ida ni Jehova buyogen ti asi ket saanna a pinanawan ida. Nupay kasta, impalgakna ti kangrunaan a makagapu iti panangikunana: “Nagtignayak maipagapu iti bukodko a nagan tapno saan a matabbaawan iti imatang dagiti nasion.”​—Eze 20:8-10.

Iti intero a pakasaritaan dayta a nasion, pinagtalinaed ni Jehova ti kinapateg ti sagrado a naganna iti sanguananda. Ti kabesera a siudad a Jerusalem, agraman ti Bantay Sion dayta, isu ti disso a pinili ni Jehova “tapno isaadna sadiay ti naganna, tapno pagtaengenna.” (De 12:5, 11; 14:24, 25; Isa 18:7; Jer 3:17) Ti templo a naibangon iti dayta a siudad isu ti ‘balay maipaay iti nagan ni Jehova.’ (1Cr 29:13-16; 1Ar 8:15-21, 41-43) Aniaman a naaramid iti dayta a templo wenno iti dayta a siudad, a pagimbagan wenno pagdaksan, sigurado a nakaapektar iti nagan ni Jehova ken tamingenna dayta. (1Ar 8:29; 9:3; 2Ar 21:4-7) Ti pannakatabbaaw ti nagan ni Jehova sadiay ket mangyeg iti sigurado a pannakadadael iti siudad ken mangiturong iti pannakaiwaksi ti mismo a templo. (1Ar 9:6-8; Jer 25:29; 7:8-15; idiligyo kadagiti tignay ken sasao ni Jesus iti Mt 21:12, 13; 23:38.) Gapu kadagitoy a kinapudno, impakaasi dagiti naliday a panagdawat da Jeremias ken Daniel maipagapu kadagiti kailianda ken iti siudadda a mangipaay koma ni Jehova iti asi ken tulong ‘maipagapu iti bukodna a nagan.’​—Jer 14:9; Da 9:15-19.

Iti panangipadtona a ti ili nga agaw-awit iti naganna ket isublina idiay Juda ken dalusanna ida, imbatad manen kadakuada ni Jehova ti kangrunaan a pakaseknanna, a kinunana: “Ket kaasiakto ti nasantuan a naganko.” “‘Saan a maipagapu kadakayo nga aramidek dayta, O balay ti Israel, no di ket maigapu iti nasantuan a naganko, a tinabbaawanyo iti tengnga dagiti nasion a simrekanyo.’ ‘Ket sigurado a santipikarekto ti naindaklan a naganko, a matabtabbaawan  . . . ; ket kasapulanto a maammuan dagiti nasion a siak ni Jehova,’ kuna ti Soberano nga Apo Jehova, ‘inton masantipikarak kadakayo iti imatangda.’”​—Eze 36:20-27, 32.

Dagitoy ken ti dadduma pay a kasuratan ipakitada a saan a liw-asan ni Jehova ti kinapateg ti tattao. Yantangay managbasol amin a tattao, nainkalintegan a maikarida iti ipapatay, ket babaen laeng iti di kaikarian a kinamanangngaasi ken asi ti Dios a ti asinoman makagun-od iti biag. (Ro 5:12, 21; 1Jn 4:9, 10) Awan aniaman nga utang ni Jehova iti tattao, ket ti biag nga agnanayon nga agpaay kadagidiay makagun-od iti dayta maysanto a sagut, saan a tangdan a nategged. (Ro 5:15; 6:23; Tit 3:4, 5) Pudno, isu nangiparangarang iti di maartapan nga ayat iti sangatauan. (Jn 3:16; Ro 5:7, 8) Ngem maikaniwas iti Nainkasuratan a kinapudno ken maysa a di umiso a panangmatmat iti bambanag no ti pannakaisalakan ti tao ket ibilang a kasla isu ti kapatgan-amin nga isyu wenno pangibasaran iti panangrukod iti kinahustisia, kinalinteg, ken kinasanto ti Dios. Inyebkas ti salmista ti pudno a panangmatmat iti bambanag idi sipapakumbaba ken sisisiddaaw nga inyebkasna: “O Jehova nga Apomi, anian a nagdaeg ti naganmo iti intero a daga, sika a ti kinatan-okna maibinsabinsa iti ngatuen ti langlangit! . . . No makitak ti langlangitmo, dagiti aramid ti ramramaymo, ti bulan ken dagiti bituen nga insaganam, ania ti mortal a tao tapno sipapanunotka kenkuana, ken ti anak ti naindagaan a tao tapno aywanam?” (Sal 8:1, 3, 4; 144:3; idiligyo ti Isa 45:9; 64:8.) Nainkalintegan a napatpateg ti panangsantipikar iti nagan ni Jehova a Dios ngem iti biag ti amin a tattao. Gapuna, kas impakita ti Anak ti Dios, ti tao rebbeng nga ayatenna ti padana a tao kas iti panagayatna iti bagina, ngem masapul nga ayatenna ti Dios buyogen ti intero a puso, panunot, kararua, ken pigsana. (Mr 12:29-31) Kaipapanan daytoy ti panangayat ken Jehova a Dios nga ad-adda ngem iti kakabagian, gagayyem, wenno iti biag a mismo.​—De 13:6-10; Apo 12:11; idiligyo ti kababalin dagiti tallo a Hebreo iti Da 3:16-18; kitaenyo ti IMON, NAIMON.

Daytoy a Nainkasuratan a panangmatmat iti bambanag saan koma a mangpaadayo iti tattao no di ket mangtignay koma kadakuada nga ad-adda a tagipatgenda ti pudno a Dios. Yantangay buyogen ti naan-anay a kinahustisia, kabaelan ni Jehova a pagpatinggaen ti amin a managbasol a tattao, ad-adda pay a mangitan-ok daytoy iti kinanaindaklan ti asina ken di kaikarian a kinamanangngaasina iti panangisalakanna iti sumagmamano kadagiti tattao agpaay iti biag. (Jn 3:36) Saanna a pakaragsakan ti ipapatay ti nadangkes (Eze 18:23, 32; 33:11), nupay kasta saannanto nga ipalubos a ti nadangkes malisianna ti pannakaipakat ti panangukomna. (Am 9:2-4; Ro 2:2-9) Isu naanus ken mabayag ti panagituredna, maipagapu iti panggep a panangisalakan kadagidiay natulnog (2Pe 3:8-10), nupay kasta saannanto nga agnanayon a panuynoyan ti kasasaad a mangyeg iti umsi iti natan-ok a naganna. (Sal 74:10, 22, 23; Isa 65:6, 7; 2Pe 2:3) Isu manangngaasi ken mannakaawat kadagiti natauan a pagkapuyan, a ‘dakkel’ ti pammakawanna kadagidiay agbabbabawi (Sal 103:10-14; 130:3, 4; Isa 55:6, 7), nupay kasta saanna nga iliklik ti tattao manipud kadagiti nainkalintegan a lak-amenda gapu kadagiti bukodda a tignay ken kadagiti epekto dagitoy iti bagbagida ken kadagiti pamiliada. Apitenda ti immulada. (De 30:19, 20; Ga 6:5, 7, 8) Gapuna, ipakpakita ni Jehova ti nagimnas ken perpekto a kinabalanse ti kinahustisia ken asi. Dagidiay addaan iti umiso a panangmatmat iti bambanag kas naipalgak iti Saona (Isa 55:8, 9; Eze 18:25, 29-31) saandanto a makaaramid iti nakaro a biddut a panangtagilag-an iti di kaikarian a kinamanangngaasina wenno ‘pannakaikapis iti panggepna.’​—2Co 6:1; Heb 10:26-31; 12:29.

Di Agbalbaliw Dagiti Kualidad ken Pagalagadanna. Kas imbaga ni Jehova kadagiti umili ti Israel: “Siak ni Jehova; saanak a nagbaliw.” (Mal 3:6) Daytoy ket agarup 3,500 a tawen kalpasan ti panangparsua ti Dios iti sangatauan ken agarup 1,500 a tawen nanipud tiempo a panangaramid ti Dios iti Abrahamiko a tulag. Nupay adda dagiti agkuna a ti Dios a naipalgak iti Hebreo a Kasuratan ket naiduma iti Dios nga impalgak ni Jesu-Kristo ken dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan, ipakita dagiti panagsukimat nga awan ti aniaman a nakaibatayan daytoy a kapanunotan. Maipapan iti Dios, siuumiso a kinuna ni adalan a Santiago: “Kenkuana awan ti panagbaliw ti pagturongan ti anniniwan.” (San 1:17) Awan ti ‘iyaalinaay’ ti personalidad ni Jehova a Dios bayat dagiti siglo, ta saan a kasapulan ti panagalinaay. Ti kinaingetna kas naipalgak iti Kristiano a Griego a Kasuratan ket saan a nalaglag-an ngem idi rugrugi dagiti pannakilangenna iti tattao idiay Eden, ti ayatna saan met a dakdakkel ngem idi.

Dagiti kasla panagduduma iti personalidadna ket iti kinapudnona nagduduma laeng nga aspeto ti isu met laeng a di agbalbaliw a personalidadna. Dagitoy ket imbunga ti nagduduma a kasasaad ken tattao a nakilangenanna, iti kasta kinasapulan ti nagduduma a kababalin wenno pannakirelasion. (Idiligyo ti Isa 59:1-4.) Saan a ni Jehova ti nagbalbaliw, no di ket da Adan ken Eva; inkabilda ti bagbagida iti kasasaad nga iti kasta saanen nga ipalubos dagiti di agbalbaliw a nalinteg a pagalagadan ni Jehova ti pannakilangen pay kadakuada kas kamkameng ti dungdungnguenna a sapasap a pamilia. Yantangay perpektoda, naan-anay a manungsungbatda iti inggagara a panagaramidda iti dakes (Ro 5:14) ket ngarud awandan iti saklawen ti nadibinuan nga asi, nupay impakitaan ida ni Jehova iti di kaikarian a kinamanangngaasi babaen ti panangpapanawna kadakuada a sikakawes ken panangipalubosna nga agbiagda iti sinigsiglo iti ruar ti salinong ti Eden ken agipasngayda iti annak sakbay a natayda iti kamaudiananna gapu kadagiti epekto ti kabukbukodanda a dana ti panagbasol. (Ge 3:8-24) Kalpasan ti pannakapapanawda iti Eden, nalawag a nagsardengen ti amin a pannakikomunikar ti Dios ken Adan ken iti asawana.

No apay a mabalinna ti makilangen iti imperpekto a tattao. Dagiti nalinteg a pagalagadan ni Jehova impalubosda ti pannakilangenna kadagiti kaputotan da Adan ken Eva iti pamay-an a naiduma iti pannakilangenna kadagiti nagannakda. Apay? Gapu ta dagiti kaputotan ni Adan nagtawidda iti basol, ngarud saanda a nagayatan ti maaddaan iti biag kas imperpekto a parparsua nga addaan iti naisigud a pagannayasan nga agaramid iti dakes. (Sal 51:5; Ro 5:12) Gapuna, adda pakaibatayan ti panangngaasi kadakuada. Ti damo a padto ni Jehova (Ge 3:15), a naisawang idi tiempo ti panangyetnag iti panangukom idiay Eden, impakitana a ti panagrebelde dagiti umuna a natauan nga annakna (kasta met ti panagrebelde ti maysa kadagiti espiritu nga annakna) saan a namagpungtot ken Jehova wenno nangpaabbat iti panagayus ti ayatna. Babaen kadagiti simboliko a termino, dayta a padto impatuldona ti panangilinteg iti kasasaad a pinataud ti panagrebelde ken kasta met ti panangisubli kadagiti kasasaad iti sigud a kinaperpektoda, a ti naan-anay a kaipapanan dagita ket naipalgak sumagmamano a milenio kalpasanna.​—Idiligyo dagiti simbolismo ti “serpiente,” ti “babai,” ken ti “bin-i” iti Apo 12:9, 17; Ga 3:16, 29; 4:26, 27.

Dagiti kaputotan ni Adan napalubosanda nga agtalinaed ditoy daga iti rinibu a tawen, nupay imperpektoda ken matayda, a saanda a pulos kabaelan nga ilapsut ti bagbagida manipud makapapatay a panangpetpet ti basol. Inlawlawag ti Kristiano nga apostol Pablo ti makagapu iti panangipalubos ni Jehova iti daytoy, a kinunana: “Ta ti sangaparsuaan naipasakup iti kinabarengbareng, saan a babaen ti bukodna a nakem no di ket babaen kenkuana a nangipasakup iti dayta [awan sabali, ni Jehova a Dios], a maibatay iti namnama a ti mismo a sangaparsuaan met mawayawayaanto iti pannakaadipen iti panagrupsa ken maaddaan iti nadayag a wayawaya ti annak ti Dios. Ta ammotayo a ti intero a sangaparsuaan agtultuloy nga agas-asug a sangsangkamaysa ken agpapaut-ot a sangsangkamaysa agingga ita.” (Ro 8:20-22) Kas naipakita iti artikulo a NASAKBAY A PANNAKAAMMO, NASAKBAY A PANANGITUDING, awan ti mangipasimudaag a pinili nga aramaten ni Jehova dagiti pannakabalinna a mangilasin tapno nasakbay a makitana ti isisiasi ti orihinal a pagassawaan. Nupay kasta, apaman a napasamaken, nasaksakbay nga intuding ni Jehova ti pamay-an a panangilinteg iti di umiso a kasasaad. (Efe 1:9-11) Daytoy a sagrado a palimed, a naitalimeng idi iti simboliko a padto idiay Eden, ket naan-anay a naipalgak iti kamaudiananna iti bugbugtong nga Anak ni Jehova, a naibaon ditoy daga tapno ‘saksianna ti kinapudno’ ken “ramananna ni patay maipaay iti tunggal tao babaen ti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios.”​—Jn 18:37; Heb 2:9; kitaenyo ti SUBBOT.

Ngarud, dagiti pannakilangen ken panangbendision ti Dios kadagiti kaputotan ni managbasol nga Adan saanna nga ipasimudaag a nagbalbaliw dagiti pagalagadan ni Jehova iti perpekto a kinalinteg. Saanna nga an-anamongan babaen iti dayta ti managbasol a kasasaadda. Agsipud ta sigurado unay a matungpal ti pangpanggepna, ni Jehova ‘awaganna ti bambanag nga awan a kasla addadan’ (kas iti panangpanaganna ken Abram iti “Abraham,” kaipapananna ti “Ama ti Maysa a Bunggoy (Umariwekwek)” idinto ta awanan pay laeng idi iti anak). (Ro 4:17) Yantangay pagaammona nga iti inkeddengna a tiempo (Ga 4:4) isu mangipaay iti subbot, ti legal a pamay-an a pangpakawan iti basol ken pangikkat iti kinaimperpekto (Isa 53:11, 12; Mt 20:28; 1Pe 2:24), mabalin ni Jehova ti agtultuloy a makilangen iti imperpekto a tattao a nagtawid iti basol ken mabalinna nga aramaten ida nga agserbi kenkuana. Daytoy ket gapu ta addaan iti nainkalintegan a pangibatayan iti ‘panangibilang’ kadakuada kas nalinteg a tattao gapu iti pammatida iti karkari ni Jehova ken, inton agangay, iti pannakatungpal dagidiay a kari ken Kristo Jesus kas perpekto a sakripisio maipaay iti basbasol. (San 2:23; Ro 4:20-25) Gapuna, ti panangipaay ni Jehova iti urnos ti subbot ken dagiti gunggona nga itden dayta ket mangipaay iti nabatad a pammaneknek saan laeng nga iti ayat ken asi ni Jehova no di ket kasta met iti kinamatalekna kadagiti natan-ok a pagalagadanna iti kinahustisia, ta babaen iti urnos ti subbot, ipakitana ti “bukodna a kinalinteg iti daytoy agdama a panawen, iti kasta isu nalinteg koma uray iti panangideklarana a nalinteg ti tao [nupay imperpekto] nga addaan iti pammati ken Jesus.”​—Ro 3:21-26; idiligyo ti Isa 42:21; kitaenyo ti IDEKLARA A NALINTEG.

Apay a makirupak ti ‘Dios ti talna.’ Ti sasao ni Jehova idiay Eden nga isu mangikabil iti panagginnura iti nagbaetan ti bin-i ti Kabusorna ken ti bin-i ti “babai” saan a nangbalbaliw Kenkuana kas ‘Dios ti talna.’ (Ge 3:15; Ro 16:20; 1Co 14:33) Ti kasasaad idi ket umasping iti al-aldaw ti panagbiag ti Anakna a ni Jesu-Kristo ditoy daga, a nagkuna: “Dikay pagarupen nga immayak mangikabil ti talna iti daga; immayak a mangikabil, saan a ti talna, no di ket ti maysa a kampilan.” (Mt 10:32-40) Ti ministerio ni Jesus nangpataud kadagiti pannakabingbingay, uray pay iti uneg ti pampamilia (Lu 12:51-53), ngem gapu dayta iti panangannurotna, ken panangiwaragawagna, kadagiti nalinteg a pagalagadan ken kinapudno ti Dios. Timmaud ti pannakabingbingay gapu ta pinatangken ti adu a tattao ti puspusoda maibusor kadagitoy a kinapudno idinto ta ti dadduma inawatda dagita. (Jn 8:40, 44-47; 15:22-25; 17:14) Saan a maliklikan daytoy no dagiti nadibinuan a prinsipio ket maitandudo; ngem basol latta dayta dagiti nanglaksid iti umiso.

Gapuna, naipadto a mapasamak ti panagginnura gapu ta saan nga ipalubos dagiti perpekto a pagalagadan ni Jehova ti panangpanuynoy iti rebelioso a dana ti “bin-i” ni Satanas. Ti di pananganamong ti Dios iti kakasta a tattao ken ti panangbendisionna kadagidiay mangan-annurot iti nalinteg a dana ket mangpataud iti pannakabingay (Jn 15:18-21; San 4:4), kas met laeng iti kaso da Cain ken Abel.​—Ge 4:2-8; Heb 11:4; 1Jn 3:12; Jud 10, 11; kitaenyo ti CAIN.

Ti rebelioso a dana a pinili dagiti tattao ken dagiti nadangkes nga anghel ket maysa a karit iti nainkalintegan a kinasoberano ni Jehova ken iti nasayaat nga urnos ti intero nga uniberso. Ti panangsango iti daytoy a karit kalikagumanna ti panagbalin ni Jehova kas “malalaki a mannakigubat” (Ex 15:3-7), nga ikanawana ti bukodna a naimbag a nagan ken nalinteg a pagalagadan, a makirupak maipagapu kadagidiay agayat ken agserbi kenkuana, ken ipakatna ti panangukom kadagidiay maikari iti pannakadadael. (1Sm 17:45; 2Cr 14:11; Isa 30:27-31; 42:13) Saan a bumdeng a mangaramat iti mannakabalin-amin a bilegna, a mangtalipupos no dadduma, kas idi Layus, idi nadadael ti Sodoma ken Gomorra, ken idi naispal ti Israel manipud Egipto. (De 7:9, 10) Ket di agamak a mangipakaammo iti aniaman kadagiti detalye ti nalinteg a pannakigubatna; saan a dumawat iti pammakawan, yantangay awan ti banag nga ibainna. (Job 34:10-15; 36:22-24; 37:23, 24; 40:1-8; Ro 3:4) Ti panagraemna iti bukodna a nagan ken iti kinalinteg nga ireprepresentar dayta, kasta met ti panagayatna kadagidiay agayat kenkuana, ti manggutugot kenkuana nga agtignay.​—Isa 48:11; 57:21; 59:15-19; Apo 16:5-7.

Kasta met laeng ti panangiladawan ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Pinaregta ni apostol Pablo dagiti padana a Kristiano, a kinunana: “Ti Dios a mangipaay iti talna rumekennanto ni Satanas iti baba dagiti sakayo iti mabiiten.” (Ro 16:20; idiligyo ti Ge 3:15.) Impakitana met a maiparbeng a ti Dios supapakanna iti rigat dagidiay mangparparigat kadagiti adipenna, a ti agnanayon a pannakadadael iyegna kadagita a bumusbusor. (2Te 1:6-9) Maitunos daytoy kadagiti sursuro ti Anak ti Dios, a nangipasigurado iti natibker a determinasion ni Amana a sipupuersa a mamagpatingga iti amin a kinadakes ken kadagidiay agar-aramid iti dayta. (Mt 13:30, 38-42; 21:42-44; 23:33; Lu 17:26-30; 19:27) Ti libro ti Apocalipsis napnuan kadagiti panangiladawan iti pannakigubat nga inautorisaran ti Dios. Nupay kasta, maitunos iti sirib ni Jehova, iti kamaudiananna agbanag amin daytoy iti pannakaipasdek ti manayon, sapasap a talna, a sititibker a naibangon iti kinahustisia ken kinalinteg.​—Isa 9:6, 7; 2Pe 3:13.

Pannakilangen iti nainlasagan ken naespirituan nga Israel. Umasping iti dayta, ti adu kadagiti nagdumaan ti linaon ti Hebreo a Kasuratan ken ti Kristiano a Griego a Kasuratan ket gapu ta ti Hebreo a Kasuratan nangnangruna nga ibinsabinsana dagiti pannakilangen ni Jehova iti nainlasagan nga Israel, idinto ta ti kaaduan a paset ti Kristiano a Griego a Kasuratan nagbanag ken mangiladawan kadagiti pannakilangenna iti naespirituan nga Israel, ti kongregasion Kristiano. Ngarud, iti maysa a bangir, addaantayo iti nasion a dagiti minilion a kamengna ket kasta ti kasasaadda gapu laeng iti nainlasagan a kapuonan, maysa a panagkakappon dagiti naimbag ken dagiti dakes. Iti sabali a bangir, addaantayo iti naespirituan a nasion a buklen ti tattao a nayadani iti Dios babaen ken Jesu-Kristo, tattao a mangipakita iti panagayat iti kinapudno ken nalinteg ken isuda a personal ken boluntario a mangidedikar iti bagbagida iti panagaramid iti pagayatan ni Jehova. No kasta, agduma dagiti pannakilangen ken relasion ti Dios kadagitoy dua a grupo ket nainkalintegan laeng a ti umuna a grupo agkasapulan iti ad-adu a pannakaipalak-am ti unget ken kinainget ni Jehova ngem ti maikadua a grupo.

Nupay kasta, nakaro a biddut no palabsen ti gundaway a manggun-od iti makapabileg ken makaliwliwa a pannakatarus iti personalidad ni Jehova a Dios nga ipaawat dagiti pannakilangenna iti nainlasagan nga Israel. Mangipaay dagitoy kadagiti naisangsangayan a pagarigan a mangpaneknek a ni Jehova ti kita ti Persona a dineskribirna a mismo ken Moises kas: “Jehova, Jehova, maysa a Dios a naasi ken managparabur, nabannayat nga agunget ken naruay iti naayat a kinamanangngaasi ken kinapudno, mangsalsalimetmet iti naayat a kinamanangngaasi maipaay iti rinibu, mamakpakawan iti biddut ken salungasing ken basol, ngem nikaanoman saanto a mangipaay iti pannakailaksid iti dusa, a gapu iti biddut ti amma mangyeg iti pannusa iti annak ken iti appoko, iti maikatlo a kaputotan ken iti maikapat a kaputotan.”​—Ex 34:4-7; idiligyo ti Ex 20:5.

Kinapudnona, ti ayat, kinaanus, ken mabayag a panagitured ni Jehova ti naisangsangayan nga aspeto ti personalidadna, nupay dagita ket timtimbengen ti kinahustisia, kas naipalgak iti pakasaritaan ti Israel, naparaburan unay nga ili a ti kaaduan kadakuada ket napaneknekan a naidumduma ti ‘kinatangken ti panaglenglengngesda’ ken ‘kinatangken ti panagpuspusoda’ iti Namarsuada. (Ex 34:8, 9; Ne 9:16, 17; Jer 7:21-26; Eze 3:7) Dagiti nakaro a panangukom ken panangkondenar a maulit-ulit nga indissuor ni Jehova iti Israel babaen kadagiti mammadtona ket mangipaganetget laeng iti kinadakkel ti asina ken iti nakaskasdaaw a kapaut ti mabayag a panagituredna. Idi nagngudo ti nasurok a 1,500 a tawen a panangan-anusna kadakuada, ken uray pay kalpasan ti pannakapapatay ti bukodna nga Anak gapu iti panangsugsog ti papanguluen ti relihion ti nasion, intultuloy a pinaraburan ida ni Jehova iti uneg ti tallo ket kagudua pay a tawen, a siaasi nga impamaysana kadakuada ti pannakaikasaba ti naimbag a damag, nga impaayanna ida iti kanayonan pay a gundaway a manggun-od iti pribilehio a makipagturay iti Anakna​—maysa a gundaway nga inawat dagiti rinibu a nagbabawi.​—Ara 2:1-5, 14-41; 10:24-28, 34-48; kitaenyo ti PITOPULO A LAWAS.

Nabatad a tinukoy ni Jesu-Kristo ti immunan a naadaw a sasao ni Jehova maipapan ti ‘panangdusa kadagiti naud-udi a kaputotan dagiti managlabsing’ idi kinunana kadagiti managinsisingpet nga eskriba ken Fariseo: “Kunayo, ‘No addakami koma idi kaaldawan dagidi ammami, saankami a makiraman kadakuada iti dara dagiti mammadto.’ Gapuna saksaksianyo a maibusor iti bagbagiyo nga annakdakayo dagidiay namapatay kadagiti mammadto. Ala ket, ngarud, punnuenyo ti pagrukodan dagidi ammayo.” (Mt 23:29-32) Iti laksid dagiti panaginkukunada, babaen iti tigtignayda impakita dagita a tattao ti pananganamongda iti di umiso nga ar-aramid dagidi ammada ken pinaneknekanda nga isuda a mismo nagtultuloyda a karaman ‘kadagidiay manggurgura ken Jehova.’ (Ex 20:5; Mt 23:33-36; Jn 15:23, 24) Gapuna, saan a kas kadagiti Judio a nagbabawi ken nangipangag iti sasao ti Anak ti Dios, sinagabada ti nagpupunipon nga epekto ti panangukom ti Dios, tawtawen kalpasanna, idi a nalakub ken nadadael ti Jerusalem ket natay ti kaaduan kadagiti umili dayta. Nakalisida koma ngem pinilida a saan a gun-oden ti asi ni Jehova.​—Lu 21:20-24; idiligyo ti Da 9:10, 13-15.

Ti personalidadna nayanninaw iti Anakna. Iti tunggal pamay-an, ni Jesu-Kristo ket matalek a ladawan ti naimnas a personalidad ti Amana, ni Jehova a Dios, nga iti dayta a nagan ni Amana immay ni Jesus. (Jn 1:18; Mt 21:9; Jn 12:12, 13; idiligyo ti Sal 118:26.) Kinuna ni Jesus: “Ti Anak saanna a kabalinan nga aramiden ti maysa a banag iti bukodna a nakem, no di laeng ti makitana nga ar-aramiden ti Ama. Ta aniaman a bambanag ti aramiden Daydiay, dagitoy a banag ti aramiden met ti Anak iti umasping a pamay-an.” (Jn 5:19) Ngarud, maikuna a ti imparangarang ni Jesus a kinamanangngaasi ken pannakipagrikna, ti kinaalumamay ken kinabara, kasta met ti nasged a panagayat iti kinalinteg ken pananggura iti kinadakes (Heb 1:8, 9), ket kualidad amin a napaliiw ti Anak iti Amana, ni Jehova a Dios.​—Idiligyo ti Mt 9:35, 36 iti Sal 23:1-6 ken Isa 40:10, 11; ti Mt 11:27-30 iti Isa 40:28-31 ken Isa 57:15, 16; ti Lu 15:11-24 iti Sal 103:8-14; ti Lu 19:41-44 iti Eze 18:31, 32; Eze 33:11.

Tunggal maysa nga agayat iti kinalinteg ken mangbasa iti naipaltiing a Kasuratan ken pudpudno a ‘maammuanna’ buyogen ti pannakaawat ti naan-anay a kaipapanan ti nagan ni Jehova (Sal 9:9, 10; 91:14; Jer 16:21), addaan ngarud iti amin a rason a mangayat ken mangbendito iti dayta a nagan (Sal 72:18-20; 119:132; Heb 6:10), mangidayaw ken mangitan-ok iti dayta (Sal 7:17; Isa 25:1; Heb 13:15), agbuteng ken mangsantipikar iti dayta (Ne 1:11; Mal 2:4-6; 3:16-18; Mt 6:9), agtalek iti dayta (Sal 33:21; Pr 18:10), a mangikuna a kadua ti salmista: “Kantaakto ni Jehova iti intero a panagbiagko; mangipaayakto iti samiweng iti Diosko bayat nga addaak. Ti panangut-utobko maipapan kenkuana makaparagsak koma. Siak, iti biangko, agrag-oakto ken Jehova. Dagiti managbasol maikisapto iti daga; ket no maipapan kadagiti nadangkes, awandanton. Bendituem ni Jehova, O kararuak. Idaydayawyo ni Jah!”​—Sal 104:33-35.

[Ladawan iti panid 1153]

Aruaten a pirak a nangaramat iti nadibinuan a nagan; nasarakan idiay Jerusalem ken nabatad a napetsaan iti maikapito wenno maikanem a siglo K.K.P.

[Ladawan iti panid 1155]

Maysa a paset manipud iti Salmo, Dead Sea Scroll. Maulit-ulit nga agparang ti Tetragrammaton kadagiti naisalsalumina a kadaanan a Hebreo a letra

[Ladawan iti panid 1160]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Sumagmamano kadagiti adu a patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan a nangaramat iti nadibinuan a nagan

Novum Testamentum Domini Nostri Iesu Christi, impatarus ni Elias Hutter (Hebreo a benneg); naipablaak idiay Nuremburg; 1599; Efeso 5:17

The New Testament of Our Lord and Saviour Jesus Christ, impatarus ni John Eliot (Massachuset a pagsasao); naipablaak idiay Cambridge, Mass.; 1661; Mateo 21:9

A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, ni Herman Heinfetter; naipablaak idiay London; 1863; Marcos 12:29, 30

Sämtliche Schriften des Neuen Testaments, impatarus ni Johann Jakob Stolz (Aleman); naipablaak idiay Zurich; 1781-1782; Roma 15:11